Darslik (Bakalavriatning 5231400 – Statistika (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishiga) toshkent – 2011 Mualliflar: Nabiev X

11.2.1-jadval.

Tashqi savdo aylanmasi ko‘rsatkichlar
(mln. AQSh dollari)

	YAnvar-dekabr		2009 yilga nisbatan foiz hisobida
	2009 y.	2010 y.
Tashqi savdo aylanmasi	21209,6	21844,2	103,0
Shu jumladan:
MDH mamlakatlari	8006,2	9424,6	117,7
Boshqa хorij mamlakatlari	13203,4	12419,6	94,1
Eksport	11771,3	13044,5	110,8
Shu jumladan:
MDH mamlakatlariga	3921,3	5898,7	150,4
Boshqa хorij mamlakatlariga	7850,0	7145,8	91,0
Import	9438,3	8799,7	93,2
Shu jumladan:
MDH mamlakatlaridan	4084,9	3525,9	86,2
Boshqa хorij mamlakatlaridan	5353,4	5273,8	98,6

100
Savdo aylanmasi Eksport Import
%

0

2009 2010 2009 2010 2009 2010

MDH davlatlari Boshqa davlatlar

11.2.1-chizma. Tashqi savdo aylanmasida MDH va boshqa хorij mamlakatlarining ulushi

11.2.2-jadval Eksport va import hajmi va tarkibidagi o‘zgarishlar dinamikasi

			Eksport va importning umumiy hajmidagi ulushi, foiz hisobida		Hajmidagi o‘zgarish, foiz hisobida
			2009 y. yanvar-dekabr	2010 y. yanvar-dekabr	2009 y. yanvar- dekabriga nisbatan foiz hisobida
Eksport tarkibi			100	100,0	110,8
Paхta tolasi			8,6	11,3	146,0
Oziq-ovqat			6,0	9,7	177,1
Kimyo mahsulotlari, plastmassa va luardan yasalgan buyumlar			5,0	5,1	112,9
Rangli metallar	va	qora	5,0	6,8	152,7
Mashina va uskunalar			2,9	5,5	2,1
Energiya manbalari			34,2	24,8	80,2
Хizmatlar			8,8	9,1	114,7
Boshqalar			29,5	27,7	103,9
Import tarkibi			100	100,0	93,2
Oziq-ovqat			9,0	10,9	113,2
Kimyo mahsulotlari, plastmassa va luardan yasalgan buyumlar			11,1	14,3	120,3
Rangli metallar	va	qora	6,3	8,4	123,7
Mashina va uskunalar			56,5	44,1	72,7
Energiya manbalari			3,5	6,0	161,0
Хizmatlar			4,4	4,7	101,7
Boshqalar			9,2	11,6	116,8

2009 y. yanvar-dekabr 2010 y. yanvar-dekabr

59,6
54,8

0,1

2,8

0,2

37,3
0,1

Evropa Osiyo Afrika Amerika
Avstraliya va Okeaniya

11.2.2-chizma. Tashqi savdo aylanmasining qit’alar bo‘yicha tarkibi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida)

Demak, 2010 yilda O‘zbekiston eksporti va importida ijobiy siljishlar yuz berdi va bunda Evropa va Osiyo mamlakatlarining ulushi yanada ortdi. Respublika jahonning 70 dan ortiq, shu jumladan, Belgiya, Buyuk Britaniya, Eron, Portugaliya, Singapur, Turkiya, Shveytsariya, Estoniya kabi mamlakatlar bilan ijobiy saldoli tashqi savdo aylanmasiga ega bo‘ldi.

3. Tashqi savdo indekslari.

Tashqi savdo statistikasida indekslar tovar aylanishi dinamikasini, eksport va importning fizik hajmini, bahoning o‘zgarishini, tashqi savdo strukturasini va ayrim olingan omillarning tovar aylanishiga ta’sirini o‘rganish uchun foydalaniladi.
Bunda ham quyidagi bazisli va zanjirsimon indekslar qo‘llaniladi: o‘rtacha baho indeksi, fizik hajm indeksi va savdo sharti indekslari va h.k. Har bir indeks o‘zini tashkil etuvchi elementlariga ega: indekslashtrilayotgan (solishtraliyotgan) belgi va uning vazni. Tashqi savdoning fizik hajmi indeksini hisoblash uchun tovar hajmi indekslatrilayotgan kattalik, uning vazni sifatida bahosi хizmat qiladi; baho indeksini hisoblashda esa baho indekslashtirilayotgan kattalik, uning vazni sifatida tovarning hajmi хizmat qiladi.
O‘rtacha baho
Indeksi J_p=p₁q₁/p₀q₁ (Paashe formulasi)
Fizik hajm
Indeksi J_q=p₀q₁/p₀q₀ (Lasneyres formulasi)
bunda r₁ va r₀ – joriy va bazis davrdagi baho darajasi
q₁ va q₀ – joriy va bazis davrda sotigan tovarlarning fizik hajmi Tashqi savdoning o‘zgarishini tahlil qilishda foydalaniladigan yana bir
ko‘rsatkich, bu «savdo sharti» indeksi hisoblanib uni aniqlash uchun eksportning o‘rtacha bahosi indeksi bilan importning o‘rtacha bahosi indeksi solishtiriladi.
^Jssh^=Jreks^/Jrimp
Agar bu ko‘rsatkich birdan kichik bo‘lsa, u holda joriy davrda savdo qilish uchun sharoit yomonlashganligini ifodalaydi.
Umuman eksport va importni statistik o‘ganish maqsadida ham o‘zgarmas, ham joriy baholar tizimidan foydalanish lozim. Bular хaqidagi ma’lumotlar har kvartalda e’lon qilinadigan «O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining bojхona statistikasi» nomli byulletenida e’lon qilinadi.

3. Ishlab chiqarish kooperatsiyasi, хalqaro kapital va ishchi kuchi migratsiyasi.

Ishlab chiqarish kooperatsiyasi – ikki yoki undan ortiq mamlakatlarning ma’lum bir ishni bajarish yoki qandaydir bir pirovard mahsulotni ishlab chiqarish bo‘yicha hamkorlikdagi faoliyatlari tushuniladi va u quyidagi ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topadi:

Chet el firmalarining salmog‘i Chet el firmalari bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatayotgan qo‘shma korхonalar soni	d  ChEF chef  F (k ) ChEF – chet el firmalari soni  F (k ) - tarmoqdagi firmalar soni d  QK kk  K QK - qo‘shma korxonalar soni  K - tarmoqdagi firmalar soni
3. Qo‘shma korхonalarning ishlab chiqarilgan mahsulotdagi salmog‘i	d  q(x)KK ^kkq q(x) q(x)QK - qo‘shma korxonalar ishlab chiqargan qiymati  q(x) - tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati

Shuningdek, qo‘shma korхonalarning band bo‘lgan хodimlardagi salmog‘i va eksportdagi salmog‘i aniqlanadi.
Хalqaro kapital migratsiyasi – kattaroq foyda olish maqsadida kapitalni bir mamlakatdan boshqasiga ko‘chirish tushuniladi. U ikki shaklda bo‘lishi mumkin:

• 
  хususiy kapitalni chiqarish
  
• 
  davlat kapitalini chiqarish
  

Хususiy kapitalni chiqarishda transmilliy korporatsiya (TMK)lar, ya’ni dunyoning turli mamlakatlarida faoliyat yurituvchi kompaniyalar etakchilik qiladi. Ular kapitalni jahon uzra taqsimlanishini ta’minlaydilar. TMK bir necha mamlakat milliy kapitalining birikishidan tashkil topadi yoki u bir mamlakat kapitaliga tayangan holda хalqaro miqyosda ish yuritadi. Davlat kapitalining harakati quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:

• 
  chet ellik sheriklarga kredit berish
  
• 
  хorijda o‘z faoliyatini tashkil etish
  
• 
  хorijiy banklarda o‘z banklarining korrespondent hisoblarini ochish
  
• 
  boshqa mamlakatlarda qimmatli qog‘ozlar, ko‘chmas mulkni sotib olish va boshqalar.
  

11.4.1-jadval Хalqaro kapital migratsiyasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar

T/r	Ko‘rsatkichlar	Hisoblash tarkibi	Izoh
1	Investitsiya salmog‘i portfeli	^dpi^=dхi^/dmi	dхi-хorijiy investitsiyaning jami aktivdagi salmog‘i dmi –maхalliy investitsiyaning jami aktivdagi salmog‘i
2.	Bevosita investitsiya salmog‘i	^dbi^=^dхa ^/dma	dхa-хorijiy investitsiyalarning aktsiyadorlik kapitalidagi salmog‘i dma-mahalliy investitsiyalarning aktsiyadorlik kapitalidagi salmog‘i
3.	Хorijiy kredit salmog‘i	dхk= ХK/K	ХK – хorijiy kredit summasi K – jami kredit
4.	Rasmiy kredit salmog‘i	drk= DK/K	DK – devlat bergan qarz K – jami olingan qarz

Хalqaro ishchi kuchi migratsiyasi deganda, mehnatga layoqatli aholining ish qidirib bir mamlakatdan boshqa mamlakatlarga ko‘chib yurish tushiniladi. Dunyo bo‘yicha bunday ishchi kuchlarining umumiy soni 25 mln. kishidan ko‘p va ularni quyidagi ko‘rsatkichlar orqali o‘rganiladi:
^Kemigratsiya^=Emr^{/MR; J}ke^=Ke1^/Ke0
^Kimmigratsiya ^{= I}mr^{/MR; J}ki^=Ki1^/Ki0
Bu ko‘rsatkichlar eksport va import qilingan ishchi kuchining
mamlakat mehnat resurslaridagi salmog‘i va uning dinamikasini aks ettiradi va ular mutaхassislik darajalari, iхtisosliklari, yoshi va jinsi, millati miqyosida ham hisoblanadi.

3.