D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

M.2011.cTp. 107-122.. fO.M.OcHnoB. 
O c h o b m
npcaripmmMaTencKoro 
a e j i a . M o cK B a. 
Mi y. 
2013 
r „
A 
r
i'p » 3 H O B a , 
A.IO. 
lO a a H O B a . 
M HK p03K 0H0M H Ka: 
Teopun 
h
p o c c u H C K a a
n p aK T H K a.M o cK B a. 
H T/i «KHoPyc.20I4 
r .
4 6

---

Zararsizlik 
Sotuv hajmi (so‘m da)xDoim iy xarajatlar(so~mda)
(2.2.15)
nuqtasi (so‘mda) Sotuv hajmi (so‘m d a ) - 0 ‘zgargan xarajatlar (so'm da)
Biz quyidagi tahlillarimizda turli tarmoqlardagi kichik biznes 
subyektlari zararsizlik nuqtalari va k o ‘lamlarini korxonalar misolida 
tahlil qilib o ‘tam iz.19
Yuqorida ta’kidlanganidek, zararsizlik nuqtasi daromad hajmi 
barcha xarajatlami qoplashga yetarli bo‘ladigan ishlab chiqarish 
hajmidir. Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun uchta ko‘rsatkich zamr 
bo‘ladi, bular : F - doimiy xarajatlar; V — o ‘zgaruvchan xarajatlar; R -
yalpi daromad. Zararsizlik nuqtasi quyidagicha keltirib chiqariladi: 
Umumiy xarajatlar doimiy va o ‘zgaruvchan xarajatlar y ig ‘indisidan 
iborat b o ig an i uchun xarajatlar funksiyasi
kabi bo ‘ladi. Bu yerda Vk va R k- mos ravishda o ‘zgaruvchan xarajatlar 
va daromadning kuzatilgan qiymatlari. (1) - ni va C = R ni hisobga olib,
R* korxona zararsiz darajaga erishish uchun qancha so‘mlik 
mahsulot ishlab chiqarishi zarurligini bildiradi.
Tarmoqlar bo‘yicha KBXT subyektlarining zararsizlik darajalarini 
aniqlash uchun iqtisodiyoti tarmoqlaridan savdo sohasidan 127 ta, 
ishlab chiqarishdan 64 ta, qurilish sohasidan 43 ta, maishiy xizmatdan 
18 ta kichik korxonalar tanlab olinib, ulam ing zararsizlik nuqtalari 
aniqlandi. M azkur korxonalarda daromad va xarajatlar miqdori bir- 
biridan keskin farq qilgani uchun zararsizlik nuqtalari ham bir-biridan 
keskin farq qiladi. Shu bois guruhlash oson b o iish i uchun zarar-sizlik 
darajasini ifodalash uchun zararsizlikka erishish muddatiga mos
19 C .C ajiaeB .K aK
onpejjeuHTb npHBJieicaTejTbHocTb oTpacjiefi 
n jw
Manoro 
6H3Heca.\\ 
X fypnaji 
na.iiorormaTejibmnKa.20
16 .M ap T , .N
2
4.
A V * Q
V
S = F + V = F + A V * Q = F
+ ~ j ^ ± *1>Q = F + - £ - * R
 
(1)
z—
'k 
k
(
2
)
4 7

---

keluvchi 
miqdor R * /R t hisoblanib, 
shu ko‘rsatkich bo‘yicha 
korxonalar guruhlandi.
Navbatdagi masala kutilmaganda talab kamayishi tufayli baho 
pasayi-shi, 
xarajatlar 
bahosining 
birdan 
ko‘tarilishi, 
soliq 
stavkalarining o ‘zgarishi tufayli zararsizlik darajasining o ‘zgarishi va 
bu o ‘zgarishlarga nisbatan tarmoqning «chidamliligi»ni 
ko‘rib 
chiqishdan iborat.
X o‘sh, boshqa shartlar o ‘zgarmagan sharoitda faqat birdaniga 
xarajatlar oshdi deylik. U holda zararsizlik darajasi va marjinal foyda 
qanday o ‘zgaradi? Savolga javob berishdan oldin marjinal foyda 
so ‘ziga izoh berib o ‘tsak. Marjinal foyda - foyda funksiyasining 
yotiqligini ifodalab, m ahsulot ishlab chiqarish hajmini qo ‘shimcha bir 
birlikka oshirish qancha so‘mlik qo‘shimcha foyda keltirishini
ifodalaydi vaq iy m at jihatdan 
1
-
/RC
ga teng bo‘ladi.
Dastlab xarajat funksiyasi C , = * ; + K / * » ] * * . (3) va unga mos
F,
zararsizlik 
nuqtasi
R, =-
ga, 
foyda 
funksiyasi
p = Rt
- c ,
=-Ft
+[i-(^ItM t )]*/?, va unga mos marjinal foyda [1-(r u/^i*)] 
ga teng b o isin . Agar o ‘zgaruvchan xarajatlar narxi y %ga oshsa, 
xarajatlar funksiyasi quyidagicha o ‘zgaradi: 
Cl =F'
+ 
.