Davlat tashqi siyosati tahlilining nazariy asoslari: institutsionalizm konsepsiyasi

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 5 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
308 
w
www.oriens.uz
June 
2021
 
 
manfaatlari bilan bog’liq holda generatsiyaga uchrashu haqida asosiy postulatiga 
qisman zid keladi.
T.Veblen g’oyalariga asoslangan umumiy institutsionalizm nazariyasidan 
institutlar va ularning shakllanishi tadqiqotidagi metodologiya bilan farq qiluvchi 
yangi institutsionalizm (yangi institutsional iqtisodiyot) konsepsiyasi neoklaasik 
yo’nalishga ega va u neorealizm bilan bir davrda rivojlandi. Chikago iqtisodiyot 
maktabi vakillari R.Kouz, G.Deshsets, R.Pozner, U.Niskanen fikriga ko’ra, 
institutlar shakllanishida asosiy o’rin tutadi deb hisoblanilgan ratsional shaxs, 
ratsional jamiyat hamda ularning ratsional qarorlari va bu ratsional qarorlarning 
ijtimoiy me’yorlar tizimiga ratsional ta’siri tushunchalari shubhali ilmiy kategoriyalar 
hisoblanadi [5]. Aksincha, struktura va o’rnatilgan qoidalar (institutlar) qaror qabul 
qiluvchi agent (shaxs, jamiyat, guruh va boshqalar) hatti-harakati va qarorlariga 
asosiy ta’sir o’tkazishi ta’kidlanadi. Institutlar evolyutsiya natijasi va ular 
transformatsiyaga olib keladi va doimo standartlashishga intiladi. 
Shuningdek, neoklaasik institutsionalizm davlatning ham minimal axborotga ega 
bo’lish ehtimoli yuqoriligini tan oladi va uni “nomukammal institut” [6] sifatida 
talqin qiladi.
Institutsionalizm jamiyat hayotidagi institutlarni formal (rasmiy) va noformal 
(norasmiy) tipga ajratadi. Norasmiy institutlar odatda huquqiy jihatdan kuchga ega 
bo’lmagan, yozilmagan me’yorlar- ishonch, axloq va b.qdir. Bu institutlar ko’proq 
g’oyaviy asosga ega bo’lib, tashkiliy ko’rinishga ega bo’lmasligi mumkin. Ularning 
eng muhim xususiyati, norasmiy institutlar rasmiy institutlar uchun doimo asos 
yaratadi. Misol uchun, axloq jamiyatda davlat va huquq asoslari shakllanishiga asos 
yaratgan kategoriyadir. Institutsionalizm nazariyasi rejimlar nazariyasi bilan bir 
qatorda, xalqaro miqyosdagi
 
noformal munosabatlarning qayday qilib hamkorlikka 
zamin yaratishi mumkinligi haqida fikr yuritadi va xalqaro munosabatlar hamda 
tashqi siyosatda institutsionallashuv jarayoni yuzaga kelishiga olib keluvchi kuchlar 
mutanosibligini tushuntirib beradi. 
Formal institutlar rasmiy tashkiliy asosga ega institutlardir va ular har qanday 
rasmiy fenomen kabi sohalar bo’yicha (iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy, huquqiy 
va b.q.), vakolati makoni bo’yicha (ichki va tashqi), ta’sir va kuch mexanizmlari, 
majburiyatlari bo’yicha imperativ, deklarativ, taklif xarakteriga ega institutlarga, 
shuning institutsional kelishuv darajasi, muhit darajasiga ko’ra ham ajratilishi 
mumkin.
Institutsionalizm g’oyasi o’zida liberalistik qarashlarning eng muhim 
ta’kidlaridan birini mujassam qilgan. Institutsionalistlar ham tashqi siyosat ichki 

---