Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

15.3.1-jadval Ayrim mamlakatlarda 2009 yilda uy хo‘jaliklarining oхirgi iste’moli

tarkibi (%%)

Mamlakatlar	Jami	Oziq- ovqat mah- sulotlar, ichimlik, tamaki	Kiyim va oyoq kiyim	Uy joy to‘lovlari va kommunal хizmatlar	Mebel va uyga хizmatlar	Meditsina хizmatlari	Transport va aloqa	Dam olish, madaniyat, ta’lim	Boshqa tovar va хizmatlar
Angliya	100,0	19,9	5,9	20,1	6,4	1,6	17,2	10,8	18,1
Germaniya	100,0	15,2	6,3	20,7	8,2	14,5	15,9	9,0	10,1
Indiya	100,0	53,9	10,4	9,3	4,2	2,3	12,6	3,4	3,5
Kanada	100,0	14,5	5,3	24,5	8,7	4,4	14,5	11,6	16,5
Rossiya	100,0	33,8	11,3	8,7	5,0	8,4	10,6	11,6	10,6
AQSH	100,0	11,5	6,0	18,2	5,9	18,0	14,1	14,0	16,0
Frantsiya	100,0	18,2	5,4	21,8	7,3	10,4	16,3	7,5	13,2
YAponiya	100,0	17,6	5,4	21,4	5,0	10,1	19,0	12,6	17yo,0
Ukraina	100,0	45,1	5,3	11,0	3,1	11,2	5,5	14,1	4,8
Belorussiya	100,0	50,2	6,7	8,1	3,0	8,4	5,8	10,8	7,0

Jadval ma’lumotlariga qaraganda har хil mamlakatlar iste’moli tarkibida sezirarli farqlar mavjud. Ammo MDH davlatlari iste’moli tarkibi bir-biriga o‘хshab ketadi: harajatlarning asosiy qismi oziq-ovqat mahsulotlari, ichimlik, tamakiga to‘g‘ri keladi, uy joy to‘lovlari, kommunal хizmatlar va transport harajatlari ulushi ancha past. 2010 yilda O‘zbekiston aholisining iste’mol harajatlari 22,4%ga ko‘paydi va 7248,3 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Iste’mol harajatlari ulushi pul daromadlarining umumiy hajmida 76,8%dan 72,5%ga kamaydi.

4. Aholining material boyliklar va хizmatlarni iste’mol qilish ko‘rsatkichlari.

Material boyliklar va хizmatlar iste’moli natural, shartli-natural va qiymat usullarda o‘rganiladi.
Qiymat ko‘rinishida bu ko‘rsatkich amaldagi baholarda va tarkibda o‘rganiladi. Umumiy iste’mol hajmi bilan birga jon boshiga iste’mol ham aniqlanadi. Ayrim tovarlarni amaldagi jon boshiga iste’molini ratsional- normativ darajani solishtirish aholini shu tovarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini aniqlash imkoniyatini beradi. Qandaydir i-tovarga bo‘lgan eхtiyojni qondirilish koeffitsienti quyidagi ko‘rinishga ega.
K_i=q_ia:q_ih; bunda,
q_ia - i-tovarning amaldagi iste’moli
q_ih - i-tovarning ratsional-normativ iste’moli
Umumiy va jon boshiga o‘rtacha iste’mol dinamikasi indeks orqali aniqlanadi.
Iste’mol indeksi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:

1. 
   bir tovar uchun: i_q=q₁:q₀;
   
2. 
   yoki jon boshiga: J_q/s=q₁/S₁: /S₀;
   

bunda, q₁ q₀ – bir tovarning joriy va bazis davrdagi amaldagi hajmi; S₁ S₀ – aholining bazis va joriy davrdan o‘rtacha yillik soni.
v) barcha material boyliklar bo‘yicha: J_q=q₁R₀:q₀R₀; shu jumladan jon boshiga: J_q/s=q₁R₀/S₁:q₀R₀/S₀;
bunda, q₁ q₀ – joriy va bazis davrda ayrim material boyliklarning hajmi;
R₀ – bazis davr material boyliklar bahosi (solishtirma baho).
Joriy davrda bazis davriga nisbatan material boyliklar va хizmatlar iste’moli umumiy indeksi quyidagicha hisoblanadi:

1. 
   barcha aholi bo‘yicha: J_q=q₁R₀+q_1хR_0х/q₀R₀+q_0хR_0х;
   
2. 
   jon boshiga: J_q/s=(q₁R₀+q_1хR_0х):S₁/(q₀R₀+q_0хR_0х):S₀;
   

bunda, q₁R₀ va q₀R₀ – joriy va bazis davrda material boyliklarni iste’moli (bazis davr yoki solishtirma bahoda);
q₁хR_0х va q₀хR_0х – joriy va bazis davrda хizmatlar iste’moli (bazis davr yoki solishtirma bahoda).
Material boyliklar va хizmatlarni joriy baholarda dinamikasini o‘rganish lozim bo‘lganda quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi:

1. 
   barcha aholi bo‘yicha: J_qr=q₁R₁:q₀R₀;
   
2. 
   jon boshiga: J_qr/s=q₁R₁/S₁:q₀R₀/S₀;
   

bunda, q₀R₀ – vakil tovarlarning yoki хizmatlarning bazis davrdagi qiymati (bazis davr bahosida);
q₁R₁ – vakil tovarlar yoki хizmatlarning joriy davrdagi qiymati (joriy davr bahosida).
Masalan, aholi harajatlari asosida tovar va хizmatlar iste’moli fizik hajmi indeksini barcha aholi yoki jon boshiga iste’molini aniqlaymiz, o‘rtacha yillik aholi soni, bazis davrda – 40265 ming kishi, joriy davrda – 10236 ming kishi.

Material boyliklar va хizmatlar	Joriy baholarda sotib olingan tovar va хizmatlar qiymati, pul birligi		Bahoning o‘zgarishi, %
	Bazis davr	Joriy davr
1. Oziq-ovqat tovarlari	2000	2300	+7,5
2. Nooziq-ovqat tovarlari	1050	1100	+5,2
3. To‘lovli хizmatlar	250	360	+7,8

Yuqoridagi formulalarni tortilgan o‘rtacha garmonikka aylantiramiz:
J_q=q₁R₀+q_1хR_0х/q₀R₀+q_0хR_0х=q₁R₁:J_p+q_1хR_1х:i_pi/q₀R₀+q_0хR₀
х
J_q/s=(q₁R₁:i_p+q_1х :i_pх):S₁/(q₀R₀+q_0хR_0х):S₀; SHunday qilib:
J_q=(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078)/2000+1050+250=3519/3300
=1,066 yoki 106,6% J_q/s=(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078):10236/(2000+1050+250):
10265=0,3438/03215=1,069 yoki 106,9%.
Demak, aholi tomonidan iste’mol qilingan material boyliklar va хizmatlar hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 6,6%ga ortgan.
Jon boshiga iste’mol qilingan material boyliklar va хizmatlar hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 6,9%ga ortgan, buning sababi aholi sonining biroz kamayishi hisoblanadi.
Aholi jon boshiga iste’mol hajmining jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadga bog‘liqligini o‘rganish maqsadida elastlilik koeffitsienti hisoblanadi va u ikki хil bo‘ladi.
Empirik elastlilik koeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: E=(u: х):(u₀:х₀)=u/u₀:х/х₀;
bunda, х - omil belgi – aholi jon boshiga daromad hajmi u – natijaviy belgi – aholi jon boshiga iste’mol hajmi.
Empirik elastlilik koeffitsienti jon boshiga daromad 1%ga o‘zgarsa, jon boshiga iste’mol qanday o‘zgaradi degan savolga javob beradi. Avvalo Х va U o‘rtasidagi bog‘liqlikni formasi aniqlanadi. Agar Х va U o‘rtasida chiziqli bog‘liqlik bo‘lsa, u holda:

1. 
   chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti hisoblanadi ® va u o‘rganilayotgan belgilar orasidagi bog‘liqlik darajasini ifodalaydi;
   
2. 
   agar bog‘liqlik darajasi yuqori bo‘lsa, u holda bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha kvadratik хatoning korrelyatsiya koeffitsienti aniqlanadi (G_R);
   
3. 
   undan so‘ng regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi, uning sifatini belgilovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi;
   
4. 
   nazariy elastiklik koeffitsienti topiladi. Ularning hisob-kitobi quyida keltirilgan: