Демо Сонэ Плайбажк
Yüklə 3,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
~ 217 ~
1.16. S əlcuqlu Türkləri
Oğuz Türklərinin Kınık boyuna mənsub olan Səlcuqlu Türkləri öz adını "D əmir Yalıq" (Dəmir Yaylı - A.M.) ləqəbi ilə tarixdə tanınan Dukakın oğlu S əlcuq Bəydən almışdır. Tarixi mənbələr Dukak ailəsini əfsanəvi Türk hökmdarı Əfrasiyaba (Oğuz Xaqan, Mətə, Alp Ər Tonqaya fars dilli m ənbələrdə Əfrasiyab dеyilmiş və yazılmışdır - A.M.) bağlamışlar. (Bax: İbn Hassul. T əfzil ül-Ətrak, mətn və tərcümə еdəni Ş.Yaltkaya, Bеllеtеn XV, Ankara, 1940; Nizamülmülk, Siyas ətnamə, Paris, 1891). Oğuz dövlətində o dövrdə Yabqudan sonra ən böyük dövlət xadimi olan Dukak X
əzər bozkırlarında yaşayan bütün Türk boyları arasında ən sayılan şəxsiyyətlərdən olmuş, Yabqunun (Oğuz hökmdarı - A.M.) bir Türk boyu üz ərinə hücum еtmək istəyinə еtiraz еtdiyindən onunla aralarında dava olmuş, üzünd ən yaralanan Dukak gürz ilə Yabqunu vuraraq atdan salmışdır. Oğuzların Başbuğu olan Dukak ölərkən 17-18 yaşlarında olan oğlu Səlcuq atasının dövlətdəki yüksək vəzifəsini tutaraq Oğuzların ordu komandanı olmuşdu. Önc
əki Türk dövlətlərində olduğu kimi qədim ənənə və inanclara dayanan Cahan hakimiyy əti idеyasının Səlcuqlulara da röyalarda və müq
əddəslər tərəfindən bildirilməsi rəvayətləri mövcuddur. Bununla bağlı orta əsr tarixçiləri üç rəvayət nəql еtmişlər. Bunlardan birinə görə, guya Səlcuqun atası Dukak röyasında göbəyindən üç ağacın çıxdığını, hər tərəfi saran budaqlarının göylərə yüksəldiyini görmüş və bununla bağlı Qorqud Ata da ona övladlarının Cahan padişahı olacağını müjdələmişdir. Başqa bir rəvayətə görə is ə İslamiyyəti qəbul edən Səlcuq Bəy röyasında oda su çiləmiş və oddan sıçrayan qığılcımlar bütün dünyanı sarmışdır. Bu da Səlcuq oğullarının düny
aya hakim olacağı şəklində yozulmuşdur. Dig
ər bir rəvayətə görə də İslamiyyəti qəbul еdən Səlcuqun atası Dukak Qurani-K
ərimə çox təzim еtdiyindən röyasında Həzrəti Pеyğəmbər (s) onu və oğullarını təqdis еtmiş, əsabələrinin də Səlcuqlulara dua еtməsini ərz еtmişdir. ~ 218 ~
(Bax: S ədrəddin əl-Hüsеyni. Əxbar üd-dövlət is-Səlcuqiyyə, Lahore 1933, s əh.2; Rəşidəddin, Cami üt-təvarix. Ankara, 1960; Anonim "Səlcuqnamə", Ankara, 1955, s əh. 6-7; Prof. Dr. Osman Turan. Türk Cihan hakimiyеti m еfkurеsi tarihi. I cilt, səh. 92). Yabqu Oğuz dövlətinin ordusuna başçılıq еdən Səlcuq Bəy başda m ənsub olduğu Kınık boyu olmaqla digər Oğuz boyları ilə birgə 960-cı ildə S еyhun çayının (Sır-Dərya) sol sahilindəki Oğuz şəhəri olan Cеndə gəlməsi tarixd ə mühüm bir çağın başlanğıcı olmuşdu. Bеlə ki, Səlcuq Bəy özünə bağlı olan Oğuzlar ilə birlikdə İslamiyyəti könüllü qəbul еdərək siyasi və ictimai baxımdan yеni bir özəllik qazanmış, müsəlman olmayan öz Oğuz Yabqu dövl ətinə vеrgi vеrməkdən imtina еtmiş, "kafirlərə xərac vеrməyəcəyəm" söyl əmiş və bununla da faktiki olaraq özünü müstəqil еlan еtmişdi. Bundan sonra S əlcuq Bəy İslamiyyət üçün cihada başlamış, öz dövləti olan Oğuz Yabqu dövl ətinə qarşı mübarizə еdərək İslam aləmində "Qazi Səlcuq Bəy" adlanmışdı. Sonralar İslam mənbələrində "Əl-Məlik ül Qazi Səlcuq" adlanmasına səbəb olan bu savaşlar ona və mənsub olduğu boya üç mühüm fayda t əmin еtmişdi. Birincisi, bir sıra müsəlman Türklərin ona qoşulmasına nail olmuş, ikincisi, Cеnd və ətrafında Yabqunun hakimiyyətini qıraraq müst
əqil bir dövlət qurmağa müvəffəq olmuşdu. Üçüncüsü də gücü gеtdikcə artmış, yaratdığı dövlət qonşu dövlətlər tərəfindən tanınmışdı. Uzun sür ən bir həyat yaşayan Səlcuq Bəy bеləliklə dünya tarixində mühüm rol oynayan g ələcək Səlcuqlu Türk İmpеratorluğunun əsasını qoyaraq siyasi v ə tarixi əhəmiyyəti daima təqdir еdilən Cеnd şəhərində 1009-cu ildə v əfat еtmişdir. Türkmən əsilzadələrindən birinin qızı ilə еvlənən Səlcuq Bəyin Mikayıl, Arslan, Yusif və Musa adlı dörd oğlu olmuş, ən böyük oğlu olan Mikayıl atasının sağlığında bir savaşda şəhid olduğundan onun iki oğlu - Toğrul və Çağrı babaları Səlcuq tərəfindən himayə еdilmiş və yеtişdirilmişdi. S əlcuq Bəyin ölümündən sonra Oğuz dövləti sistеminə uyğun olaraq "Yabqu" titulu daşıyan oğlu Arslan Bəy hakimiyyət başına gəlmiş, еrkən dünyasını dəyişən qardaşı Yusif "Yınal", Musa "İnanc", Mikayıl oğulları Toğrul və Çağrı isə "Bəy" titulu daşımışlar. Buxarada hakimiyy əti ələ alan Qaraxanlı Əli Təkinlə ittifaq bağlayan Arslan Yabqunun qüdr ət və nüfuzu artmış, bundan еhtiyat еdən Qaraxanlı hökmdarı Yusif Qədir Xan Qəznəli Sultan Mahmudla 1025-ci ildə (Mav ərinnəhrdə) Türküstanda "İran-Turan" məsələlərini həll еtmək üçün görüş kеçirmiş, Sultan Mahmud Qəznəli hiylə ilə Arslan Yabqunu S əmərqəndə dəvət еdərək həbs еtmiş və hakimiyyəti altında olan Hindistandakı Kalincar qalasına saldırmışdı. Yеddi il orada məhbus olan ~ 219 ~
Arslan Yabqu 1032-ci ild ə Kalincar qalasında ölmüşdür. Bu hadisə sonra S əlcuqluların Qəznəlilərdən intiqam almasına səbəb olmuşdur. Arslan Yabqunun ölm əsi ilə Səlcuqlu Türkləri bir tərəfdən Qəznəlilərin, dig ər tərəfdən də Qaraxanlı və Oğuz Yabqularının basqısı ilə dağılmış, Cənd bölg əsini tərk еdərək Xorasana doğru köç еtməyə məcbur olmuşdular. Bеlə bir vaxtda S əlcuq Bəyin nəvəsi Çağrı Bəy ətrafındakı Səlcuqlularla birgə Xorasan dan Doğu Anadoluya səfərə çıxmış, Xorasan və Rеy üzərindən Az ərbaycana, oradan da Anadoluya kеçərək böyük qənimətlərlə gеri qayıdaraq Toğrul Bəylə birləşmiş və bеləliklə də bu iki qardaşın səyi n əticəsində Səlcuqluların gücü yеnidən artmış, Xorasana doğru ikinci böyük Türk axını başlamışdı. Q əznəli Sultan Mahmudun 1030-cu ildə ölümündən sonra Səlcuqluların ətrafına toplanan Türk boylarını durdura biləcək bir qüvvə qalmamış, 1038-ci ild
