Davr xarajatlari auditi

1. Davr xarajatlari auditining maqsadi va meyoriy huquqiy asoslari.
Xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarda davr xarajatlari auditining to‘g‘ri tashkil etilishi muhim masalalardan biri hisoblanadi. Davr xarajatlari auditini o‘tkazishdan maqsad ushbu turdagi xarajatlar hisobini yuritishning O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom va boshqa huquqiy-me'yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar davrida respublikamiz Prezidenti va xukumati tomondan xususiy sektorni rivojlantirishga, mulkdor sinfining shakllanishiga birlamchi e'tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, keyingi yillarda qabul qilingan qator farmonlar, Vazirlar Maxkamasi qarorlari mazkur sohaning yangi bosqichga ko‘tarilishi uchun keng imkoniyatlar ochadi.
Xususiylashtirish jarayonida davlat mulkini aksiyadorlarga tarqatish xisobiga aksiyadorlik jamiyatlari vujudga keltiriladi. Aksiyadorlik jamiyatlarini vujudga keltirilishi, ular aksiyalarining muomulaga chikarilishi respublikamizda birlamchi bozorni shakllantirishiga xam o‘z xissasini qo‘shadi.
Iqtisodiyotni modernizasiyalash sharoitida davr xarajatlari auditining iqtisodiy mazmunini to‘liq anglash va hisobda to‘g‘ri aks ettirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Davr xarajatlari tarkibi «… xarajatlar tarkibi to‘g‘risida»gi Nizomda keltirilgan. So‘nggi paytlarda davr xarajatlari elementi ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan doimiy xarajatlar sifatida e'tirof etilmoqda. Lekin, amalda faoliyat yuritayotgan xo‘jalik sub'ektlarining davr xarajatlari tarkibiga nazar tashlansa, unda ishlab chiqarish hajmi bilan aloqador bo‘lgan xarajat moddalarining mavjudligini ko‘rish mumkin. Demak, davr xarajatlari tarkibida ishlab chiqarish bilan aloqador xarajatlarning mavjudli, mazkur xarajat elementini to‘liq «doimiy xarajatlar» sifatida qabul qilishni inkor qiladi. Yuqoridagi sabablarga ko‘ra,
fikrimizcha hisob tizimida marjinal daromad ko‘rsatkichlarini aniq ifodalash imkoni mavjud emasligi aks etadi. Davr xarajatlari tushunchasining iqtisodiyotimizga kirib kelganiga ko‘p vaqt bo‘lmaganligi hamda xususiyatiga ko‘ra o‘zida doimiy xarajatlarni to‘liq aks ettirmaganligi sababli bugungi kunda ham iqtisodchi olimlar o‘rtasida mazkur xarajat elementini turli xil tarzda talqin qilish hollari kuzatilmoqda. Nizomda davr xarajatlarining moliyaviy natijalar hisobidan qoplanishi belgilangan. Iqtisodchi olim B.Hasanovning fikricha boshqaruv hisobida xarajatlarning tannarxga kiritish to‘liqligiga ko‘ra turkumlanishida-qisqartirilgan tannarx uslubini ifodalaydi.
Lekin, boshqaruv hisobida ma'muriyatni ma'lumotlar bilan ta'minlashda to‘liq tannarx hisobining yuritilishi ham muhim ahamiyatga ega. Doimiy xarakterga ega bo‘lgan xarajatlar barcha mahsulotlarga tegishli bo‘lib, umumiy tushum summasidan qoplanadi. Chet el tajribasida hisobning bunday varianti «direkt-kosting» deb nomlanadi. Ma'lumki, 90-yillar iqtisodiy manbalarida tannarxni boshqarishning iqtisodiyotdagi ahamiyati, o‘rni, tuzish tamoyillari va tashkil etish muammolariga bag‘ishlangan turli takliflar, fikrlar ko‘p bo‘lgan. Maqsad-ishlab chiqarishdagi unumsiz (isrof) xarajatlarni kamaytirish va resurslardan intensiv foydalanishni ta'minlashdan iborat edi. Bu vazifalarni bajarishda, e'tibor haqiqiy tannarxga emas, balki reja tannarxiga ko‘proq qaratilishi muhimligi belgilangan.² Chunki, rejadagi xarajatlar darajasiga ta'sir qilish orqali tannarxni boshqarish mumkinligi aniqlangan. Natijada tannarxni boshqarishda normativ usullar o‘rniga, bugungi kunda dolzarblashib borayotgan «direkt-kosting», «standart-kost» tizimlari bizning amaliyotga kirib keldi. O‘zgaruvchan xarajatlar hisobi tizimi AQShda buyuk depressiya davrida 1928 yillarda vujudga kelgan. Depressiya juda katta mikdorda sotilmay qolgan mahsulot zaxiralarining vujudga kelishiga sabab bo‘lgan, ularni to‘liq xarajatlar bo‘yicha baholash, o‘sha davr tahlilchilarining fikrlariga ko‘ra, foydani sun'iy ravishda buzilishiga olib kelgan. Shu jihatdan, umumiy xarajatlarni, bevosita xarajatlar bilan mos tushuvchi o‘zgaruvchan xarajatlarga va foydasiz deb hisoblangan bilvosita xarajatlar bilan mos tushuvchi doimiy xarajatlarga ajratish yetarli darajada shartli hal qilingan edi.
Davr xarajatlari jahon amaliyotida keng qo‘llanilayotgan ishlab chiqarishning «direkt-kosting» tizimiga o‘tilishi munosabati bilan iqtisodiyotimizga kirib kelgan yangi tushunchadir. Ushbu tizim xususiyatlari iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlarida keng yoritilgan. «Direkt-kosting» mamlakatimizda «qisqartirilgan tannarx» ma'nosida ifodalanib, uning qoidalari mamlakatimiz buxgalteriya hisobiga 1994 yildan e'tiboran kirib kela boshladi va marjinal daromad konsepsiyasi amal qilishining asos solinishiga boshlang‘ich qadamlardan bo‘ldi. Jumladan, 1995 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan Nizom asosida ma'muriy xarajatlarni «Davr xarajatlari» sifatida e'tirof etish va ularni moliyaviy natija hisobidan qoplash belgilab qo‘yildi. Nazarimizda, mazkur xarajat elementiga hozirda muhim e'tibor qaratilmayapti. Chunki, iqtisodiyot rivojlanishi bilan yangidan vujudga kelayotgan ko‘pgina xarajat moddalari davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi amaliyotda kuzatilayapti. Bu moliyaviy natijalar hisobidan qoplanishini hamda soliqqa tortish bazasini kengaytirishini nazarda tutsak, umumxo‘jalik faoliyati foydasining kamayishi va soliq solinadigan bazaning ko‘payishiga sezilarli darajada ta'sir ko‘rsatadi.
Bugungi kunda respublikamizdagi mavjud buxgalteriya hisobiga oid adabiyotlar va ilmiy ishlarda «davr xarajatlari», uning mazmun-mohiyati, vujudga kelish jarayonlari va hisobi yuritilishiga bag‘ishlangan sahifalar juda ham kam bo‘lib, bizningcha, ularda mavzuning ayrim qirralari yoritilgan xolos. Fikrimizcha, zamonaviy iqtisodiy tizim talabi asosida yangidan yaratilayotgan soha adabiyotlarida «davr xarajatlari» tushunchasiga kengroq e'tibor qaratish lozim. Uning tarkibida soliq bazasiga qo‘shiladigan xarajatlar ham o‘z ifodasini topishi, mazkur tushuncha mohiyatini yanada chuqurroq yoritishni talab qiladi. Ayrim adabiyotlarda tushuncha mazmunini ifodalovchi fikrlarning turli tumanligi uning barcha qirralari hali to‘liq yoritib berilmaganligidan dalolat beradi.
Har qanday korxona o’z faoliyatini yuritishda turli xil xarajatlarni amalga oshiradi. Shu jumladan parrandachilik korxonalarida faoliyatidan kelib chiqib amalga oshirayotgan xarajatlarini audit obyekti sifatida oladigan bo’lsak, parrandachilik korxonalarida amalga oshirilgan xarajatlarni amaldagi qonun qoidalarga muvofiq tarzda amalga oshirilganligini tekshirish uchun audit o’tkaziladi .
Bunda parrandachilik korxonalarining quyidagi xarajatlar guruhiga ajratib auditdan o’tkaziladi ;
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari Umum ishlab chiqarish xarajatlari Davr xarajatlaari
Audit obyekti deb yuqoridagi guruhlarni olsak maqsadga muvofiq bo’ladi . Yuqoridagilardan kelib chiqgan holda xarajatlarni turlari bo’yicha audit qilish kelib chiqadi va har bir tur xarajat bo’yicha hisob to’g’ri yuritilganligi audit natijasida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’ alik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Tekshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi:


ishlab chiqarish xarajatlari tasnifini nizom talablariga mosligini aniqlash;
egri xarajatlarni taksimlanish usullarni maksadga muvofiqligini tasdiqlash;


tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash;
tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash; o’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash;

o’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.

Ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha hisob yuritilishi holatini tekshirish bo’yicha ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarish xarajatlari hisob qaydnomalar, tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, preyskurantlar, mahsulotni etkazib berish to’g’risida shartnomalar, schet-fakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni berish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum kelib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa orderlari va boshqalar), 2010, 2810, 2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010sonli va boshqa schetlar bo’yicha hisob registrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar.

Ishlab chiqarish xarajatlari auditida foydalaniladigan me’yoriy xujjatlar ro’yxati

1. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonun

2. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonun

3. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi


4. “Korxonalarda ichki audit xizmati to’g’risida”gi Nizom
5. «Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar
tarkibi xamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi xaqida»gi Nizom
6. «Inventarizatsiya vaqtida aniqlangan mol-mulkning kamomadi va ortiqchasini
buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi xaqida»gi Nizom
7. Auditorlik faoliyatining milliy standartlari
8. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari
9. Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish qoidalari va h.k

Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni tekshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, materiallar, yoqilg’ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash materiallarini baholashning to’g’riligi; belgilangan xarajat smetalari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining mehnatiga haq to’lash va mukofotlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta’minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan chiqarilishning asoslanganligi.
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda me’yorlarga muvofiqligini tekshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning rejadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha tekshiriladi. Natijada reja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom ashyo va materiallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini tekshirish metodlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri keladigan sarf me’yoriga rioya qilinishi tekshiriladi. Brak (yaroqsizlik) dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini tekshirish. Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgalteriya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va realizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat’iy nazar (oldin yoki keyinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi. Auditor ushbu xo’ alik muomalasini asossiz, ya’ni o’tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun’iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan deb topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi keyingi yil davomida umumiy summaning 1/12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan chiqarishi lozimligini tushuntirdi. O’zbekiston Respublikasi

«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’ alik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng tegishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini belgilab beradi. Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:

Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:

bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;

bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish

xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.

Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar:
sotish xarajatlari;

boshqaruv xarajatlar (ma’muriy sarf-xarajatlar);

boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
Demak, «davr xarajatlari» mahsulot tannarxiga qo‘shilmasdan moliyaviy natijalar hisobidan qoplansada, asosiy muhim masala hisoblangan xo‘jalikning uzluksiz funksional faoliyatini ta'minlaydi. Shuning uchun ham raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy faoliyat yuritish muhim ahamiyat kasb etishini nazarda tutgan holda, fikrimizcha tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlarda keltirilgan ta'riflarda «Davr xarajatlari» ning mazmun-mohiyatini to‘laligicha yoritish katta ahamiyatga ega. Chunki, me'yoriy hujjatlar zaminida mutaxassislik ilmiy adabiyotlari yaratilishini alohida ta'kidlash o‘rinlidir. Iqtisodchi olimlar fikrlarini tahlil qilish va umumlashtirish natijasida, o‘ylashimizcha, quyidagicha ta'rif keltirish, «davr xarajatlari»ning mazmunini haqqoniy tarzda aniq va keng ma'noda ifodalaydi. «Davr xarajatlari - takror ishlab chiqarish jarayoni faoliyatini, uzluksizligini ta'minlash, boshqarish va korxonani umumiy tartibga solib turish bilan bog‘liq to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyaviy natija hisobidan qoplanadigan sarflardir».
Keltirilgan fikrga asoslanib, bizningcha, mazkur iqtisodiy tushunchaga tegishli yagona me'yoriy-huquqiy hujjat sanalgan «…xarajatlar tarkibi to‘g‘risida» gi Nizomning B-bandining 2-bo‘limi, 1-xatboshisiga qisqa va aniq tarzda quyidagicha o‘zgartirish kiritish ijobiy aniqlik beradi hamda mazmunni to‘liq ifodalaydi. «Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lmagan va xo‘jalikning funksional faoliyatini ta'minlovchi xarajatlar va sarflar tushuniladi ...».
Xalqaro amaliyotda davr xarajatlarini operasion xarajatlar sifatida qabul qilish orqali, uning tarkibida yuqori ulushga ega ikkita guruhdan iborat xarajat moddalariga kengroq e'tibor berilgan. Milliy iqtisodiyotimizda esa, Nizomga asosan davr xarajatlari bir necha guruhlardan tashkil topgan:
Sotish xarajatlari - savdo faoliyati jarayonlari davomida yuzaga keladigan sarflarni ifodalab, bevosita sotish bilan bog‘liq xarajatlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Ularning tarkibiga tovarlarni tashib keltirishdan boshlab, transport, reklama, savdo xodimlari ish haqlari, ijtimoiy sug‘urta, tovarlarning norma va undan ortiqcha yo‘qolishlari, gaz-yoqilg‘i va energiya, tovarlar sifatini saqlash, savdo xodimlari faoliyati davomiyligini ta'minlash va ularni maxsus shakl bilan ta'minlash, marketing xarajatlari kiradi.
Ma'muriy xarajatlar - faoliyat uzluksizligini ta'minlashda zarur soha bo‘lgan, boshqarish bilan bog‘liq sarflarni ifodalaydi. Bu xarajat elementi tarkibiga ma'muriy xodimlar ish haqi, ijtimoiy sug‘urtasi, xizmat avtomobillari bilan bog‘liq, aloqa vositalari xizmatlari, xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ma'muriy binolar amortizasiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Boshqa operasion xarajatlar - korxonalarning operativ faoliyati davomida yuzaga keladigan jarayonlar bilan bog‘liq sarflardan iborat. Bular asosan: kadrlar tayyorlash, loyiha va qurilish-montaj, maslahat va axborot xizmatlari, auditorlik xizmatlari, xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar, xodimlar dam olishi, ekskursiya va sayohat bilan bog‘liq tadbirlar, kompensasiya to‘lovlari, mukofot va takdirlash, turli xil haq to‘lash va moddiy yordam sarflari, sud jarayonlari sarflari, soliq bo‘yicha jarimalar kabilardan iborat.³
