D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

Real sektor tarmoqlarining jozibadorlik ko‘rsatkichlari20
T
a
rm
o
q
la
r
D
a
st
la
b
k
i 
sa
rm
o
y
a
, 
s
o
'm
d
a
B
it
ta
is
hc
h
ig
a 
to
‘g
‘ri
k
ela
di
ga
n
fo
yda, 
m
in
g 
s
o
‘m
d
a
R
e
n
ta
b
e
ll
ik
X
ar
aj
at
la
r 
q
im
-m
a
tl
a
sh
u
v
ig
a
se
zg
ir
li
k
bo
'y
ic
h
a 
ra
n
g
N
ar
x 
pasay
ish
ig
a 
se
z
g
ir
li
k
b
o
'y
ic
h
a 
ra
n
g
i
0
‘r
ta
ch
a 
zara
rsi
zli
k 
d
a
ra
ja
si
u
n
a
c
n
a
m
a
rj
in
a
l 
fo
y
d
a
Savdo
57188,6
265
0,043
4
4
0,31
0,014
Ishlab
27258,3
560
0,27
3
3
0,52
0,327
chiqarish
Qurilish
17245,4
326
0,25
2
2
0,61
0,363
Maishiy
5255,4
122
0,1
1
1
0,25
0,377
xizmat
3.2. Biznesni rivojlantirishning optimizatsion modellari
Iqtisodiyotning har qanday tarm og‘ida kichik biznes muammo- 
larini o ‘rganish, avvalo asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar doirasini 
kengaytirish, ular orasidagi o ‘zaro bogiiqliklam i o ‘m atish va 
o‘rganishni dolzarb qilib q o ‘yadi. Bu esa, o ‘z navbatida, iqtisodiyotda 
iqtisodiy-matematik usullami q o ‘llashni, KB ni rivojlanishining 
optimal 
boshqarish 
maqsadida 
iqtisodiy-matematik 
modellarini, 
ekonometrik modellarini tuzishni talab etadi.
Kichik biznesning milliy iqtisodiyotimiz doirasidagi faoliyati 
iqtisodiyotning boshqa tarmoq va sektorlariga nisbatan murakkkab va 
ser-qirradir. Chunki, kichik biznes subyektlari iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlarida bevosita mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va 
hokazolar jarayonida qatnashadi, bu esa ulami yagona tizim ga keltirib 
modellashti-ish masalasini yanada chigallashtiradi. Shu sababli, kichik
20 Muallif hisob-kitoblari asosida tuzildi
51

---

biznesni model-ashtirishda modelga real tus berish uchun b a’zi 
omillami hisobga olish, boshqalarini esa o ‘zgarmas deb faraz qilib, 
model e ’tiboridan chetda qoldi-ish kerak b o iad i. Bundan tashqari, 
barcha omillami tom m a’noda t o i a qamrab oluvchi modelning o ‘zini 
tuzish biroz noreal b o ia r edi. Shu bilan birga, katta sonlar qonuniga 
ko‘ra 
bir 
tarmoq 
doirasida 
ham 
nisbatan 
ko‘plab 
KBXT 
subyektlarining borligi statistik bazani kengaytiradi va bunday tadqiqot 
o ‘tkazishga imkoniyat yaratadi.
Milliy iqtisodiyot doirasida kichik biznes faoliyatini mikro va 
makro 
darajada 
chiziqli, 
nochiziqli, 
dinamik 
rivojlanish 
va 
optimizatsion usullaridan foydalanib model yaratiladi.
KB ning milliy iqtisodiyot doirasidagi optimal rivojlanishi va ra-
qobatbardoshligi yaratilgan huquqiy-iqtisodiy, ijtimoiy zaminga va
boshqa omillarga bevosita b ogiiqdir: qonunlar, m e’yoriy- huquqiy
hujjatlar, jam iyat tomonidan tadbirkorlikni e ’tirof etilishi, tadbirkorlik
faoliyati daxlsizligi, subsidiya, dotatsiya, har xil imtiyozli kreditlar,
diversifikatsiya, integratsiya, soliqlar, atrof-muhit, siyosiy barqarorlik 
21
va hokazo omillar . Bu om illar yetarli darajada KBXT rivojlanishi va 
bashoratlash modelida o ‘z ifodasini topishi lozim.
Ammo, biz ushbu nazariy muammolami keyingi bobda k o ‘rib 
o ‘tilishi sababli, biz ushbu b o iim d a bevosita har qanday iqtisodiy 
faoliyatning 
asosiy 
maqsadi 
b o ig a n
optimal 
rivojlanish 
va 
raqobatbardoshlikning «barometri» b o ig a n KB subyektlarining asosiy 
ko‘rsatkichi foydaga to‘xtalamiz.
Shu nuqtayi nazardan qaraganda, biror bir viloyat kichik biznes 
subyektlari foydasining modeli quyidagicha b o iad i:
PR
kb
= R KB- C
kb
(2.3.1)
bu yerda, PR - Kichik biznesning yalpi foydasi; R - Kichik biznesning 
yalpi daromadi; S - Kichik biznesning yalpi xarajatlari.
Ushbu bazis model yordam ida iqtisodiyot tarmoqlari hamda 
tumanlar va tovar (xizmatlar) turlari bo‘yicha indekslami kiritib yangi 
modelni keltirib chiqarishimiz mumkin:
21 T.AjiHMOBa. ^HBepcH(j)HKauHJi jeaTeJiLHOcra Manbix npeanpnsiTeft. MocKBa. \\ Bonpocti 
3
kohomhkh
. 2017 .N
s
6. crp 130.
52

---

P R * ,
= X
l Z
e ' f n f - I
l l e
W
i 
j
k 
i 
j
k
bu yerda, i - tuman indeksi; j - tarmoq indeksi; k - tovar (xizmat)
tCB
indeksi; Q «k - i - tumannmg j - tarm og‘ida kichik biznes ishlab
KB
chiqargan k-mahsulot; P ,jk - i — tumanning j - tarm og‘ida kichik 
biznes k - mahsulotning bahosi; Sy„ — i - tumanning j - tarm og‘idagi 
kichik biznes k-mahsulotini ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar.
Xuddi (2.3.2) ga o ‘xshash m odellam ing iqtisodiyotni boshqa 
tarmoqlari yoki butun iqtisodiyot uchun qo‘llaniladigan variantlari 
ko‘pchilik olim lar tomonidan ilgari surilgan.22
(2.3.2) 
model 
bazis 
shart bo ‘lib, u quyidagicha 
shartni 
qanoatlantirsin: