Dante haqqinda doqquz esse

 

1 

 

Xorxe  Luis Borxes 

 

DANTE HAQQINDA DOQQUZ ESSE 

 

Yazıya ön söz  

 

Xorxe Luis Borxes. Səsini XX əsr dühalarının dinlədiyi, dövrümüzün ən maraqlı 

mütəfəkkirlərindən  biri.  O,  bir  o  qədər  də  çox  yaratmayıb;  bir  neçə  şeir  kitabı, 

hekayələr,  esselər.  Borxesin  esseləri  lakonizmi  ilə  konspektləri  xatırladır.  Lakin 

buradakı fikirlər cildlərə sığar. Onlar ilk baxışda qəribə görünür; hər yerdə ziddiyyət, 

ziddiyyət.  Sonra  başa  düşürsən  ki,  Borxes  müxtəlif  mümkün  baxışları  və  şərhləri 

nəzərə  alaraq,  hər  şeyi  eyni  vaxtda  müxtəlif  yönlərdən  görür.  Borxes  dünyanın 

faniliyini,  ondakı  bütün  hadisələrin  mürəkkəbliyini  qeyd  edir.  Borxesi 

təsnifləndirmək çətindir: o, demək olar, bütün dinlərin dərin bilicisi idi, lakin dindar 

deyildi.  Tarix  səhnəsindən  silinmiş,  eləcə  də  mövcud  xalqlar,  çarlıqlar  və  dinlər  - 

aydın  məsələdir.  O  isə,  bir  erudit  və  həvəskar  tarixçi  kimi,  xəyalının  gücünə, 

fantaziyası  ilə  naməlum  tayfaları,  ölkələri  və  sektaları,  maddiləşdirilmiş  yuxunun 

başgicəlləndirən  obrazlarını,  sonsuz  kitabxanalar,  qüdrətli  lotereyalar,  başlanğıcı  və 

sonu anlaşılmaz olan universal kitablar yaradır.  

"Kitab  qurdu",  bivec  qauço  həyatı  üçün  darıxır;  vətənpərvər  argentinalı 

yaradıcılığı  etibarilə  dünya  vətəndaşıdır,  onun  qəhrəmanları  yunanlar,  ərəblər, 

hindular, yəhudilər, çinlilər, skandinavlar, irlandlardır...  

Lakin  onun  baş  qəhrəmanı  Söz  və  Fikirdir,  bütün  dövrlərin  və  xalqların 

ədəbiyyatıdır. Maraqlıdır, o, heç yerdə nə  marksizm-leninizmi, nə də SSRİ-ni yada 

salmır; bu təlim, bu quruluş ona o qədər yaddır ki, hətta düşməncəsinə münasibət də 

döğurmurdu - çünki, ümumiyyətlə, hər cür ehkam Borxes üçün yolverilməzdir. Lakin 

qatı  antisovet  düşüncəlilərdən  fərqli  olaraq,  o  da,  sovet  ədəbiyyatı  üçün  mövcud 

deyildi  ya  da  yalnız  mənfini  müsbətlə  əvəz  etməklə  onun  baxışlarını  180  dərəcə 

 

2 

döndərmək mümkün olmamışdı (ifrat sağçılar yaxud solçularla olduğu kimi). Borxes, 

sadəcə, başqa Kainatda yaşayırdı, onun fikirləri o qədər gözlənilməzdir ki, sanki bizi 

dördüncü, hətta beşinci dərəcədən müşahidə edir. Dünyanın dərkedilməzliyi Borxesə 

pərişanlıq deyil, sevinc bəxş edirdi - dərketmə prosesi məhz özünün nəhayətsizliyi ilə 

gözəldir.  Borxesdə  nə  möminlər  var,  nə  də  yaramazlar  (hərçənd  ki,  o,  "Alçaqlığın 

ümumi tarixi"ni də yazmışdı). O, nə hakimdir, nə müstəntiq; o, tədqiqatçıdır. 

Borxesə  qadağa  qoyulduğu  dövr  arxada  qalıb.Bu  gün  hesab  edilir  ki,  yüksək 

erudisiya,  ayıq  və  aydın  ağıl,  başqalarının  görmədiyini,  görə  bilmədiyini  görmək 

bacarığı,  ruhən  cəlbedici  fantaziya,  həqiqi  dialektik  düşüncəyə  malik  oxucunu  cəlb 

edir.  "Dante  haqqında  doqquz  esse"  "Sərt  Dante"nin  qəbul  edilmiş  obrazını  inkar 

edərək, "İlahi komediya"ya dünyanın mənzərəsini vermək kimi misli olmayan kobud 

cəhd  və  ən  gözlənilməz  analogiyalar  verməklə,  ona  bədbəxt  sevgi  abidəsi  kimi 

baxmaqla, şairin ruhuna nüfuz etməsi ilə təəccübləndirir. 