Shuni alohida ta'kidlab o‘tish joizki, fikrimizcha, bildirilgan nuqtai nazarlar, bevosita asosiy huquqiy hujjat sanalgan Nizomda davr xarajatlarini xo‘jaliklarda yuritishning tashkiliy jihatlarini optimal aniqlikda shakllantirish imkonini beradi. Bu orqali, joriy davrda davr xarajatlarini me'yoriy asoslarda qanchalik ijobiy natija beruvchi aniqlik tartibida shakllantirilganligiga, ularni o‘tgan davrlarda amal qilgan tartib va jahon tajribasida qo‘llanilayotgan hozirgi tarkibiy tuzilish bilan taqqoslash orqali baho berish imkoniga ega bo‘linadi. 1995 yil amalga kiritilgan Nizom va 1999 yilda uni yanada takomillashgan nashrining iqtisodiyotga joriy etilishi, xo‘jaliklarda boshqaruvni davr xarajatlari to‘g‘risida analitik darajada aniqlikda ma'lumot bilan ta'minlash darajasini oshirdi. Bu xarajatlar kompleks xarajatlar bo‘lib, ularning hisobi mazkur guruhlar tarkibiga kiruvchi xarajat moddalari bo‘yicha tashkil qilinadi. Xarajat moddalari ham iqtisodiy rivojlanishga mos tarzda o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan boyitilib borilgan. Shu yo‘sinda Vazirlar Mahkamasining №444 sonli Qaroriga asosan 1999 yil 5 fevralda qabul qilingan Nizomdagi davr xarajatlari elementiga qisman o‘zgartirishlar kiritilganligini guvohi bo‘lishimiz mumkin.
Bundan shuni anglash mumkinki, rivojlanib borayotgan respublikamiz bozor munosabatlari sharoitiga mos tarzda yangiliklar bilan boyitilgan amaldagi mazkur Nizomning oldingi nashrlariga nisbatan xarajatlarining moddalari bo‘yicha anchagina farqlari mavjud. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining №54 va 444-sonli Qarorlari asosida ishlab chiqilgan davr xarajatlari moddalarida bevosita xo‘jalikning savdo faoliyati xarajatlari, shu yo‘nalishdagi asosiy vositalar xarajatlari, savdo xodimlarining mehnat jarayonlarini moddiy ta'minoti bilan bog‘liq xarajatlari, shuningdek, savdo tovarlari sifatini saqlash xarajatlari, faoliyatni rivojlantirish maqsadidagi bozorni o‘rganish va unda xo‘jalikning o‘z o‘rniga ega bo‘lish xarajatlari hamda ma'muriy faoliyatga bog‘liq yangi xarajat moddalari kiritilganki, ular tegishli (davr) xarajat elementining mazmunan yanada boyitilganligidan dalolat beradi. Xo‘jaliklarning uzluksiz faoliyat yuritishi, hattoki faoliyati to‘xtatilgan holatda, mulk to‘liq tugatilgunga qadar yoki faoliyat qayta tashkillashtirilgungacha, o‘z funksiyalarini doimiy bajarib borishi bilan bog‘liq barcha sarflar davr xarajatlarida mujassamlashadi. Bu haqda xalqaro ahamiyatga ega huquqiy hujjat, MHXSda ham alohida fikr yuritilgan. Unga ko‘ra:
Davr xarajatlari (doimiy xarajatlar)-mahsulot tannarxi bilan bog‘liq bo‘lmagan, lekin korxonaning normal funksional faoliyati uchun zarur bo‘lgan barcha xarajatlardan iborat.
Yuqorida keltirilgan ta'rif davr xarajatlarining mazmunini aks ettirishda, fikrimizcha, aniq va o‘rinli belgilangan. Bizningcha, fikr iqtisodiy tushunchaning uzluksiz amal qiluvchi umumiy vazifalaridan kelib chiqib, so‘ng ishlab chiqarishdagi ishtiroki orqali moliyaviy - jihatlariga e'tibor qaratilgan. Jumladan, bunday tartib davr xarajatlariga berilgan quyidagi ta'rifda ham o‘z aksini topgan.Davr xarajatlari-joriy hisobot davrida mahsulotlarni sotish va kompaniya hayot faoliyatining umumiy ta'minoti bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlardir.
Keyingi fikrda esa davr xarajatlariga xo‘jalikning operasion sarflari sifatida yondoshilib, quyidagicha yoritilgan: "Operasion xarajatlar-firma faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan, sotilgan tovarlar tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlardir. Ushbu keltirilgan tushuncha ham uzluksiz faoliyatni ta'minlash nuqtai nazaridan keltirilgan bo‘lib, moliyaviy jihatlariga ham alohida urg‘u berilgan.
Keltirilgan fikrlarning tahlil qilinishi, milliy iqtisodiyotimizda davr xarajatlarining moliyaviy jihatlariga asosiy e'tibor qaratilayotganligidan dalolat bersa, xalqaro amaliyotda esa ko‘proq mazmunini to‘liq ifodalovchi bajaradigan vazifalarining hususiyatlari aks ettirilganligidan guvohlik beradi. Shuning uchun ham, fikrimizcha, davr xarajatlarining moliyaviy hususiyatlarini birlamchi tutuvchi milliy iqtisodiyotimizning bugungi kunida, mazkur xarajat elementiga mansub to‘lmagan ayrim xarajat moddalarining ham davr xarajatlari tarkibida -yoritilishi amaliyotda kuzatilmokda.

