Davr xarajatlari auditi

1-rasm: Egri xarajatlarni taqsimlanish sxemasi .
Ikkinchidan, ushbu ko’rsatkich alohida mahsulotlar, mahsulotlar guruxi va bo’linmalar rentabelligini taxlili qilish imkonini beradi va ularni kelgusida ishlab chiqarishni maqsadga muvofiqligi to’g’risida qaror qabul qilishga ko’maklashadi. Uchinchidan, to’liq tannarx ko’rsatkichi narx belgilashda, ayniqsa nazorat qilinadigan narxlarni belgilashda keng qo’llaniladi. Sotish bahosi « to’liq tannarx + mukofot» formulasi orqali aniqlanadigan shartnomalar keng tarqalgan. O’tgandavrda to’liq tannarx usuli ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq ishlashi va narx raqobatining yo’qligi sharoitidagi rejali iqtisodiyotda boshqaruv qarorlarini qabul qilishda keng qo’llanilgan. Ammo, xozirgi kunda ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq ishlatilishi mahsulotga bo’lgan talab bilan belgilanadi. Shu sababli boshqaruvchi oldida turgan asosiy vazifalardan biri ma’lum ishlab chiqarish hajmida mahsulot tannarxi qanchaga teng bo’lishini aniqlashdan iborat. To’liq tannarx usulini qo’llashda yuqoridagi savolga javobni faqat hisobot davri yakunida olish mumkin. Ammo boshqaruvchi kelgusidagi tannarx to’g’risidagi ma’lumotni assortimentni rejalashtirish vaqtidayoq bilishi lozim. Xarajatlar va ishlab chiqarish xajmi o’rtasida aloqaning yo’qligi to’liq tannarx bo’yicha kalkulyatsiyaning bosh kamchiligi hisoblanadi.
Yuqoridagidan tashqari to’liq tannarx usulining yana quyidagi kamchiliklarini ajratib ko’rsatish mumkin:
irinchidan, egri xarajatlarni mahsulot turlariga taqsimoti bazalarini tanlash mezonlarining har doim ham asosli bo’lmasligi. Qo’llanilishi mumkin bo’lgan taqsimot bazalarining cheklangan va ulardan birini tanlash sub’ektiv xarakterga ega. Bu masala ayniqsa mahsulot tannarxi tarkibida to’g’ri materiallar va mehnat xarajatlarining ulushi katta bo’lgan zamonaviy yuqori texnologik kompaniyalar uchun dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ko’pchilik ana’naviy sanoat tarmoqlarida egri xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxidagi ulushi 50%gacha etishi mumkin. Masalan, qazib olish va metallurgiya sanoatida. Bo’linmalarga egri xarajatlarning taqsimlanishi bo’linma faoliyat natijalarini buzib ko’rsatishini quyidagi misoldan ko’rishimiz mumkin. Taqsimot bazasi sifatida eng ko’p qo’llaniladigan bo’linmaning sotish hajmini olamiz.
Ikkinchidan, egri xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulotga taqsimlanishi hisobiga foyda tayyor mahulotning ombordagi qodiqlarining o’zgarishiga bog’liq bo’lib qoladi. Nolikvid zaxiralarning yig’ilib qolishi sharoitida korxona hisob foydasini oshishiga ega bo’ladi.
To’liq tannarx va o’zgaruvchan tannarx usullari bo’yicha aniqlangan natijaning farqlanishi . Shu tariqa xulosa qilish mumkinki, to’liq tannarx usuli nazariy jihatdan olib qaralganda asosli hisoblanadi, ammo korxona oldida turgan amaliy masalalarni echishda ancha noqulay hisoblanadi. Yuqorida tilga olingan kamchiliklarini o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar asosida taqsimlash asosida chetlab o’tish mumkin. Masalan, ushbu usul orqali zaxiralar qiymatiga faqat o’zgaruvchan xarajatlar kiritiladi, doimiy xarajatlar esa davr xarajatlariga o’tkaziladi. Bu foydani zahiralarni o’zgarishi ta’siridan butunlay xolos etadi. Ammo o’zgaruvchan xarajatlar bo’yicha tannarxni aniqlashning asosiy amaliy qimmati tez o’zgarib turadigan bozor muhitida boshqaruv qarorlarini qabul qilish va tahlil uchun keng imkoniyatlar lratadi. Ushbu usulning G’arbning boshqaruv hisobi tizimlarida qo’llanilishi bejiz emas. O’zgaruvchan va doimiy xarajatlar to’g’risidagi ma’lumotlarni qo’llaydigan eng keng tarqalgan tahliliy instrumentlarga quyidagilar kiradi:
- «Xarajatlar-Xajm-Foyda» bog’lanishi tahlili; - Marjinal daromad asosida narx shakllantirish; - Muqobil variantni tanlash.