 

A.FRİDMAN 

Dante haqqında mühazirələrdən 

...Məsələ Dantenin nə ilahiyyatla, nə də mifologiya ilə bağlı düşüncələrindədir. 

Məsələ ondadır ki,  heç  bir  kitab belə  estetik  hisslər doğurmur.  Kitablarda isə,  mən 

hisslər axtarıram. 

"Komediya"  hamının  oxumalı  olduğu  kitabdır.  Ədəbiyyatın  bizə  təklif  edə 

biləcəyi bu ən yaxşı hədiyyəni səhifələyərkən biz qəribə asketizmə qapılırıq. 

Özümü "Komediya"nı oxumaq xoşbəxtliyindən nə üçün məhrum edim? Özü də 

ki, onun mütaliəsi çox asandır. 

Çətini oxuduqdan sonradır; fikirlər, mübahisələr… lakin öz-özlüyündə kitab son 

dərəcə aydındır. Və ola bilsin ki, ədəbiyyatda ən canlı baş qəhrəman Dantedir ... 

 

Proloq 

Şərq kitabxanasında çox - çox əsr əvvəllərə aid qravürlü cədvəl təsəvvür edək. 

Məsələn, deyək ki, ərəb qravürünü; ordakı bütün nağıllar min bir gecədə əks olunub. 

Və  yaxud  bu,  Çin  qravürü  də  ola  bilər;  yüzlərlə  və  minlərlə  qəhrəmanı  olan  Çin 

 

3 

romanının illüstrasiyaları da ola bilər. Obrazlardan nəsə - çevrilmiş konusu xatırladan 

ağac,  dəmir  divarda  qırmızı  qüllə  diqqətimizi  cəlb  edir,  daha  sonra  başqa  nə  isə 

diqqətimizi  cəlb  edir.  Ağır gün başa  çatır və qravürün  səndə  yaratdığı  təəssüratdan 

asılı  olaraq  anlayırsan  ki,  o,  Yer  üzündəki  hər  şeyi;  nə  varsa,  olubsa,  olacaqsa, 

keçmişin və gələcəyin tarixini, nəyimiz varsa onu, nə əldə ediriksə, hamısını, bu sakit 

labirintin hansısa küncündə bizi gözləyən hər şeyi əks etdirir... Və bu, mənə başqa bir 

sehri, başqa, bütün kainat boyda olan qravürü -- Dante haqqında poemanı xatırladır. 

Düşünürəm  ki,  əgər  biz  onu  ilk  dəfə  oxuyuruqmuş  kimi  oxuya  bilsəydik 

(bizimçün  sifariş  edilmiş  həzz),  onda  onun  universallığı  da,  əlahiddə  möhtəşəmliyi 

də, ucalığı da nəzərimizə çarpmazdı. Biz əvvəllər onun qismən tutqun, boğucu və ən 

çox  da  məzəli  xüsusiyyətlərini  qeyd  edərdik;  hər  şeydən  əvvəl,  yəqin  ki,  ingilis 

dantoloqlarını  uzaqlaşdıran  cəhətini:  müxtəlifliyin  və  dəqiq  müqayisələrin 

tapılmasını. Dantenin “insanla ilan bir-birinə dolaşıb bir-birinə çevrilirlər” deməsi az 

idi; o, bu qarşılıqlı metamorfozanı kağızı yaxan odla müqayisə edir; özü də əvvəlcə 

tünd qırmızı  zehin  təsirindən ağlığı öləziyir,  amma  hələ tam  qaralmır,  tünd qırmızı 

zeh yaranır (Cəhənnəm, XXV). Onun deməsi az idi ki, yeddinci dairənin zülmətində 

günahkarlar  gəlməni  ayırd  etmək  üçün  gözlərini  zilləyirlər;  o,  onları  Ayın  tutqun 

işığına  zillənmiş  insanla,  yaxud  iynəni  saplayan  qoca  dərzi  ilə  müqayisə  edir 

(Cəhənnəm,  XV).  Cəhənnəmin  dərin  qatlarında  suyun  buz  olduğunu  bildirmək 

kifayət  etmirdi,  o,  əlavə  edir  ki,  bu,  su  deyil,  şüşədir  (Cəhənnəm,  XXXII).  Belə 

müqayisələr barədə Makeley də düşünüb. O, Kerinin əksinə olaraq deyir ki, Miltonun 

"qəlbi  dumanları"  və  "təmtəraqlı  ümumiləşdirmələri"  Dantenin  "təfərrüatlar"ından 

ona  daha  az  təsir  edir.  Daha  sonra  Reskin  Miltonun  dumanlarını  pisləyir  və  Dante 

cəhənnəminin dəqiq topoqrafiyasını bəyənir. 

Hiperbolanın şairlərin silahı olduğu hamıya məlumdur. Qonqorda olduğu kimi, 

Petrarkada da qadınlar həmişə qızılı saçlı, su isə büllur kimidir. Rəmzlərin mexaniki 

və  kobud  seçimi  sözlərin  aydınlığını  qiymətdən  salır  ,  laqeydliyə  və  diqqətsizliyə 

əsaslandıqları  görünür.  Dante  bu  səhvləri  özünə  yasaq  etmişdir  -  bütün  poemada 

özünü  doğrultmayan  bircə  söz  belə  yoxdur.  Dantenin  dəqiqliyi  süni  ritorikanın 

məhsulu  deyil;  bu,  poemanın  hər  epizodunda  görüb  duyduğu  reallığın,  tamlığın 

 

4 

təsdiqidir.  Bu  cəhət  son  dərəcə  gözəl  və  eyni  zamanda  xəsisliklə  ifadə  edilmiş 

qəhrəmanların  psixologiyasının  xüsusiyyətlərinə  də  aiddir.  Onlar  sanki  poemaya 

hörülmüşlər;  bəzilərini  sitat  gətirəcəyəm:  Cəhənnəmlik  ruhlar  ağlayır  və  Allahı 

söyüb  -  biabır  edirlər,  amma  elə  ki,  Haronun  qayığına  minirlər,  qorxu  dözülməz, 

əzablı  cəhənnəmə  düşmək  arzusu  ilə  əvəz  olunur  (Cəhənnəm,  III).  Vergilinin  heç 

vaxt  göylər  yüksəlməyəcəyini  eşidən  Dante  dərhal  onu  müəllim  (  və  cənab) 

adlandırır.  Bununla  onu  əvvəlki  kimi  sevdiyini  göstərir  və  ola  bilsin,  Vergilinin 

faciəsini  biləndə,  onu  daha  çox  sevir  (Cəhənnəm,  IV).  Dante  ikinci  dairədə  qara 

tufanda Françeska ilə Paolonun arasında məhəbbətin necə yarandığını bilmək istəyir. 

Françeska deyir ki, heç onların özlərinin də bundan xəbərləri olmayıb («Soli eravamo 

e  sanza  alcun  sospetto»)  və  aralarında  sevgi  təsadüfən,  mütaliə  zamanı  baş  verib. 

Vergili  tək  ağılın  köməyi  ilə  ilahi  əbədiyyətə  qovuşmağın  yolunu  qürurluların 

bildiyini söyləyir, lakin dərhal susur, boynunu bükür, ona görə ki, o, özü də belədir 

(Əraf,  VI).  Ərafın  dik  yamacında  mantuanlı  Sordellonun  kölgəsi  Vergilidən  haralı 

olduğunu  soruşur.  Vergili  Mantuiyadan  olduğunu  deyəndə,  Sordello  sözünü 

bitirməyə aman verməyb, onu bağrına basır (Əraf, VI). 

Müasir roman inadla əqli proseslərdən bəhs edir, Dante isə, yalnız jestləri yaxud 

niyyətləri təsvir edərək, onlar haqqında anlayış verir. 

Pol  Klodel  qeyd  edir  ki,  can  verəndən  sonra  biz,  çətin  ki,  cəhənnəmin 

dairələrini,  Ərafın  terraslarını  və  ya  konsentrik  səmaları  görəcəyik.  Dante,  təbii  ki, 

onunla razılaşardı; o, özünün ölüm topoqrafiyasını poemasının sxolastika və forması 

ilə ucalan bina kimi düşünmüşdü. 

Dantedə  kainat  Ptolemeyin  astronomiyasına  və  xristian  ilahiyyatına  əsaslanır. 

Torpaq  hərəkətsiz  sahədir.  Şimal  yarımkürəsinin  mərkəzində  (insanlara  bura  qədər 

icazə verilib) - Sion dağıdır; dağdan 90 dərəcə şərqdə Qanq çayı qurtarır, 90 dərəcə 

qərbdə  Ebro  çayı  doğulur.  Cənub  yarımkürəsi  torpaqla  yox,  su  ilə  örtülüb  və  ora 

insanlara qadağandır.Onun mərkəzində Sionun antipodu olan Əraf dağı yerləşir. İki 

çay və iki dağ yer kürəsində xaç əmələ gətirir. 

Sionun altında (lakin ondan bir qədər geniş) Cəhənnəmin çevrilmiş konusu açılır 

və  amfiteatrın  pillələri  kimi,  daralmış  dairələrə  bölünmüş  yerin  mərkəzinə  doğru 

 

5 

gedir.  Dairələrin  sayı  doqquzdur,  onların  topoqrafiyası  dəhşətlidir,  xarabalıqdan 

ibarətdir;  ilk  beş  dairə  Cəhənnəmin  üst  qatını  göstərir,  son  dörd  dairə  isə  -  aşağı 

qatdır;  bura  dəmir  divarlarla  əhatə  olunmuş  qırmızı  qüllələrli  şəhərdir.  İçəridə  - 

sərdabələr,  quyular,  uçurumlar,  bataqlıq  və  qumsallıq;  konusun  ucunda  isə,  "Yer 

kürəsini deşən qurd Lütsifer".  

Letanın  sularının  qayalarda  açdığı  çat  Cəhənnəmin  dibini  Ərafın  dibi  ilə 

birləşdirir.  Ərafın  dağları  yalnız  bir  girişi  olan  adalardır;  yan  tərəflərdə  ölüm 

günahlarına uyğun olan terraslar üst-üstə qalaqlanıb; zirvədə Behişt bağı çiçəkləyib. 

Yerin  ətrafında doqquz konsentrik  sahə  var; ilk  yeddisi  planetlərə uyğundur (Ayın, 

Merkurinin,  Veneranın,  Günəşin,  Marsın,  Yupiterin,  Saturnun  səması),  səkkizinci  - 

Hərəkətsiz ulduzların səması, doqquzuncu da eləcə. Birinci Hərəkətverici qüvvə də 

adlandırılan  büllur  səma.  O,  Allahın  olduğu  nöqtənin  ətrafında  Möminlərin 

müqayisəolunmaz çiçəyinin  -- Behişt gülünün açdığı Behişti əhatə edir... Dantenin, 

oxucunun da müşahidə etdiyi kimi, Ərafın 1 və 3, eləcə də dairənin sehrinə tabe olan 

dünyasının konfiqurasiyasının əsas cizgiləri bunlardır. Timeyin Dantenin xatırlatdığı 

"Demiurq"  və  ya  "Yaradan"  kitabı  fırlanmanı  hərəkətin  ən  kamil  növü,  dairəni  ən 

kamil bədən hesab edir. Platonun Demiurqu Ksenofan və Parmenidlə bölüşdüyü bu 

ehkam Dantenin keçdiyi üç dünyanı diqtə etdi. 

Doqquz  dövr  edən  səma,  su  ilə  örtülmüş  və  mərkəzdə  dağ  olan  cənub 

yarımkürəsi  qədim  kosmologiyaya  açıq  -  aşkar  uyğun  gəlir;  bəziləri  hesab  edir  ki, 

"qədim"  epiteti  eynilə  poemanın  fövqəladə  quruluşuna  da  uyğundur.  Cəhənnəmin 

doqquz dairəsi isə, Ptolemeyin doqquz səması kimi, heç də az köhnə və müdafiəsiz 

deyil, Əraf isə, Dantenin onu yerləşdirdiyi dağ kimi qeyri - realdır. 

Buna hər cür etiraz etmək mümkündür: əvvəla, Dante O Dünyanın həqiqi və ya 

aydın topoqrafiyasını müəyyən etmək fikrində deyildi. O, özü Kan Qrandeyə latınca 

yazdığı  məşhur  məktubunda  deyirdi  ki,  "Komediya"nın  süjeti  alleqorik  mənada 

insanın  öz  xidmətləri  və  ya  səhv  hərəkətləri  ilə  özü-özünə  mükafatı  yaxud  edam 

qazanması deyil, sadəcə, ölümdən sonra ruhların vəziyyətidir. Şairin oğlu Cakopo di 

Dante  bu  fikri  inkişaf  etdirib.  Onun  komediyaya  verdiyi  proloqda  oxuyuruq 

ki,"Komediya"  insanın  üç  vəziyyətini  alleqorik  şəkildə  göstərməyə  cəhd  edir: 

