Davlat shakllari tushunchasi

Mutloq va cheklangan monarxiya.
Mutloq (absolyut)- monarxiya. Bunday davlatlarning boshqaruv shakli uzoq o‘tmishga borib taqaladi. O‘sha davrdan boshlab, o‘z davlat xokimiyatini qo‘ldan bermay kelayotgan monax hukmronligi, nasldan-naslga o‘tib, hozirgi davrda mutloq monarxiya maqomi bilan boshqaruv shaklini namoyon etadi. Uning qo‘lida butun davlat hokimiyati to‘plagan bo‘ladi. O‘zi qonun qabul qiladi, davlat boshqaruv apparatini tuzadi, Oliy sud hokimiyatini amalga oshiradi. Uning hokimiyatini chegarasi bo‘lmaydi, yuridik va siyosiy, ma’naviy jihatdan nomigagina, din peshvolari va boshqa o‘zi tayinlagan mansabdor shaxslar hokimiyat masalalari hal etilayotganda ishtirok etishi mumkin. Chunki monax ularning davlat hokimiyatiga bo‘lgan huquqlarini oyoq-osti qilayotgani yo‘q va o‘zi ham bunday xuquqlarga bugun ega bo‘lmagan. Hozirgi davrda mutlok monarxiya davlat boshqaruv shakli kam uchraydi. Bunga misol sifatida Saudiya Arabistoni va Olmon davlatlarini keltirish mumkin. Bu davlatlarda monax —eng oliy din peshvolari hisoblanadi, shuning bilan ular o‘z davlat hokimiyatini kuchaytiradilar.
Mutlaq monarxiyada, siyosiy rejim avtoritar xususiyatga ega bo‘lib, davlat rejimi esa cheklanmagan bo‘ladi. Shuningdek, monarxiya- davlat shakli cheklangan boshqaruv usuliga ham bo‘linadi. Cheklangan monarxiya dualistik va parlamentar davlat boshqaruv shakllarida qurilgan bo‘ladi.
Dualistik monarxiya. Bu mutloq monarxiyaning o‘zgarishiga asos solgan birinchi zamonaviy davlat boshqaruv shakli bo‘lib konstitutsiyaviy monarxiya deb ataladi.
Dualistik monarxiyada o‘z nomi bilan davlat hokimiyati shakliga bo‘linadi, qonunchilik va ijro etuvchi. Qonunchilik hokimiyati parlamentga tegishli bo‘lib, uning tarkibi saylov huquqi senzi orqali saylanadi va tayinlanadi. (monax ma’lum qismini tayinlaydi). Ijroiya hokimiyat esa monaxga tegishli bo‘lib, o‘zi amalga oshiradi yoki faqat hukumatni tayinlaydi. Sud hokimiyati ham monax qo‘lida bo‘lib, u yoki bu darajada mustaqil bo‘lishi mumkin.
Shuning bilan bunday davlat boshqaruv shaklida hokimiyatning bo‘linishi ikkiga ajratilib o‘rganiladi. Lekin shunday bo‘lsa ham monax vakolatlari juda keng berilgan bo‘lib, Parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarga cheklanmagan huquq asosida veto qo‘yishi mumkin. Agar u qonunni tasdiqlamasa kuchga kirmaydi. Bundan tashqari qonun kuchidan yuqori bo‘lgan farmonlar qabul qilishi, Parlamentni tarqatib yuborishi mumkin. Shunday huquqlarini amalga oshirish orqali vaqtinchalik mutloq monarxiya davlatini shakllantish mumkin.
Masalan, Ispaniyada 1974 yil Parlament tarqatib yuborilib, 1989 yilga qadar mutloq monarxiya hukm surgan.
Agar xukumat tayinlanadigan bo‘lsa, faqat monax oldida o‘z faoliyati to‘g‘risida hisob berib turadi, Parlament oldida mas’ul bo‘lmaydi.
Faqatgina davlat budjetini belgilash jarayonlarida Parlament bilan xisob-kitob qilishga majbur bo‘lishi mumkin. Ammo deputatlar yilda bir marta kelib chiqadigan bu masalada xukumat bilan kelishmovchilik kelib chiqishidan qo‘rqadilar, chunki monax xohlagan vaqtida uni tarqatib yuborish huquqiga ega. Huddi cheklamagan monarxiya davlat boshqaruv shakliga o‘xshash, dualistik monarxiya tuzimida ham siyosiy rejim avtoritar boshqaruvga shart-sharoitlar yaratib beradi. Davlat rejimi esa chegaralangan dualistik hokimiyat tavsifida bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib monarxiya davlat shaklining dualistik boshqaruv usulida davlat hokimiyatining bo‘linishi oldingidek, monax va uni o‘rab turgan yaqin qarindoshlari ko‘lida bo‘ladi. Xozirgi vaqtda, Quvayt, Iordaniya, Marokash davlatlarida dualistik monarxiya boshqaruv shakli saqlanib qolgan.
«Insoniyat tarixi – tabiat va hayot haqidagi oddiy tassavvur-lardan, cheklangan ehtiyojlardan murakkab ma’naviy faoliyat daraja-sigacha o‘sish jarayonini o‘z ichiga oladi. Insoniy sivilizatsiyaning boshlanishida ma’naviyat bir paytning o‘zida insonning qorishma tafakkuri hosilasi hamda sababi tarzida ko‘zga tashlanadi».