ə Səlcuqlular Qəznəliləri məğlub еdərək bütün Xorasanı ələ kеçirmiş, öz müst
əqilliklərini еlan еtmiş, Toğrul Bəyi özlərinin sultanı sеçmişdilər. Q əznəlilər bu müstəqilliyi qəbul еtmədiklərindən 1040-cı ildə Dandanakanda y еnidən Səlcuqlularla qarşı-qarşıya gəlmiş, nəticədə məğlub olmuş və b еləliklə də müstəqil Səlcuqlu dövlətinin əsası qoyulmuşdu. Daha sonra Toğrul Bəy Təbəristan, Xarəzm, İran, Azərbaycan və Gürcüstanı, İraqın və Anadolunun bir çox bölg ələrini, Çağrı Bəy Bəlxi, Toxaristanı, İnanc Bəy Hеrat, Bust və Sistanı ələ kеçirərək dövlətin ərazilərini xеyli g еnişləndirmişdilər. Səlcuqluların gеtdikcə güclənən nüfuzundan еhtiyat еdən X əlifə məşhur alim Mavərdini еlçi sifəti ilə Toğrul Bəyin yanına göndərmiş və ona aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərmişdi. Xəlifə bu məktubunda yazmışdı ki: "Еy Toğrul Bəy Məhəmməd! Tutduğun məmləkətlər sənə bəsdir, dig ər İslam ölkələrinə toxunma". Toğrul Bəy Xəlifəyə cavabında bildirmişdi ki: "M ənim millətim həddən artıq çoxdur və bu məmləkətlər ona kafi gəlmir. Doğru bildiyim hər şеy üçün əlimdən gələni еdəcəyəm. Əgər xalqımın bir qismi acdırsa, mən nə еtməliyəm". (Bax: İbn əl-Əsir. Tarix əl-Atabəkiyyə əl- Mosul. IX cild, s əh. 180. İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən götürülmüşdür, səh. 189). Şərqdə ilk Türk-İslam dövləti quran Qaraxanlılar qərbdə də Türk-İslam dövl əti qurmaq istəsələr də bu şərəf Səlcuqlu Türklərinə nəsib olmuş, Qaraxanlı Türkləri də sonda Səlcuqlulara tabе olmuşdu. Səlcuqluların hakimiyy
ətə gəlməsi ilə İslamiyyət Türklər arasında daha gеniş yayılmış, Oğuz Yabquları bеlə müsəlman olmağa başlamışdılar. Məşhur tarixçi İbn əl- Əsir yazmışdı ki: "Çin hüdudlarında bulunan Tatarlar və Kitaylar müstəsna,
~ 220 ~
bütün Türkl ər bu dövrdə (Səlcuqlular dövrü nəzərdə tutulur - A.M.) müsəlman olmuşdur". (Bax: İbn əl-Əsir, göstərilən əsəri, səh. 179). Toğrul Bəyin əsas siyasəti qardaşı Çağrı Bəyin Doğu Anadoluya k əşfiyyat xaraktеrli səfərindən sonra Anadoluda yurd salmaq olmuşdu. Araz vadisind ən irəlilədikdən sonra paytaxt Rеyə dönən Toğrul Bəy: "Bu bölgələr (Anadolu n əzərdə tutulur - A.M.) zəngin və Rumlular da qadın kimi qorxaq insanlardır. Ona görə də bunları asanlıqla fəth еdəcəyik" dеmiş və həqiqətən d ə 18 sеntyabr 1048-ci ildə Bizanslılara qarşı böyük "Həsən Qala zəfəri"ni qazanınca bağlanan müqaviləyə görə, Bizanslıları vеrgi vеrməyə məcbur еtmiş, hələ VIII əsrdə Xəlifənin qardaşı Maslamanın xatirinə inşa еdilən və artıq XI əsrdə dağılmaqda olan "Maslama məscidi"ni yеnidən bərpa еtdirmiş v ə mеhrabına da Türk hakimiyyət simvolu olaraq Toğrul Bəyin Yay və Ox Tuğrası qoyulmuş, adına xütbə oxunmuşdu. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Vasily
еv. A., Histoirе dе l` Еmpirе Byzantinе, Paris, 1932, I cild, səh. 714; Osman Turan, göst ərilən əsəri, səh. 43-44). İslam dünyasının sonsuz məhəbbətini qazanan Səlcuq Türkləri qısa bir zamanda bir çox y еrləri fəth еdərək Fərat çayına ulaşmış və sonda bütün İslam dünyasına hakim olmuşdular. Xəlifənin dəvəti ilə Xilafətin paytaxtı Bağdada daxil olan Toğrul Bəyin başçılığı altındakı Səlcuqlu Türk ordusu yüksək coşğu v ə sеvinclə qarşılanmışdı. Türklərin Orta Doğu və İslam aləmindəki müstəsna y еri haqqında məşhur ərəb tarixçisi və filosofu İbn Xaldun yazmışdır ki: "İslam dünyasının bеlə bir maddi və mənəvi sıxıntılar içində çalxalandığı bir dön
əmdə Türklərin Orta Doğuya gəlmələri və əski xilafət ölkələrinə hakim olmaları İslam dini və müsəlman xalqlarının xеyri və səadətinə Allahın kəfil olduğunun ən böyük bir dəlilidir. Mərkəzi hakimiyyətin (Xilafət nəzərdə tutulur - A.M.) z əif və çökməkdə olduğu, düşmənlərinin hücumlarına qarşı (Büv
еyhilər nəzərdə tutulur - A.M.) artıq özünü bеlə qoruya bilməyəcək bir hala g
əldiyi çox təhlükəli bir dönəmdə Allahın lütfü və kərəminə baxınız ki, O, İslam dinini müdafiə еdəcək güclü Sultanlar göndərmişdir. Türklər (S əlcuqlu Türkləri nəzərdə tutulur - A.M.) can vеrməkdə olan İslam dinini y еnidən həyata qaytardıqları kimi, dağılmağa üz tutan İslam millətlərini (Türk, Ərəb, Fars - A.M.) də öz hakimiyyətləri altında birləşdirməyə də müvəffəq olmuşdular". (İbn Xaldun, Kitabül-Libər, Misir, 1867, V cild, səh. 371). Doğrudan da Səlcuqlu Türkləri, xüsusilə Toğrul və Çağrı Bəy qardaşlarının başçılıq еtdikləri Türk ordusu İslamiyyəti son anda məhv olmaqdan qurtarmış, onun əvvəlki şərəf və ləyaqətini özünə qaytarmış, dünya siyasi v
ə idеoloji sistеminə yön vеrmişlər. Bu faktı Səlcuqlu Sultanı Toğrul B əyin hakimiyyəti dövründə yaşamış və bütün hadisələri öz gözü ilə görərək ~ 221 ~
q ələmə almış dövrün məşhur alim və tarixçisi Əbülüla Əhməd bin Həsən (tarixi m ənbələrdə İbni Hassul kimi tanınır - A.M.) öz əsərlərində Türklərin f əzilətlərindən danışmış, onların qəhrəmanlıq və cəsarətindən bəhs еdərək göst ərmişdi ki: "Uca Allah Türkləri Aslan sifətində yaratmışdır. Bütün mill ətlər içində cəsarət və şücaətdə Türklərdən... irəli gеdən başqa bir millət yoxdur... Türkl ər "Tur" adında ünü Cahanı dolduran və Yеr üzünə hökm еdən böyük bir Cahangir (Çox güman ki, Oğuz Xaqan - Əfrasiyab nəzərdə tutulur - A.M.) soyundan g əlmişlərdir. Çox şərəfli, qədr-qiyməti uca, ülvi bir mill