 

6 

"Cəhənnəm"  adlandırılan  birinci  hissədə  günahlara  baxılır,  ikincidə  -  Əraf  - 

günahdan  yaxşılığa  keçiddir,  üçüncüdə  -  "Cənnət"də  isə,  mükəmməl  insan.  Çünki 

"Ən  Ali  xeyiri  dərk  etmək  üçün  insana  yüksək  dərəcədə  xeyirxahlıq  və  həzz 

lazımdır".  Qədim  dövrün  digər  şərhçiləri  də  belə  düşünürdülər.  Məsələn,  Cakomo 

della Lora deyirdi: "Şair kitabı üç hissəyə bölür - Cəhənnəm, Əraf və Cənnət. Ondan 

ötrü ki, həyatın üç növdə ola bilməsini göstərsin: günahkarların, tövbə edənlərin və 

xeyirxahların həyatını". Daha bir ağlabatan şərh: XIX əsrin sonlarında "Komediya"nı 

öyrənən  Françesko da  Buti  yazır:  "Poemanın süjeti cismən  bədəndən  ayrılan ruhun 

vəziyyətidir,  amma  mənəvi  -  cəzalar  və  mükafatlar  iradə  azadlığına  görə  insana 

çatacaq". 

Hüqo  "Kölgənin  söylədikləri"ndə  yazır  ki,  cəhənnəmdə  Kain  üçün  Avelin 

obrazını qəbul edən kabus, Neronun Aqrippinanı tanıdığı həmin o kabusdur. 

Qəddarlığın  ittihamı  köhnəliyin  ittihamlarından  daha  ciddidir.  Nitsşe  "Bütlərin 

toranı"nda (1888) Danteni " qəbirlərin üstündə şeir yazan goreşən" adlandıraraq, bu 

ittihamı heyrətamiz aforizmlə zərbə çevirdi. 

Tərif,  göründüyü  kimi,  ağıllı  olmaqdan  daha  çox,  gurultuludur  və  dillərə 

düşməsi - xüsusi şöhrətə!- görə qayğısız qısa fikirlərin dəbdə olmasına borcludur. 

Onu  təkzib  etməyin  ən  yaxşı  üsulu  onu  yozmağa  cəhd  etməkdir.  Dantenin 

sərtliyi və amansızlığı formal xarakterli başqa mülahizələrlə izah edilir. 

Panteistlər  hesab  edirlər  ki,  Allah  kainatla  eynidir,  öz  yaratdıqlarının  hər 

birindədir  və onların  taleyidir; bu  fikir,  ehtimal  ki,  səhvdir  və  əgər  o,  həqiqət kimi 

qəbul  edilərsə,  kafirlikdir,  amma  şairdən  və  onun  şeirindən  söhbət  gedirsə, 

danılmazdır. Uydurduğu əfsanəsinin qəhrəmanlarından hər birində şairin özündən də 

nə  isə  var;  ya  bir  nəfəs,  ya  da  bir  detal.  Onun  əsərində  özünün  hər  yerdə 

mövcudluğunu  gizlətmək  və  ya  kölgələmək  heç  də  asan  bir  məsələ  deyil.  Problem 

Dante  üçün  xüsusilə  ağırdır:  poemasının  xarakteri  ilə  qəhrəmanlarını  elə 

şöhrətləndirməli  və  ya  rüsvay  etməlidir  ki,  oxucu  son  nəticədə  ədalət  obrazının 

müəllifin  özü  olduğunu  hiss  etməsin.  Buna  nail  olmaq  üçün  Dante  özünü 

"Komediya"dan çıxardı və göstərdi ki, şəxsi reaksiyası ilahi hökmə ya uyğun gəlmir, 

ya da hərdən uyğun gəlir - Filipp Arsenti və ya İudada olduğu kimi. 

 

7 

 

IV nəğmənin zadəgan qəsri 

 

XIX əsrin əvvəlində yaxud XVIII əsrin sonunda işlək ingilis dilinə sakson və ya 

şotland mənşəli, nəsə mübhəm bir dəhşət mənasını verən “eere”, “uncanny”, “weird” 

epitetləri  daxil  oldu.  Belə  epitetlər  mənzərənin  romantik  konsepsiyasına  uyğun  idi. 

