D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

5.5. Biznesni yanada rivojlanishida axborot maydonini
kengaytirish texnologiyasi
M a’lumki, iqtisodiyotimizni modemizatsiyalashning zamonaviy 
sharoitlarida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, 
jahondagi yetakchi mam lakatlaming innovatsiya faoliyatini shakllan­
tirish bo‘yicha tajribasi va uni kichik biznesda amaliy q o ila s h masa- 
lalari, iqtisodiyotning ushbu sektorida innovatsion biznesni shakl- 
lantirishning 
ijtimoiy-iqtisodiy, 
ekologik, 
axborot 
va 
boshqa
9 5

---

m uam molari ham da ulami hal qilish y o ila ri, shuningdek innovatsiya 
faoliyatini rivojlantirishni qoMlab-quvvatlashning m e’yoriy-huquqiy 
bazasi, texnologiyalar transferi va intellektual bozomi shakllantirish, 
xususiy tadbirkorlikni rag‘batlantirish uchun imtiyozli kreditlash va 
m oliyalashtirish kabi bir qator masalalar hamon ustuvorligicha 
qolmoqda. ToMov jarayonlarini, jum ladan avtotransportda elektron 
to ‘lov tizimlarini joriy etishda Near Field Com m unication (N FC )l 
texnologiyasini q o ‘llash aynan 0 ‘zbekistonda xalqaro to io v la r 
tizim iga o ‘tishni tashkillashtirishdagi mikroprotsessorli va kontaksiz 
kartalar hamda ularga xizm at ko‘rsatuvchi qurilmalami ishlab chiqish 
bilan hamnafas va chambarchas bogiiqdir. Bugungi kunda lokal 
axborot alm ashinuvini ta ’minlashning simsiz texnologiyalari mavjud. 
Masalan: Irda, Bluetooth, Wi-Fi, NFC va b. Ular funksional tamoyiliga 
ko ‘ra farqlanib, ta’sir ko ‘rsatishning turli radiusiga ega va mobil 
qurilmalar o ‘zaro ta’sirining turli vazifalarini bajarishga m o‘ljallangan. 
Ushbu texnologiyalar ichida eng ilg‘or texnologiya bo ‘lib NFC 
texnologiyasi tan olingan. NFC texnologiyasi ultra qisqa masofadagi 
simsiz aloqa texnologiyasi b o ‘lib, u o ‘zaro magnit induksiya effektiga 
asoslanadi. Texnologiya 13,56 MGts noregulyar diapazonda ishlaydi, u 
NFC interfeysidan iborat qurilmalam ing ikki tomonlama o‘zaro 
harakatini ta ’m inlaydi va m a’lumotlami uzatish tezligi 106, 212, 424 
kbit/s.ni tashkil qiladi33. NFC texnologiyasi foydalanishda qulayligi 
bilan ajralib turadi - NFC qurilmasi ko ‘rsatilgan masofaga 
yaqinlashtirilganda avtom atik tarzda aloqa seansi amalga oshadi, bunga 
atigi 0,1 s. vaqt ketadi. Irda va Bluetooth bilan qiyoslanganda NFC 
texnologiyasi bir qancha ustunliklarga egadir, energiya sarfi ham kam 
va uni mobil qurilm aga o ‘m atish tannarxi nisbatan arzon. 1-jadvalda 
Irda, Bluetooth, NFC texnologiyalari xarakteristikalarining texnologik 
va iste’mol jihatlariga ko‘ra qiyosiy tahlili keltirilgan.
JVs
X arakteristika
Bluetooth
Irda
NFC
1.
Piring rejimida aloqa seansi
Mavjud emas
Mavjud
Mavjud
2.
Aloqa seansining avtomatik 
initsializatsiyasi
Mavjud emas
Mavjud
Mavjud
3.
Aloqa uzatish qurilmasining quvvati
100 mVt
20-80 mVt
100 mVt
j3 Ajuia6epraHOB 
P. 
M o6hjh.hwh fianKHnr. 
nepcneKTHBM 
pa3BHTH» b y36eKHCTaHe. //P uhok, 
aeiibrH h KpejHT. -2012, 
N °2 
-
c. 
65-68; 
PacyjieB /( 
M , 
Ko6wiob 
A.O. 
«3jieicrpoH TH*opaT» 
V kyb KyJTiraiiMa. T o uikcht -2010, 11-6.
9 6