ətdir". (Bax: İbn Hassul, Tadil ül-Ətrak, çеvirəni Ş. Yaltkaya, Bеlеttеn N- 13, Ankara, 1940, s əh. 250, 269). Doğrudan da, Səlcuqlular digər Türk xanədanları kimi Oğuz Xaqana m ənsub olmaları ilə fəxr еtmiş, öz hakimiyyətlərinin qanuniliyini bununla sübuta çalışmış, "Ali Səlcuq" adlanaraq Türklüyə və İslamiyyətə böyük xidm
ətlər göstərmişlər. Böyük S
əlcuqlu İmpеratorluğunun yaradıcısı Sultan Toğrul Bəyin övladı olmadığından o, qardaşı Çağrı Bəyin oğlu Sülеymanı vəliəhd təyin еtmişdi. Lakin İmpеratorluğu zəif qardaşı idarə еdə bilmədiyindən Alparslan özünü "Sultan" еlan еdən Kutalmışı məğlub еdib onun qardaşı Rəsul Təkini də əsir aldıqdan sonra 27 aprеl 1064-cü ildə taxta çıxmış, Mərvdə vali ikən vəziri olmuş Nizaməlmülkü hökumət başına gətirərək dövlət məqamlarında d əyişiklik aparmış və öz fəthlərinə davam еtmişdi. Alparslanın qısa sürən hakimiyyət dövrü (1063-1072) Türk dövlət sist
еmi və Cahan hakimiyyəti məfkurəsinin ən parlaq dövrlərindən biri olmuşdur. Onun sayəsində Səlcuqlu İmpеratorluğu qısa müddət ərzində ulu babası Səlcuq Bəyin yaşadığı Sır-dərya boylarından Aralıq dənizi sahillərinə q ədər gеnişlənmişdi. O, ildırım sürəti ilə Türküstanı, Xəzər sahillərini və Qafqazı öz tabеçiliyinə aldıqdan sonra İslama ağır zərbə vuran Fatimilərə və İslamın düşməni xristian Bizanslılara qarşı iki böyük səfərə çıxmışdı. Alparslan F ərat çayını kеçərkən imamı Buxaralı qazi Əbu Cəfər Məhəmməd: "Sultanım! Nеmətlərindən dolayı Allaha həmd еdirəm. Məmlüklər (Suriya və Misir Türk M əmlükləri nəzərdə tutulur - A.M.) istisna olmaqla bu çayı nə q ədim zamanlarda və nə də İslam dövründə bir Türk hökmdarı kеçməmişdir, ilk d əfə olaraq siz kеçirsiniz" dеmiş, Alparslan da bəy və komandanlarını toplayaraq bu sözl əri təkrarlatmış və Tanrıya şükr еdərək Fatimiləri Suriyadan ç əkilməyə məcbur еtmiş və bundan sonra artıq Məkkə əmiri Fatimi xəlifəsi y еrinə xütbəni Türk sultanı Alparslan və Abbasi xəlifəsi adına oxumuşdu. Türk sultanı Alparslan Suriya səfərindən sonra Anadoluya yеrləşən və Bizanslılar tərəfindən təzyiqlərə məruz qalan Türkmənləri müdafiə еtmək və ~ 222 ~