Almanlar bunu “unheimlich” sözü ilə çox əla tərcümə etmişlər; ispanca isə bu, çox 

güman  ki,  hamısından  yaxşı-  “siniestro”  deməkdir.  "Uncanniness"in  bu  xüsusi 

keyfiyyətini  nəzərdə  tutaraq,  bir  zaman  mən  belə  yazdım:  «Vilyam  Bekfordun 

“Vatek”indəki  (1782)  son  səhifələrdəki  odlu  qəsr  ədəbiyyatda  ilk  əsl  dəhşətli 

cəhənnəmdir.  Ondan  əvvəlki  ən  məşhur  cəhənnəm,  “Komediya”nın  kədərli  çarlığı 

dəhşətli yer deyil, dəhşətlərin baş verdiyi yerdir. Fərq aydındır». 

Stivenson (yuxular haqqında fəsil) qeyd edir ki, uşaqlıqda ona iyrənc boz rəngli 

yuxular  əzab  verib;  Çesterton  («Cümə  axşamı  olan  insan»,  VI)  təsəvvür  edir  ki, 

dünyanın qərb sərhədində ağacdan daha böyük və daha kiçik ağac və hardasa şərqdə 

-  öz  arxitekturasına  görə  acıqlı  qəsr  ola  bilər.  Edqar  Po  «Şüşə  qabda  tapılan 

əlyazmalar»da elə bir cənub dənizindən söhbət açır ki, orada gəminin gövdəsi canlı 

bədən kimi böyüyür; Melvill “Mobi Dik”in bir çox səhifələrini balinanın dözülməz 

ağlığı  qarşısında  yaranan  dəhşətin  təsvirinə  həsr  edir  …  Mən  nümunələr  gətirirəm 

amma  ola  bilsin  ki,  eləcə  qeyd  etmək  kifayət  edər  ki,  Dantenin  Cəhənnəmi  -tərifi 

göylərə qaldırılmış həbsxana obrazıdır, Bedfordun cəhənnəmi - dəhşət tunelləridir. 

Ötən  axşam  Konstitusiya  vağzalında  qəflətən  möhtəşəm  «uncanniness»i  - 

"Komediya”da  cəhənnəmin  darvazalarının  səssiz  və  təmkinli  dəhşəti  timsalında 

xatırladım. Mətni yoxladım; səhv etmədiyimə əmin oldum. 

“Cəhənnəm”in ən məşhur nəğmələrindən biri -- IV nəğməsi haqqında danışıram. 

“Cənnət”in  son  səhifələrində  çox  şey,  hətta  deyərdim,  hər  şey  izah  olunur. 

«Komediya»  -  Dantenin  yuxusudur  və  yuxu  süjetindən  başqa  bir  şey  deyil.  Onun 

sözlərinə görə, o, özü də meşəyə necə düşdüyünü bilmir («tant' era pieno d'sonno a 

quel punto») [1]. «Sonno»- günahkarın həyəcanlı ruhunu verməkçün bir metaforadır, 

amma yuxunun qeyri-müəyyən başlanğıcına işarə edir. Sonra Dante deyir ki, yolunu 

 

8 

kəsən  dişi  canavar  “artıq  çoxlarını  məhv  edib”.  Qvido  Vitali  qeyd  edir  ki,  ilk 

baxışdan belə fikir yaranmır ki, biz yuxuda nə baş verdiyini bildiyimiz qədər, Dante 

də bunu bilirdi. Meşədə naməlum adam peyda olur. Dante onu görən kimi bilir ki, bu 

şəxs uzun müddət susub -- həmin tip haqqında yeni məlumat. Mamilyano qeyd edir 

ki,  bu,  məntiqi  baxımdan  yox,  poetik  baxımdan  bəraət  qazanıb.  Fantastik  səyahət 

başlanır.  Vergilinin  siması  birinci  dövrənin  girişinin  ağzında  dəyişir.  Dante  onun 

bənizinin  ağarmasını  qorxu  ilə  izah  edir.  Vergili  danışır  ki,  o,  kədər  içindədir  və 

ittiham  edilmişlərdən  biridir.  Dante  bu  xəbərdəki  dəhşəti  gizlətmək  və  ya  şəfqət 

diləmək  üçün  ehtiram  titullarından  istifadə  edir:  "dimmi,  maestro  mio,  dimmi, 

signore" [2]. Hava ağrıların deyil, kədərin nəfəsindən əsir. Vergili izah edir ki, bura 

Etiqadını  elan  etməzdən  əvvəl  ölənlərin  Cəhənnəmidir;  onu  dörd  ali  kölgə 

salamlayır; üzlərdə nə bir kədər, nə bir sevinc var; bunlar Homer, Horatsi, Ovidi və 

Lukandır; Homerin sağ əlində qılınc var. Bu, eposda onun birinciliyinin rəmzidir. 