---

4.
Aloqa seansining konfiden-tsialligi
Mavjud emas Mavjud emas
Mavjud
5.
Tez tranzaksiya imkoniyati
>fl,6 soniya
>0.1 soniya
>0.1 soniya
6.
Ma’lumotlami uzatishning yuqori 
tezligi
3 Mbit/s
4 Mbit/s
424 Kbit/sek
7.
Apparat darajasida himoya vositalari 
mavjudligi
Mavjud emas Mavjud emas
Mavjud
8.
Dasturiy darajada himoya 
vositalarining mavjudligi
Mavjud emas Mavjud emas
Mavjud
9.
Simsiz smart-kartalar emulyatsiyasi 
mavjudligi
Mavjud emas Mavjud emas
Mavjud
10.
Telefonga o ‘matishning arzonligi
5$
1$
IS
11.
Standart interfeyslarning mavjudligi
Mavjud
Mavjud
Mavjud
emas
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, NFC texnologiyasi o ‘zining barcha 
ko‘rsatkichlari bo ‘yicha, ayniqsa mobil tijorat vazifalarini bajarishga 
juda 
mos 
keladi. 
Zamonaviy 
kompyuterlarda 
NFC 
standart 
interfeyslarining mavjud emasligi va ushbu texnologiyaning keng 
ommalashmaganligiga sababchi asosiy omildir. Hozirgi kunda bu 
muammo N FC-Bluetooth interfeyskonvertorlarini qo‘llash orqali hal 
qilinmoqda. “Juniper Research” va “Edgar, Dunn & Com pany” 
konsalting kompaniyasi mutaxassislarining fikricha NFC texnologiyasi 
mobil to ‘lovlar bozorining rivojida muhim rol o ‘ynaydi. NFC 
texnologiyasi ultraqisqa (10 santimetrgacha) masofadagi simsiz aloqa 
texnologiyasi b o iib , qurilmalar o ‘rtasidagi aloqani va m a’lumot 
almashish imkoniyatini ta ’minlab beradi34. NFC texnologiyasi Mobil 
to‘lovlami amalda qoMlanishi va tadqiqotlar natijalari asosida quyidagi 
xulosalarga kelish mumkin:
1. 
Yaqin kelajakda empirik kuzatuvlaming ko‘rsatishicha dunyo 
bo‘ylab kredit va debit kartochkalarga nisbatan, y a’ni naqd pul va 
cheklami o ‘mini bosgan mobil to io v la r keng tarqala boshlaydi, 
ayniqsa, mobil operatorlar dunyo masshtabida intensiv rivojlanadi.
34 Vyas A., O'Grady P., A Review o f Mobile Commerce Technologies// Department of 
Industrial Engineering, University o f Iowa, 2001.; F. Davis, A technology acceptance model 
for empirically testing new end-user information systems: theory and results, Ph.D. Thesis, 
Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, 1986.; M. Fishbein, I. 
Ajzen, Belief Attitude, Intention and Behavior: An Introduction to Theory and Research, 
Addison-Wesley, Reading, MA, 1975.
97

