D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

1.2-rasm. O’lchash asboblarning turlari. 
Тarkibida elektron (elektrovakuum, ion va yarim o’tkazgichli) qismlar 
bo’lmagan o’lchash asboblari elektromexanik asboblar, tarkibida electron qismlari 
bo’lgan o’lchash asboblari esa elektron o’lchash asboblari deb ataladi. 
Ko’rsatuvchi o’lchash asboblar o’lchash natijasini qayd etadi. Bevosita 
baholaydigan asboblarda o’lchanayotgan kattalik boshqa kattalikka bir yo’nalishda 
o’zgartiriladi.

---

12 
Kompensatsion asboblarda o’lchanayotgan kattalik qiymati uning o’lchovi 
bilan taqqoslanadi. Bu asboblarda o’lchash zanjiri butunlay teskari bog’lanish 
zanjiri ta’sirida bo’ladi. Aralash o’zgartirish usuliga asoslangan asboblarning 
o’lchash zanjirining bir qismi teskari bog’lanish zanjiri ta’sirida bo’ladi. Vazifasiga 
ko’ra o’lchash asboblari elektrik (tok, kuchlanish, quvvat, chastota va boshqalar) 
va noelektrik (mexanik, gidravlik, issiqlik, optik va boshqalar) kattaliklarni 
o’lchovchi asboblarga bo’linadi. 
1.2. Analizning fizik-kimyoviy usullari. 
Analizning fizik-kimyoviy usullari moddaning kimyoviy reaksiyalari 
jarayonida fizik xossalarining o`zgarishini aniqlashga asoslangan.
Kimyoviy modda toza bo’lsa, o’ziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. 
Uning tarkibiga juda oz miqdorda bo’lsa ham (10
-5 
%) begona moddalarning yoki 
elementning aralashgan holda - ifloslangan bo’lishi modda xususiyatini keskin 
o’zgartirib yuborishi mumkin. Shuning uchun hozirgi vaqtda elementlarning 
tarkibiga aralashib qolgan mikro miqdordagi begona moddalrni aniqlashga to’g’ri 
keladi. Kimyoviy metodlar bunchalik kichik miqdorda bo’lgan elementlarni yoki 
moddalarni aniqlash imkoniyatiga ega emas.
Bu vazifani fizik-kimyoviy metodlar yordamida bajarish mumkin.
Fizik-kimyoviy metodlar tez bajariladi, bu o’z vaqtida texnologik jarayonni 
nazorat qilish uchun katta ahamiyatga ega.
Fizik-kimyoviy metodlar bir nechta afzalliklarga ega:
1. Analizni uzoq masofadan turib boshqarish. Masalan, rentgen-fluoressent metod 
bilan oydagi tuproqni analiz qilish bunga yaqqol misol bo’la oladi.
2. Bu metodlarda ishlatiladigan asboblar jarayonni sistemalashtirishga imkon 
beradi.
3. Namunani buzmasdan turib analiz qilish. Bu kriminalistika va tibbiyotda katta 
ahamiyatga ega.

---

13 
Fizik-kimyoviy analiz usullarining turlari juda ko’p. Ulardan hozirgi vaqtda 
sanoat korxonalarida mahsulotlarning xossalarini o`rganishda, ilmiy-tekshirish 
laboratoriyalarida keng foydalaniladiganlari quyidagilar:
1. Spektral va boshqa optik analiz usullari — modda bilan elektromagnit 
nurlarning ta’siri natijasida turli o’zgarishlarni o’lchashga asoslangan (emission 
spektral analiz, atom-yutilish spektroskopiyasi, infraqizil nurlar spektroskopiyasi, 
spektrofotometrik analiz va boshqalar).
2. Elektrokimyoviy analiz usullari — elektrokimyoviy hodisalar vaqtida 
analiz qilinadigan eritmada o’zgaradigan elektrokimyoviy ko’rsatkichlarni 
o’lchashga asoslangan (potensiometrik, konduktometrik, amperometrik va 
boshqalar).
3. Ajratish va konsentrlash usuli — moddalarning ikki faza orasida 
taqsimlanishiga asoslangan (ekstraksiya, xromatografiya va hokazo)