•davr nashriyoti* t o s h k e n t

Raketa dvigateli 
o'zining massasi kichik bo'lishi bilan birga 
katta tortish kuchini hosil qila olishi mumkin edi, biroq uning kam- 
chiligi ham bor edi: unga nafaqat yoqilg'i balki oksidlovchi modda 
ham kerak bo'ladi. Ikki xil yoqilg'i, komponenti 5 - 6 daqiqalik motor 
parvoziga yetardi, xolos, qolgan vaqtda samolyot planyor rejimida 
uchishga majbur bo'lardi. Tabiiyki, raketa dvigatelli bunday samo- 
lyotlarning jangda erishgan yutuqlari ham o'ziga yarasha bo'lgan.
O'z vaqtida kemasozlik 
sanoatida bug' mashi- 
nalari o'rnini turbinalar 
egallaganidekaviatsiyada 
ham porshenli dvigatel­
lar o'rniga 
tu rb o reaktiv
dvigatellar 
keldi. Turbo­
reaktiv dvigatellar (TRD) 
yaratish bo'yicha ilk taj- 
ribalar 1920-yillardayoq 
boshlangan 
bo'lsada, 
faqatgina 
Ikkinchi 
ja ­
hon urushi yillarida Angliyada va Germaniyada, bir-biridan bexa- 
bar holda sam olyotlarga o'm atish uchun yaroqli bo'lgan ilk TRD lar 
yaratildi. TRD - bu kesimi o'zgarib turadigan truba. Trubaning old 
qism ida kirish qurilmasi - havo yig'gich joylashadi, uning orqasida 
ko'p pog'onali kom pressor - parrakli qurilma o'rnatiladi, u havoni 
siqadi va katta bosim ostida siqilgan havoni kom pressor orqasidagi 
yonish kamerasiga uzatadi. Yonish kamerasi - anchagina murak- 
kab, halqasimon agregat bo'lib, unda kom pressor tom onidan siqil­
gan havo sochilib ketgan yoqilg'i zarrachalari bilan aralashib, yona
 
’Hjf 
r
Nem islarning raketali tutib
oluvchi sam olyoti

---

л 
Л
; • w • 
^Т!Я ж
__ 
I
_
Samolyot qanday tuzilgan?
29
boshlaydi. Yonayotgan aralash- 
ma kengayadi va orqaga, tur- 
bina tom onga suriladi. Turbina 
esa bu «ventilatorning teskarisi», 
yonish kamerasidan chiqadigan 
gazlar ta ’sirida katta tezlikda 
aylanadigan 
parrakli 
mashi- 
na. Turbina aylanishi bilan TRD 
kom pressori harakatga keladi. 
Ba’zan 
kom pressor 
ikki hatto 
uch pog'onali qilinadi, kom pres- 
sorning har bir keyingi pog'onasi yanada kattaroq tezlikda aylanadi 
va havo bosimini yanada ko'proq oshiradi. Bunday vaziyatda turbi- 
na ham bir emas, balki ikki yoki uch pog'onali (parrakli g'ildiraklar) 
bo'ladi, ularning har biri kom pressordagi o'z pog'onasini aylantira- 
di. Turbinadan o'tgach yonish kamerasidagi gaz oqimi turbina sop- 
losi orqali chiqarib yuboriladi.
Ikkinchi jahon
urushining so'nggi
yillarida umuman yangi tip ­
dagi dvigatellarni jo riy qil-
masdan turib bundan ke-
yin samolyotlarning tezligini
oshirish 
mumkin 
emasligi
aniq ravshan bo'ldi.
Turboreaktiv dvigatel qurilishi bo'yicha m urakkab
va raketa dvigateliga nisbatan og'irro q

---