---

2. Iste’m olchilar uchun afzal bo‘lgan mobil to‘lovlaming uch 
xususiyati - qulayligi, xavfsizligi va rentabelligi sababli mikro va 
makro shartnomalami tuzish va amalga oshirish vositasi sifatida mobil 
to io v la r mavjud to ‘lov tizimlariga nisbatan keng tarqaladi.
3. NFC, SMS va WAP turli ko‘rinishdagi mobil to‘lovlami q o ilab - 
quwatlovchi keng tarqalgan texnologiyalar hisoblanadi. Keyingi o ‘rinda 
RFID, Bluetooth va IrDA turadi. Mobil to‘lovlaming rivoji ko‘pchi!ik 
texnologiyalar tomonidan bir vaqtning o ‘zida qo‘llab-quvvatlanishi 
kutilmoqda, bu holda iste’molchiga qulay b o ig an texnologiyani tanlash 
imkoniyati yaratiladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, bugungi kungacha bir- 
biriga mos kelmaydigan toio v lar tizimlarining ko‘pligi mobil tijoratning 
rivojlanishiga m aiu m jihatdan to‘sqinlik qilib kelmoqda. Shu bilan birga 
bugungi kunda mobil operatorlar, moliyaviy tashkilotlar, turli texnologik 
kompaniyalaming mobil to iovlam i joriy qilish bo‘yicha milliy va 
xalqaro standartlami ishlab chiqish yoiidagi hamkorligi kuzatilmoqda. 
“Edgar, Dunn & Company” mutaxassislarining fikricha, mobil to io v lar 
rivojlanishidagi 
asosiy 
tendensiya 
sifatida 
ochiq 
texnologik 
platformalami ko‘rsatish mumkin. Bu platformalar uyali aloqa 
tarmoqlarida elektron toiovlam i amalga oshirish imkoniyatiga ega 
boiadi. T o io v platformalari doirasida mobil elektron tijorat bozorining 
barcha ishtirokchilarini tahlil qilish mumkin boiadi. Xulosa qilib 
aytganda, NFC texnologiyasini 0 ‘zbekistonda kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirishda q o ila sh sotuvchi va xaridor o‘rtasida 
axborot almashinuv jarayoni samarali tashkil etilishiga va qisqa vaqtda 
bir nechta tranzaksiya bajarilishiga erishiladi. Buning uchun esa tadqiqot 
modellari va ulaming natijaviy holatini tasawurdagi shakllarini tahliliy 
k o ‘rib chiqish zarurdir.
Ilk TTM 1986-yilda Devis tomonidan taklif etilgan ushbu model bir 
qator ijtimoiy psixologlar tomonidan ilgari surilgan «asosli harakatlar 
nazariyasi» asosida ishlab chiqilgan «ishonch-munosabat-maqsad-hozirgi 
xatti-harakat» sabab-oqibat ketma-ketligini, y a’ni zanjirini tashkil etadi35.
35 F. Davis, A technology acceptance model for empirically testing new end-user information 
systems: theory and results, Ph.D. Thesis, Sloan School o f Management, Massachusetts 
Institute of Technology, 1986. 12. M. Fishbein, I. Ajzen, Belief, Attitude, Intention and 
Behavior: An Introduction to Theory and Research, Addison-Wesley, Reading, MA, 1975. 13. 
M. rpHH6airr- 
Pa3B H ine ruiarejK H ofi cHCTeMbi 
h 
HKT 
b 0>anKax 
// ICTNEWS xcypHann 2016ii 
JV«3. 60-6. c 34-38.
98

---

Devisning TTM tadqiqotlarida ikki muhim konstruksiyani tanlashda 
olinadigan foyda va ishlash soddaligi mezon qilib olingan. Devis 
izlanishlari 
natijasida 
TTMni 
shunday 
tasavvur 
etadi-ki, 
ikki 
konstruksiyaning birga faoliyat yuritishi (yoki ulardan foydalanish) 
foydalilik darajasini oshiradi va oson foydalanish imkoniyatini keltirib 
chiqaradi. Individlaming tasaw urida qandaydir mavhum tizim borki, 
odamlaming ish unumdorligini oshiradi, foydalanish soddaligi esa 
shunday darajaki, undan foydalanish individlaming jismoniy va aqliy 
zo'riqishidan ozod qiladi. Axborot tizimlarini joriy qilish yuzasidan olib 
borilayotgan aksariyat tadqiqotlarda TTMdan keng qoMIanilmoqda. TTM 
qabul qilindi va WWW kontekstida dasturiy ta’minotdan foydalanishni 
oldindan aniqlab berishda yordam berishini ko‘rsatdi. Shunday qilib, biz 
uchun kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda mobil 
to‘lov texnologiyalarini hamda texnologiyani tanlash modeli ancha 
ahamiyatli hisoblanadi.
9 9

---