Məşhur kölgələr Danteni özlərinə tay kimi qəbul edirlər, öz əbədi monastırlarına 

-  yeddiqat  yüksək  divarlarla  (yeddi  azad  incəsənət  və  ya  üç  intellektual  və  dörd 

mənəvi  məziyyət) və quru yolu kimi keçdikləri çayla (yer nemətləri və ya bəlağət) 

mühasirəyə alınmış qəsrə aparırlar. Qəsrin sakinləri rəğbət oyadırlar; yavaş-yavaş və 

xəsisliklə  danışır,  qürurla,  çox  möhtəşəm  bir  şəkildə  və  aramla  baxırlar.  Qalanın 

həyətində sirli yaşıllıq var. 

Dante təpədən  antik  və  İncil  qəhrəmanlarını  və onların  arasında  bir  müsəlman 

görür («Averois, che e'gran commento feo») [3]. Biri yadda qalan cizgilərlə («Cesare 

armato con li ochi grifagni») [4], digəri möhtəşəm tənhalığı ilə diqqəti cəlb edir («e 

solo, in parte vidi e'Saladino») [5]. Onlar ümiddən məhrum olublar, əzablara məruz 

qalmayıblar,  lakin  bilirlər  ki,  Allah  onları  qəbul  etməyəcək.  Adları  quruca 

sadalamaqla  oxucunu  həyəcanlandırmaqdan  daha  çox,  məlumatlandıraraq,  Dante 

nəğməni bitirir. 

Həmçinin Abraamın Qucağı adlandırılan patriarxların Limbi haqqında təsəvvür 

(Luka,  16)  və  xaç  suyuna  salınmamış  ölən  körpələrin  limbi  ilahiyyat  üçün  adidir. 

Lakin  səxavətli  bütpərəstləri  bu  qucaqda  yerləşdirmək,  Françesko  Torrakanın 

şahidliyinə  görə,  yalnız  Dantenin  ağlına  gəlib.  Bütpərəstlik  dövrünün  dəhşətini 

 

9 

yumşaltmaq  üçün  şair  böyük  Roma  tarixinə  müraciət  edir.  Onu  tərifləmək  istəyir, 

lakin  anlamaya  bilmir  ki  -  bu  fikir  Qvido  Vitaliyə  məxsusdur  -  antik  dövrə  hədsiz 

sadiqlik  əxlaqi  hədəflərə  ziddir.  Dante  dinə  itaətsizlik  edərək  qəhrəmanlarını  xilas 

edə  bilməzdi;  onları  İnkar  Cəhənnəmində  təsəvvür  edir;  onlara  səmada  Allahı  seyr 

etmək  xoşbaxtlığı  verilməmişdir  və  Dante  onların  sirli  taleyinə  ağlayır.  İllər 

keçdikdən sonra o, Göydə Yupiteri təsəvvür etməklə bu problemə qayıdır. Bokaçço 

fikir  verir  ki,  "Cəhənnəm"in  VII  və  VIII  nəğmələrinin  yazılması  arasında  sürgünlə 

bağlı böyük fasilə var. Buna «lo dico, sequitando ch'assai primo» [6] şeiri işarə edir. 

Ola bilsin ki, bu elə belədir, amma qəsr haqqında nəğmələrlə digərləri arasında fərq 

daha  vacibdir.  V  nəğmədə  Dante  Françesku  da  Riminini  ölməz  misralar  deməyə 

vadar edir. Yetər ki, istə, o, Aristotelin, Heraklitin və Orfeyin dilindən nəğmədə necə 

sözlər  verərdi!  Bilərəkdən  ya  yox,  onların  sükutu  vahiməni  gücləndirir  və  səhnəyə 

uyğun  gəlir.  Benedetto  Kroçe  deyir:  «Gözəl  qəsrdə,  müdriklər  və  qəhrəmanlar 

arasında,  incə  poeziya  əvəzinə  quruca  məlumatdır.  Heyrət,  pərəstiş,  kədərin  adı 

çəkilir, lakin təsvir olunmur» («Dantenin poeziyası », 1920). 

Şərhçilər orta əsr qəsrini antik sakinləri arasındakı ziddiyyətlərə görə pisləyirlər; 

bu  qarışıqlıq  həmin  dövrün  mənzərəsi  üçün  səciyyəvidir  və  əlbəttə,  qeyri-reallığın 

rahiyəsini gücləndirir.  

