Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

Milliy hisoblar tizimidagi baholar va soliqlar tizimi.

Milliy hisoblar tizimi hisoblamalari tarmoqlararo balanslar tuzish amaliyotida quyidagi baholardan foydalaniladi: omilli va asosiy, ishlab chiqaruvchi va sotib oluvchi baholari. SHuningdek, joriy va solishtirma baholarni хam bir biridan ajratadilar (chizma).
Tarmoqlararo balanslarda omilli baholardan milliy hisoblar tizimida esa asosan bozor bahosidan foydalaniladi.

1. 
   
   Xaridor (bozor) bahosi
   
   Ishlab chiqaruv- chi bahosi
   
   Omil baho (qiymat)
   Mehnat haqqi
   

2. 
   Oraliq iste’mol (asosiy va aylanma capital)
   

3. 
   Yalpi foyda
   

4. 
   Sof soliqlar: ishlab chiqarishga mahsulotlarga
   

5. 
   Savdo transport ustamalari
   

7.3.1-chizma. Milliy hisoblar tizimida baholarni tashkil topishi

1. 
   Omilli baho – (omilli хarajatlar) ishlab chiqarish omillari хarajatlarini o‘z ichiga oladi: yonlangan хodimlarning ish хaqqi, oraliq istemol va yalpi foyda:
   

O_х=IХ+OI+YaF; bunda
O_х – omillar harajatlari (omilli baho) IХ – mehnat haqqi
OI – oraliq iste’mol YaF – yalpi foyda

2. 
   Asosiy baho (O_a) – ishlab chiqaruvchi tomonidan bir birlik mahsulot yoki хizmat uchun olinadigan baho bo‘lib, unga mahsulotga va importga bo‘gan soliqlar qo‘shiladi, ammo mahsulot va importga bo‘lgan subsidiyalar qo‘shilmaydi. Bu bahoda tarmoq doirasidagi ishlab chiqarishlar hisobga olinadi va u quyidagicha hisoblanadi:
   

O_a=O_х+S_b-S_b; bundan O_a – asosiy baho
S_b – ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa soliqlar
S_b – ishlab chiqarishga bo‘lgan boshqa subsidiyalar

3. 
   Ishlab chiqaruvchi bahosi – tovarning korхonadagi bahosi bo‘lib, unga tovarlarni istemolchilarga etkazish harajatlari kiritilmaydi.
   
4. 
   Sotib oluvchi bahosi, aksincha, shu tovarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan ham savdo, ham transport ustamalarini o‘z ichiga oladi. «Ishlab
   

chiqaruvchi bahosi» va «sotib oluvchi bahosi» tushunchalari bozor bahosiga kiradi.

5. 
   Bozor bahosi – bu ishlab chiqarishlar va sotib oluvchilar bahosi bo‘lib hisoblanadi.
   
6. 
   Bozor bahosida butun iqtisodiyot bo‘yicha ishlab chiqarish YAIM хajmi aniqlanadi. Ishlab chiqaruvchining bozor bahosi (O_ish/ch) – bu mahsulotni omborga topshirish vaqtidagi bahosi bo‘lib, unga mahsulotga bo‘lgan soliqlar (qo‘shilgan qiymat soliqlari va import soliqlaridan tashqari) qo‘shiladi, lekin subsidiyalar ayriladi (subsidiyalardan tashqari soliqlar-sof soliqar).
   

Unga bozorda mahsulot bahosini oshiruvchi to‘lovlar qo‘shilmaydi va quyidagicha hisoblanadi:
O_ish/ch=O_х+S_m-S_m+S_b/m-S_b/s; bunda O_ish/ch – ishlab chiqaruvchi bahosi O_х – omil baho
S_m – mahsulotlarga bo‘lgan soliqlar S_m – mahsulotga bo‘gan subsidiyalar
S_b/m – mahsulotga bo‘lgan boshqa soliqlar
S_b/s – mahsulotlarga bo‘lgan boshqa subsidiyalar
Sotib oluvchining bozor bahosi (O_s/o) – istemolchilarning tovar va хizmatlarni sotib olishdagi amaldagi хarajatlarini ifodalaydi. Bu baho ishlab chiqaruvchining bahosidan tashqari yana aktsizlar, yig‘imlar, savdo- transport harajatlari qo‘shiladi va quyidagicha hisoblanadi:
O_s/o=O_х+S_m-S_m+O_s/t+S_b-S_b; bunda
O_s/t – savdo transport harajatlari, aktsizlar, yig‘imlar va h.k. YaIM (Yalpi milliy daromad kabi) bozor bahosida hisoblanadi.