D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Suyuqliklar va gazlarni o’rganish.
Ma’lumki, suyuqliklar, gazlar va amorf 
jismlar to’g’ri kristalli tuzilishga ega emas. Ammo bu yerda ham molekulalardagi 
atomlar o’rtasida kimyoviy bog’lanish mavjud, shuning uchun ularning orasidagi 
masofa deyarli doimiy bo’lib qoladi, garchi fazodagi molekulalarning o’zlari 
tasodifiy yo’naltirilgan. Bunday materiallar, shuningdek, nisbatan kam miqdordagi 
diffuz maksimal darajaga ega bo’lgan diffraksiya naqshini beradi. Bunday rasmni 
zamonaviy usullar bilan qayta ishlash, hatto bunday kristall bo’lmagan 
materiallarning tuzilishi to’g’risida ma’lumot olishga imkon beradi. 
Rentgen nurlari kashf etilganidan bir necha yil o’tgach, Ch.Barkla (1877-
1944) moddaning yuqori energiyali rentgen nurlanish oqimiga duch kelganda, 
o’rganilayotgan elementga xos bo’lgan ikkinchi darajali lyuminestsent rentgen 
nurlari paydo bo’lishini aniqladi. Ko’p o’tmay, G.Mozeli o’zining bir qator 
tajribalarida turli xil elementlarni elektron bombardimon qilish yo’li bilan olingan 
birlamchi xarakterli rentgen nurlanishining to’lqin uzunliklarini o’lchadi va to’lqin 
uzunligi va atom raqami o’rtasidagi bog’liqlikni keltirib chiqardi.
Ushbu tajribalar, shuningdek Bragg tomonidan rentgen spektrometrining 
ixtirosi spektrokimyoviy rentgen tahliliga asos yaratdi. Rentgen nurlarining 
kimyoviy tahlil qilish imkoniyatlari darhol tan olindi. 
Fotografik plastinkada yozib olinadigan spektrograflar yaratilgan bo’lib, 
ularda o’rganilayotgan namuna rentgen naychasining anodi bo’lib xizmat qilgan. 
Afsuski, ushbu texnika juda mashaqqatli bo’lib chiqdi va shuning uchun faqat 
kimyoviy tahlilning odatiy usullari qo’llanilmaganda ishlatilgan. Analitik rentgen-
spektroskopiya sohasidagi innovatsion izlanishlarning ajoyib namunasi 1923-yilda 
G. Xvesi va D. Koster tomonidan yangi element - gafniyumning kashf etilishi 
bo’ldi. Ikkinchi Jahon urushi davrida rentgenografiya uchun yuqori quvvatli 
rentgen naychalari va radiokimyoviy o’lchovlar uchun sezgir detektorlarning 
yaratilishi asosan keyingi yillarda rentgen spektografiyasining tez o’sishiga 

---

105 
yordam berdi. Ushbu usul tezkorligi, qulayligi, tahlilning buzilmaydigan xususiyati 
va to’liq yoki qisman avtomatlashtirish imkoniyati tufayli keng tarqaldi. Atom 
raqami 11 (natriy) dan katta bo’lgan barcha elementlarning miqdoriy va sifat tahlili 
masalalarida qo’llaniladi. Odatda namunadagi eng muhim tarkibiy qismlarni 
aniqlash uchun rentgen-spektrokimyoviy tahlildan foydalanilsa ham (0,1-100%), 
ba’zi hollarda u 0,005% va undan ham past konsentratsiyalarga mos keladi. 
Rentgen spektrometri. Zamonaviy rentgen-spektrometr uchta asosiy 
tizimdan iborat: qo’zg’alish tizimi, ya’ni volfram yoki boshqa olovga chidamli 
materialdan tayyorlangan anodli va quvvat manbai bo’lgan rentgen trubkasi; tahlil 
tizimlari, ya’ni ikkita ko’p qirrali kollimatorli analizator kristallari, shuningdek 
aniq tekislash uchun spektrogoniometr va Geyger hisoblagichi yoki proportsional 
yoki sintilatsion hisoblagich, shuningdek rektifikator, kuchaytirgich, hisoblagichlar 
va yozib olish moslamasi yoki boshqa ro’yxatga olish moslamasi bilan ro’yxatga 
olish tizimlari.