D tashmuxamedova

Davlat xaridlarining asosiy printsiplari – davlat buyurtmachisining kasbiy mahorati, asoslanganlik, moliyaviy mablag‘lardan foydalanishning oqilonaligi, tejamkorlik va samaradorligi, ochiqlik va shaffoflik, tortishuv va xolislik, mutanosiblik, davlat xaridlari tizimining yagonaligi va yaxlitligi, korruptsiyaga
yo‘l qo‘ymaslik hisoblanadi. Bu printsiplar davlat xaridlari jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llanilishi zarur.
Maxsus axborot portali – operatorning davlat xaridlari o‘tkazilishini, davlat xaridlari to‘g‘risidagi e’lonlar, davlat xaridlari yakunlari, xarid qilish tartib- taomillari ishtirokchilarining takliflari haqidagi axborotning va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa axborotning elektron shaklda joylashtirilishini va ko‘rilishini, shuningdek, elektron davlat xaridlari o‘tkazilishini ta’minlovchi veb- sayt, maxsus elektron platforma.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi - davlat xaridlari sohasidagi vakolatli organdir. Vakolatli organ davlat xaridlari sohasini davlat tomonidan tartibga solishni amalga oshiradi.
Davlat buyurtmachilari 2 guruhga ajratilgan:

• 
  Byudjet buyurtmachilari – davlat organlari, xarid qilish tartib-taomillarini amalga oshirish uchun yo‘naltiriladigan byudjet mablag‘larini oluvchilar, davlat maqsadli jamg‘armalari.
  
• 
  Korporativ buyurtmachilar – davlat korxonalari, ustav fondida davlat ulushi 50 foiz va undan ortiq bo‘lgan yuridik shaxslar, ustav fondining 50 foizi va undan ortig‘i 50 foiz va undan ortiq miqdorda davlat ulushiga ega yuridik shaxslarga tegishli bo‘lgan yuridik shaxslar.
  

Davlat xaridi davlat infratuzilmasini moddiy va moliyaviy jihatdan ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Davlat infratuzilmasini umumiy tarzda ikkita yirik tarkibiy qismga ajratish mumkin⁹⁶:

• 
  iqtisodiy infratuzilma (transport, aloqa, kommunal xizmatlar, kundalik iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun birlamchi bo‘lgan infratuzilmalar);
  
• 
  ijtimoiy infratuzilma (maktablar, kasalxonalar, kutubxonalar yoki boshqacha aytganda, jamiyat a’zolarining kundalik hayoti, ijtimoiy ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan birlamchi infratuzilmalar). Ijtimoiy sohalar uchun davlat xaridini amalga oshirish zarurati umumjamiyat manfaatlaridan kelib chiqadi va u mavjud qonuniy-me’yoriy aktlar orqali tartibga solinadi.
  

⁹⁶ Burxonov U. Davlat xaridi. T.: InfoCOM.UZ, 2010. 10 b.





1-rasm. Davlat xaridini modellari

2017–2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida davlat organlari faoliyati, jumladan, davlat xaridlarini amalga oshirish masalasida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlashga alohida e’tibor qaratilgan. Eslab ko‘rsak, o‘tgan yilning boshida Prezidentning tegishli qarori bilan 2017–2018-yillarga mo‘ljallangan korruptsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha davlat dasturi tasdiqlangan edi. Ushbu hujjatda davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korruptsiyaning oldini olish bo‘yicha chora- tadbirlar, xususan, korruptsiyaga oid huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish bo‘yicha muhim vazifalar belgilangan.

Davlat xaridini iqtisodiyotning ma’lum sohalarida amalga oshirish orqali, o‘sha sohalar rivojiga va aholi bandligi hamda daromadlari darajasiga ijobiy ta’sir etiladi. Jumladan:

• 
  kichik biznes va xususiy tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlarni sotib olishda tanlov jarayonlarini joriy etish orqali, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ta’sir etishi mumkin;
  
• 
  sotib olinayotgan tovarlarning sifat talabini xalqaro andoza talablariga tenglashtirish orqali milliy ishlab chiqaruvchi korxonalar mahsulot sifatini oshirishga ta’sir etishi mumkin;
  
• 
  ochiq tenderlarni e’lon qilish orqali raqobatni rivojlantirishga ta’sir etish mumkin bo‘ladi.
  

Yuqorida sanab o‘tilgan holatlarda faqatgina mamlakat darajasida davlat xiridini boshqarishning samarali mexanizmlari mavjud bo‘lgan sharoitda, ya’ni xaridni oqilona rejalashtirish va uning iqtisodiyotga ta’sirini to‘g‘ri baholash orqali erishish mumkin.
O‘zbekiston hukumati davlat xaridi instrumentlaridan turli ko‘rinishlarda foydalanib kelmoqda. Masalan, o‘rta maxsus ta’lim tizimidagi islohotlar nafaqat o‘quv binolari sonining ortishiga olib keldi, balki respublikada kapital qurilish sohasining rivojiga ham katta turtki berdi. 2000-yillar boshida qurilish kompaniyalari nochor ahvolda bo‘lgan bo‘lsalar, hozir ular qurilish-montaj ishlari va loyihalarning turli-tumanligi va sifati bo‘yicha xorijiy kompaniyalar bilan raqobat qila oladilar. Shuning bilan bir vaqtda, O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan qurilish materiallarining turlari ham kengaydi. Kapital qurilish sohasiga davlat buyurtmasi aholi bandligini oshirishda ham muhim o‘rin egallaydi. Xuddi shunday misollarni sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘yicha ko‘plab keltirish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida davlat xaridining subyektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Davlat buyurtmachilari – byudjetdan mablag‘ oluvchilar va byudjet hamda davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larini taqsimlovchilar:
   

• 
  byudjetdan mablag‘ oluvchi tashkilotlar;
  
• 
  davlat maqsadli jamg‘armalarining ijroiya direktsiyalari;
  
• 
  Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, viloyatlar hokimliklari va Toshkent shahar hokimligi qoshidagi yagona buyurtmachi xizmati;
  
• 
  hukumat kafolati ostida xalqaro grant yoki qarz kreditlar olgan hamda ushbu mablag‘lar hisobidan davlat xaridini amalga oshirayotgan tashkilotlar;
  
• 
  davlat mulki ishtirokida faoliyat yuritayotgan xo‘jalik subyektlari.
  

1. 
   Tashqi nazorat organlari – O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi.
   
2. 
   Hukumat – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
   
3. 
   Davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari – nazoratni tashkil etuvchi organlar:
   

• 
  Iqtisodiyot vazirligi;
  
• 
  Moliya vazirligi;
  
• 
  Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O‘zInjiniring» Respublika loyiha instituti;
  
• 
  Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Loyiha boshqaruvi milliy agentligiga
  
• 
  Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi.
  

1. 
   Tovarlar va xizmatlar yetkazib beruvchilar – tovarlar (xizmatlar, ishlar) yetkazib beruvchi xo‘jalik subyektlari.
   
2. 
   Xaridni amalga oshirish jarayoniga ko‘maklashuvchi tashkilotlar:
   

• 
  xizmat ko‘rsatuvchi banklar;
  
• 
  birjalar;
  
• 
  transport-ekspeditorlik kompaniyalari;
  
• 
  maslahat, ekspertiza va boshqa tashkilotlar;
  
• 
  amaldagi qonunchilik asosida ekspert baholash xizmatini amalga oshiruvchi boshqa tashkilotlar.
  

2.