Korxonaning ishlab chiqarish xarajatlari deb, mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarga aytiladi. Ularga xom-ashyo, material, yoqilg’i, amortizatsiya ajratmasi, ishchi-xizmatchilarga ish haqi va mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlar kiradi. Agar bir xil mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlarning jami summasini ishlab chiqarilgan mahsulot soniga taqsimlasak, ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulotning tannarxini topamiz. Tannarx ko’rsatkichi korxona faoliyatida muhim sifat ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. U qancha, past bo’lsa, ishlab chiqarish rentabelligi shuncha yuqori bo’ladi. Tannarxga korxonaning hamma xarajatlari qo’shilmaydi, ba’zi xarajatlari boshqa manbalar hisobidan qoplanadi. Masalan, foyda hisobidan davr xarajatlari qoplanadi. Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari xarajat kalkulyatsiya moddalari bo’yicha ishlab chiqarish turlari, xarajatlarning vujudga kelish joylari, mahsulot turlari bo’yicha buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xarajatlarni hisobga olish hamda mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishdan asosiy maqsad ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq xarajatlarni o’z vaqtida, to’laligicha va haqqoniy aniqlash, shu bilan birga ayrim mahsulotlarning haqiqiy tannarxini hisoblash hamda korxona resurslari va pul mablag’lari ishlatilishi ustidan nazoratni o’rnatishdan iborat. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda buxgalteriya hisobi islohoti amalga oshirilishi eng asosiy masalalar bo’yicha o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Avval 1995 yilda keyinchalik 1999 yilda "Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomning² qabul qilinishi mamlakatimiz buxgalteriya hisobida tubdan o’zgarishlar bo’lishiga sabab bo’ldi. Ushbu Nizom xarajatlarning mohiyati, korxonaning hisobot davridagi foydasi bilan bog’liqligidan kelib chiqib taqsimlashni belgilab berdi. Xarajatlar hisobining aynan

shu tizimga yaqinlashtirilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobibajarishi kerak bo’lgan vazifalardan kelib chiqdi. Hozirgi kunda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida raqobatli kurash ketmoqda va ushbu kurashdagi asosiy vositalaridan biri bo’lib mahsulot tannarxini pasaytirish hisoblanmoqda. Ammo, xarajatlarni pasaytirish bo’yicha ma’muriy choralarga o’tishdan oldin ularni to’g’ri hisoblash va mahsulot turlari o’rtasida taqsimlash talab qilinadi. Xarajatlarni tasniflash bo’yicha ko’plab uslubiyotlar orasida eng keng tarqalganlari va amaliyotda ko’p qo’llaniladigan yondashuvlar quyidagilardan iborat: - Xarajatlarni ob’ektga bo’lgan munosabatiga ko’ra tasniflash; - Xarajatlarni ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga ko’ra tasniflash. Birinchi uslubiyot bo’yicha xarajatlar to’g’ri va egri xarajatlarga bo’linadi. To’g’ri xarajatlarni iqtisodiy jihatdan asosli usul bilan ob’ektga bevosita o’tkazish mumkin bo’ladi. Egri xarajatlar ob’ekt bilan bevosita aloqaga ega bo’lmaydi va odatda bir necha ob’ektlarga tegishli bo’ladi. Masalan ishlab chiqarish personalining mehnat xaqi to’g’ri xarajat bo’lsa, sex boshlig’ining mehnat xaqi egri xarajat hisoblanadi. Ushbu tasnif ishlab chiqarish xajmidan qat’iy nazar ma’lum turdagi mahsulotni ishlab chiqarish to’g’risidagi qabul qilingan qarorning xarajatlarga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi. Ikkinchi uslubiyotni qo’llaganda o’zgaruvchan va doimiy xarajatlar ajratib ko’rsatiladi. O’zgaruvchan xarajatlarning umumiy summasi ishlab chiqarish hajmiga to’g’ri mutanosib ravishda o’zgarib turadi. Doimiy xarajatlarning umumiy summasi esa ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan o’zgarishsiz qoladi. Masalan, xom ash’yo va materiallar o’zgaruvchan xarajatlar, amortizatsiya ajratmalari esa doimiy xarajatlar. Yana shunday xarajatlar ham borki, ular ishlab chiqarish xajmiga nisbatan to’g’ri bo’lmagan mutanosiblikda o’zgaradi. Bunday xarajatlarni shartli-doimiy yoki shartli o’zgaruvchan deb nomlash odat tusiga kirgan. Ko’pincha hisob-kitoblarni murakkablashtirmaslik uchun ularni o’zgaruvchan yoki doimiy xarajatlarga qo’shib yuborishadi. Yuqorida keltirilgan tasnifning mantig’idan xulosa qilib aytish mumkinki, u ishlab chiqarish xajmining xarajatlar miqdoriga ta’sirini o’rganishda qo’llaniladi. Xo’sh, ushbu ikki tasnif usulidan qay birining qo’llanilishi narx shakllantirish yoki biror mahsulotni ishlab chiqarish bo’yicha boshqaruv
qarorlarini qabul qilishda ko’mak bo’ladi. Buni aniqlash uchun har bir

yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini ko’rib chiqish talab etiladi. Xarajatlarni to’g’ri va egri xarajatlarga tasniflash mahsulot biriligini to’liq tannarx bo’yicha kalkulyatsiya qilishda qo’llaniladi. Bunda barcha to’gri xarajatlar va barcha egri ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga kiritiladi. Egri xarajatlar mahsulot turlari o’rtasida tanlangan taqsimot bazasiga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Egri xarajatlarni taqsimlanish sxemasi. To’liq tannarx to’g’risidagi ma’lumotlar qo’yidagi xollarda zarur bo’lishi mumkin: Birinchidan, to’liq ishlab chiqarish tannarxi tugallanmagan ishlab chiqarish, tovar-moddiy zaxiralar miqdorini, tannarx va moliyaviy natija ko’satkichlarini aniqlash uchun asos bo’ladi.