Foyda (To’liq tannarx usuli) Foyda (O’zgaruvchan xarajatlari)
Davr oxiriga tayyor mahsulot qoldig’idagi ishlab chiqarish xarajatlari Davr boshiga tayyor mahsulot qoldig’idagi ishlab chiqarish xarajatlari
Ishlab chiqarish xajmi to’g’risida qaror qabul qilish uchun rahbariyatga ushbu qarorning bahoga, tushum va foydagi ta’sirini bilishi lozim. Mahsulot birligiga o’zgaruvchan xarajatlarni va belgilangan sotish xajmida umumiy doimiy xarajatlarni bilish korxonaning kutilayotgan foydasini hisoblash imkonini beradi. Bunday yondashuvning bo’lmasligi xarajatlarni boshqarishda salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Masalan, bir sotish tarmog’i rahbariyatida bunday informatsiyaning yo’q bo’lishi ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ushbu tarmoq tarkibiga kiruvchi do’konlar xar bir hisobot davri oxirida foydani qayd etishardi. Ammo boshqaruvchi kompaniya tomonidan xarajatlar taqsimlangandan so’ng do’konlarning bir qismi doimo zarar bilan chiqar edi. Tarmoq rahbariyati zarar bilan chiqayotgan do’konlarni yopishga qaror qildi, ammo boshqaruvchi kompaniyaning xarajatlarining asosiy qismi doimiy xarajatlar ekanligini e’tiborga olmagan. Bunday qarorning natijasini oldindan bilish qiyin emas, do’konlar yopilganidan so’ng bosh kompaniyaning doimiy xarajatlari qolgan do’konlar o’rtasida taqsimlandi va natijada ular ham zarar bilan hisobot davrini tugatishdi. Ta’riflangan «Xarajatlar-Xajm-Foyda» tahlili olingan tushumdan o’zgaruvchan xarajatlarni chegirish orqali aniqlanadigan marjinal daromad ko’rsatkichini hisoblash uslubiyoti bilan yaqin aloqada bo’ladi. Marjinal daromad ko’rsatkichi narx belgilashda keng qo’llaniladi. Marjinal daromad asosida qisqa muddatli narx belgilash bozorni qo’lga kiritish va ishlab chiqarilgan mahsulotning yangi birligidan tushum orqali barcha o’zgaruvchan xarajatlar va doimiy xarajatlarning bir qismini qoplash uchun qo’llaniladi. Zararsizlik nuqtasiga etgandan va barcha doimiy xarajatlar qoplangandan so’ng foydani qayd etish boshlanadi. Zamonaviy sharoitda korxonalar har doim ham 100% quvvatda ishlamaydi. Shu sababli qo’shimcha buyurtmalarni olish imkoniyatining marjinal daromad ko’rsatkichi asosida tahlil qilish korxonaga ishlab chiqarish dasturini optimal tuzishga yordam beradi. To’liq tannarx ko’rsatkichi nuqtai-nazaridan qabul qilinishi maqsadga muvofiq bo’lmagan xaridorlarning takliflari marjinal daromadning hisoblanishidan so’ng qabul qilinishi mumkin. Bunday qo’shimcha xarajatlar doimiy xarajatlarning bir qismini bo’lsada qoplash va natijada umumiy moliyaviy natijani yaxshilash imkonini beradi. O’zgaruvchan xarajatlar usulini mamlakatimizda qo’llashga to’siq bo’lib turgan narsa shuki, buxgalteriya hisobining rasmiy tizimi xali ham to’liq tannarx usuliga yo’naltirilgan. Bundan tashqari, boshqaruv hisobini avtomatlashtirish buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bilan aloqada amalga oshirilmoqda. Chunki hamma ham bir ma’lumotni ham buxgalteriya hisobi, ham boshqaruv hisobi axborotlar bazasiga kiritishni istamaydi. Natijada xarajatlarni to’g’ri va egri xarajatlarga bo’lish va to’liq tannarxni hisoblash ustun prinsip bo’lib qolaveradi. Ammo bu bilan o’zgaruvchan xarajatlar usulidan to’laligicha voz kechish shart emas. To’g’ri va egri xarajat moddalari ishlab chiqarish xajmiga nisbatan tasniflanadi va ularga tegishli belgi qo’yiladi. Masalan, ishlab chiqarishda band bo’lganlarga mehnat haqi to’lashda «Mehnat haqi uchun to’g’ri xarajatlar» modda doimiy xarajat sifatida tasniflanadi. Shu tartibda egri xarajatlar ham tasniflanib chiqiladi. Tasnif belgisini qo’llash orqali o’zgaruvchan xarajatlar miqdoriniavtomatik aniqlash va marjinal daromadni aniqlash imkonini beradi. Ushbu raqamlar ma’lumot uchun qabul qilinadi. Albatta bu ishlab chiqarilgan mahsulotni tannarxini aniqlashda o’zgaruvchan xarajatlar usulini qo’llash imkonini bermaydi, lekin yuqorida keltirilib o’tilgan moliyaviy taxlil yo’nalishlarini amalga oshirish imkonini beradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, xar qanday tahlil ishonchli va operativ boshqaruv hisobotiga asoslanishi lozim. Ammo ko’p xollarda boshqaruv hisoboti va operativ byudjetlar faqat buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida tahlil qilinadi. Bu boshi berk ko’chaga kirib qolish bilan barobardir. Chunki buxgalteriya hisoboti mehnat haqi, qo’shilgan qiymat solig’i va sh.k. hisob-kitoblar sababli vaqt bo’yicha ancha kechga qoladi. Bir so’z bilan aytganda, korxonada boshqaruv hisobi to’liq amal qilishi uchun operativ va strukturaviy hisobot tizimini joriy qilish lozim.
«Xarajatlar» tushunchasi juda keng qamrovli bo’lgani bois, alohida ko’rib chiqishni talab etadi. Umuman olganda xarajatlar deyilganda bir tomondan biznesning mavjud bo’lishini shartlarini yaratadigan, ikkinchi tomondan esa foydani kamaytiradigan sabablar bilan bog’liq masalalar ko’z oldimizga keladi. Quyida xarajatlarning eng keng tarqalgan tasnifi keltirilgan:
Xarajatlarning turkumlanishi O’zbekistonda ishlab chiqarish buxgalteriya hisobini tashkil etish 1999 yil 5 fevralda va kiritilgan o’zgarishlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 15 oktyabrdagi qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi, hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida Nizom» ga (bundan buyon Nizom deb aytiladi) asoslangan.