Dördüncü nəğmənin planı və icrası, bəziləri ilahiyyat xarakterli olmaqla, bir sıra 

çətinliklər törədir. «Eneida»nın ehtiraslı oxucusu Yelisey çöllərində və ya bu xoşbəxt 

çöllərin orta əsr variantında ölüləri təsəvvür edirdi; «un luogo aperto, luminoso» [7] 

şeirində Eneyin öz romalılarını gördüyü yüksəlişin əks-sədası və «largior hie campos 

aether»  [8]  var.  Ehkamın  cuşa  gətirdiyi  Dante  Cəhənnəmdə  öz  nəcib  qəsrini 

ucaltmalı  idi.  Mario  Rossi  burada  rəsmiyyətin  poeziya  ilə  toqquşmasını,  poemanın 

daxili  münaqişəsi  ilə  daxili  ziddiyyətlərin  mənbəyi  olan  -intuitiv  hiss  olunan 

xoşbəxtliklə dəhşətli hökmü  aşkar edir.  Bir  yerdə  deyilir ki,  hava dəhşətli  ahlardan 

titrədi, digər yerdə isə, üzlərdə nə sevinc, nə də kədər var idi. Burada şairin təxəyyülü 

qüsursuz deyil. Bu, nisbi yöndəmsizlik səbəbindən qəsrə və onun sakinlərinə yaxud 

əsirlərinə  quruluq,  xüsusi  dəhşət  verir.  Bu  sakit  sadalamada  mum  fiqurlar 

muzeyindəki  kimi  nəsə  bir  ağırlıq  hiss  olunur:  Sezar  silahlıdır  və  hərəkətsizdir; 

 

10 

Laviniya əbədi olaraq atası ilə yanaşı əyləşib; şübhəsiz ki, sabah da bugünkü kimi, 

dünənki kimi, bütün günlərdəki kimi olacaq.  

“Əraf”ın  son  abzaslarından  birində  deyilir  ki,  yazmaları  qadağan  edilmiş 

şairlərin  kölgələri  vaxtı  qısaltmaq  üçün  cəhənnəmdə  ədəbi  mübahisələr  aparır. 

(Cobertinin  dediyi  kimi,  Dante  “Komediya”nın  ilk  nəğmələrində  uydurduğu 

əhvalatın adi şahidindən daha artıqdır”».) 

Belə  deyək,  qalanın  belə  qəribə  olmasının  səbəbləri:  söz  düzülüşündən  gələn 

səbəbləri,  texniki  səbəbləri  müəyyən  edilib,  lakin  şəxsi  səbəblər  çatışmır.  Hansısa 

ilahiyyatçı  hesab  edib  ki,  qəsrdə  Allahın  olmaması  qorxu  yaratmaqdan  ötrü  yetərli 

idi. Qeyd edək ki, tersinalardan birində nəzakətlə bəyan edilir ki, yerdə şöhrət deyilən 

şey ki var, mənasız şeydir. («Non e il mondan romore altro ch'un fiato e muta nome 

perche  muta  lato»  [9],  -  “Əraf”,  XI).  Mən  daha  bir  şəxsi  səbəbdə  israrlıyam. 

«Komediya»nın  bu  yerində  Homer,  Ovidi,  Horatsi  və  Lukan,  bu  nəhənglərdən  nə 

isdedadı, nə də yaradıcılığı ilə geri qalmadığını düşünən Dantenin öz proyeksiyası və 

ya  əksi  idi.  O,  özünü  həmin  nəslin  insanı,  məşhur  şair  kimi  görürdü  və  bilirdi  ki, 

başqaları da ona bu cür baxacaqlar. Böyük möhtərəm kölgələr Danteni öz dairələrinə 

qəbul  etdilər:  «ch'e  si  mi  fecer della loro schieza,  si  ch'io sesto  tra  cotanto  Senno» 

[10]. 

Bu,  yuxugörənin  özünün  güclə  ayrıla  bildiyi  Dantenin  yuxusunun  ilkin 

obrazlarıdır.  Onlar  dayanmadan  ədəbiyyat  haqqında  danışırlar  (bəs,  nə  etsinlər?). 

Onlar «İliada»nı yaxud «Farsaliya»nı oxuyurlar yaxud «Komediya» yazırlar, onlar öz 

sənətlərində  zirvəyə  çatırlar.  Lakin  onlar  Cəhənnəmdədirlər,  çünki  Beatriçe  onları 

unudub.