•davr nashriyoti* t o s h k e n t

Uchish va qo‘nish uchun
S a m o ly o t uchishi va q o ‘nishi uchun un ga te g is h li m o sla -
m a la r z a ru r b o 'la d i. S a m o ly o tla r paydo b o 'lis h i b ilan , u lar
te z o ra d a g 'ild ira k la ri m a h k a m la b q o 'y ila d ig a n p a n ja ra -
sim on s to y k a la rg a e g a b o 'lis h d i. B un day m o s la m a la rg a
«shassi» d e b nom b e rild i. B irinchi ja h o n urushi d a v rid a g i
qiruvchi s a m o ly o tla rh o zirg i k a tta m o to ts ik lla rd a n y e n g il-
roq e d i. Shu sa b a b li ularn ing s h a s s i-s i ju d a y e n g il va ko ns-
tru k s iy a s i o d d iy b o 'lib , a m o rtiz a ts iy a g a m u hto j e m a s d i:
q o 'n a y o tg a n id a y e rg a k e lib urilis h id agi z a rb a xu dd i v e lo -
s ip e d d a g i sin g ari re zin a s h in a la rg a sin g ib k e ta rd i.
Shassi va am ortizatorlar
IL-76 harbiy-transpo rt sam olyoti
Vaqt o'tishi bilan samolyotlarning massasi oshdi va samolyot 
qo'nayotganida yerga kelib urilishidagi zarbasini yumshatishga 
ehtiyoj paydo bo'ldi. 
Shassi 
stoykasi konstruksiyasiga am ortiza­
torlar kiritildi - ular yerga urilgandagi zarba energiyasini so'ndirish 
imkonini beradi. Avvaliga am ortizatorlar shassi konstruksiyasi ichi­
ga o'rnatilgan rezina tasmalardan iborat bo'ldi. Biroq keyinchalik 
ma’lum bo'lishicha samolyotlarning massasi to'xtovsiz oshib bo- 
rayotgan bir sharoitda rezina tasmalarning o'zi yetarli bo'lmaydi. 
1920-yillarning boshida 
havo-moy am ortizatorlari 
o'ylab topildi,

---

Parvoz tezligi
o'sish i 
bilar
y i g ‘i l m a y d i g a ,,
hassi sam olyotga xa-
Yak-3 qiruvchi sam olyotining
a q it be ra boshladi, ay-
niqsa и m aksim al tezlikka
erishilgan paytda. Kons-
ru kto rla rg a sha ssini q a ­
n o t y o k i fyuzelyaj ichiga
kirishga 
«о ‘rga tishga»
o ‘g ‘ri keldi.
yig'iladigan shassisi
ularning konstruksiyasiga ko'ra zarba energiyasi moyning bir joy- 
dan ikkinchisiga oqib o'tishi va havoning siqilishi orqali pasaytirila- 
di. Bu konstruksiya bizning davrgacha uncha katta o'zgarishlarga 
uchramadi. Samolyotlarning tezligi soatiga 3 0 0 -4 0 0 km ga yetgan- 
da konstruktorlarga parvoz paytida yig'ishtirib qo'yiladigan shassi 
konstruksiyasini ishlab chiqishga to'g'ri keldi.
Tovushdan tez uchadigan samolyotlarda yig'ishtirib qo'yiladigan 
shassi bo'lishi shart. Biroq uning ingichka qanotida uni yig'ib 
qo'yish uchun joy juda kam, shu sababli uning shassisida diamet- 
ri uncha katta bo'lmagan g'ildirak va yig'ishtirilayotganda ikkiga 
«blinadigan» stoykani qo'llashga to'g 'ri keldi. Masalan, Amerika- 
ning o 'ta tez bom bardim onchisi «Valkiriya»da