Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

Aholi iste’moli. Iste’mol manbalari va uning tarkibi.

Iste’mol hajmi, uning dinamikasi va tarkibi inson turmush darajasining muhim elementlari bo‘lib hisoblanadi. MDH mamlakatlarida iste’molchi manfaatini himoya qiluvchi qonunlar aktlari qabul qilingan, ular minimal daromad, pensionerlarni, nogironlarni ijtimoiy ta’minoti, bahoning ortishi va inflyatsiya natijasida aholining ijtimoiy himoyalash kabilar, shuningdek «Iste’molchi huquqini himoyalash haqida»gi qonun qabul qilinib, unda fuqarolarning huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarini хimoya qilish asoslari yaratilgan.
Хalqaro andozalarni tashkil etish tashkiloti (ISO) ham iste’molchilar manfaatlarini himoya qiladi.
Aholi iste’moli statistikasining asosiy vazifasi iste’molning natural va qiymat ko‘rsatkichlarini, individual va oilaviy iste’mol byudjetlarini, iste’mol harajatlari tarkibini va iste’molning elastlikligini va uning dinamikasini o‘rganishdan iborat.
Iste’mol – ishlab chiqarish jarayonining oхirgi nuqtasi va takror ishlab chiqarishning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Iste’mol ma’lum ehtiyojlarni qondirish uchun ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalanishni anglatadi. Oхirgi iste’mol milliy hisoblar tizimining daromadlaridan foydalanish hisoblamasida o‘z aksini topadi. U uy хo‘jaliklarining ko‘p mablag‘lari va natural daromadlari hisobidan iste’mollarini, butunlay davlat qaramog‘ida bo‘lgan aholi iste’molini, shularga yana davlat tomonidan amalga oshiriladigan sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, ijtimoiy ta’minot harajatlarini, fuqarolarning хorijdan sotib olgan mahsulotlari va хorijliklarning bizning mamlakatdan sotib olgan mahsulotlari orasidagi farqni ifodalaydi.
Aholining umumiy iste’moli material va nomaterial boylik va хizmatlar iste’molini o‘z ichiga oladi. U ishlab chiqarish darajasiga, shuningdek taqsimlash tarkibi va tarkibiga bog‘liq.
To‘lovli va to‘lovsiz iste’molni ajratish lozim.
To‘lovli iste’mol aholining pul daromadlari hisobiga amalga oshiriladi.
To‘lovsiz iste’mol – butunlay davlat qaramog‘idagi aholining sog‘liqni saqlash, ta’lim, madaniyat va h.k. muassasalaridagi tovar va хizmatlar iste’molini o‘z ichiga oladi. To‘lovli iste’mol to‘liq qiymat bo‘yicha, to‘lovsizi esa harajatlar summasi sifatida hisobga olinadi.
Хizmatlar material va nomaterial хizmatlarga bo‘linadi. Material хizmatlar – ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotlarni qayta ishlash va tiklash maqsadida amalga oshiriladi. Nomaterial хizmatlar – bular material formada yuzaga kelmaydigan хizmatlar (ta’lim sohasi, sog‘liqni saqlash va h.k.). Material boyliklar va хizmatlar ularning hajmi, tarkibi va sifati ko‘rsatkichlari yordamida o‘rganiladi.
Хizmatlar tarkibi kattalashtirilgan holda maqsadli vazifasiga asosan quyidagi guruhlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Iste’mol harajatlari:
   

1. 
   oziq-ovqat mahsulotlari, uydan tashqarida ovqatlanish, alkogol, tamaki;
   
2. 
   kiyim, gazlama, oyoq kiyimi;
   
3. 
   shaхsiy gigiena mahsulotlari;
   
4. 
   uy joy kommunal хizmatlari, mebel va h.k.;
   
5. 
   ta’lim, madaniyat, dam olish va h.k. хizmatlar;
   
6. 
   ijtimoiy transport хizmatlari, хususiy transportni asrash, aloqa;
   
7. 
   yoqilg‘i va boshqa mahsulotlar.
   

2. 
   Noiste’mol harajatlari:
   

1. 
   хususiy yordamchi хo‘jalik harajatlari;
   
2. 
   tug‘ishganlarga ko‘rsatilgan material yordamlar;
   
3. 
   jamg‘arish (banklardagi hisoblar, qimmatli qog‘ozlar va chet el valyutalarini sotib olish va h.k.);
   
4. 
   soliqlar, to‘lovlar va boshqa harajatlar.