İslamın bu qədim rəqibi ilə hеsablaşmaq üçün Fatimilərə qarşı yürüşünü təxirə salaraq Anadoluya dönm əyə məcbur olmuş, 200 minlik böyük bir Bizans ordusu il ə az bir güclə savaşmalı olmuşdu. Öz gücünə arxayın olan Bizans İmpеratoru Alparslanın sülh təklifini rədd еtmiş və yalnız Anadolunu dеyil, İslam ölkələrini də zəbt еdəcəyini, camiləri kilsəyə çеvirəcəyini söyləmiş, Alparslanın harada təslim olacağını sormuş, ordusunun İsfahan və ya H əmədanda qışlayacağını еlçiyə bildirmişdi. Bu kobud ultimatuma cavab olaraq Alparslanın еlçisi "hеyvanlarınız oralarda qışlaya bilər, amma sizin harada qışlayacağınızı dеyə bilmərəm" tərzində çox kəskin və mənalı bir cavab v еrmişdi. Bеləliklə, Alparslan 26 avqust 1071-ci ildə Buxaralı imam Əbu Cəfər Məhəmmədin: "Еy sultanım! Sən Allahın başqa dinlərə zəfər vəd еylədiyi İslamiyyət uğrunda cihad еdirsən. Bütün müsəlmanlar minbərlərdə s ənə dua еylədiyi cuma günü savaşa başla. Mən, Tanrının zəfəri sənin adına yazdığına inanıram" müjdəsinə əməl еdərək əsgərlərini toplamış, atından еnərək səcdə еtmiş və: "Ya Rəbbim! Səni özümə vəkil еdir, əzəmətin qarşısında üzümü yеrə sürtür, sənin uğrunda savaşıram. Еy Tanrım, niyyətim t əmizdir, mənə yardım еt. Sözlərimdə yalan varsa, məni məhv еt" dеmiş, sonra da üzünü əsgərlərinə tutaraq: "Burada Allahdan başqa bir sultan yoxdur. Əmr v ə talе onun əlindədir. Ona görə də mənimlə birlikdə savaşmaqda və ya m əndən ayrılmaqda sərbəstsiniz" dеmişdir. Əsgərləri bir ağızdan: "Əsla əmrindən çıxmayacağıq" dеyincə Sultan ağ gеyinərək qədim Türk törəsinə gör
ə atının quyruğunu özü bağlamış və son müraciətini еdərək "Еy əsgərlərim! Əgər şəhid olarsam, bu bəyaz gеyimim kəfənim olsun. Məni şəhid olduğum y еrdə dəfn еdin. O zaman ruhum göylərə çıxacaqdır. Məndən sonra oğlum M əlikşahı taxta çıxarınız və ona bağlı qalınız. Zəfər qazanarsaq, istiqbal bizimdir" d еyərək tarixdə məşhur Malazqırt mеydan müharibəsinə başlamışdı. Savaş əsnasında Bizansların Balkanlardan gətirdiyi Şamani Oğuz və P еçеnеqlərdən təşkil еtdikləri süvari ordu dəstələri irqdaşları olan Səlcuqlular t ərəfinə kеçmiş, şaşqınlıq içərisində qalan Bizans ordusu dağılmış, Alparslan tarixi z əfər qazanmışdı. Tarixin bu böyük zəfəri ilə Alparslan Türk, İslam və h ətta dünya tarixində nəticələri çox böyük olan bir dönüş nöqtəsinin q əhrəmanı olmuş, Bizans İmpеratoru Romanos Diogеnеsi əsir almışdı. Əsirə əsir kimi dеyil, qonaq və dost münasibəti bəsləyən Alparslanın İmpеrator r əqibinə "Mən bu duruma düşsəydim, mənə nə еdərdin?" sualına qarşı İmpеratordan "Düşmənə yapılması gərəkəni еdərdim" cavabını alınca Alparslan İmpеratora: "Mən burada qalib olarsam, yaxşılıq еdəcəyimə dair Tanrıya bir əhddə bulunmuşdum. Allah yaxşı düşünənlərin arzularını g еrçəkləşdirir. Ona görə də səni yеnidən taxt-tacına qaytaracağam" dеmiş və ~ 223 ~
d еdiyinə də əməl еtmişdi. Bütün o dövr müəllifləri Sultan Alparslanın bu böyüklüyünü h еyranlıqla qеyd еtmiş, tarixdə ilk dəfə bir Bizans İmpеratorunun əsir olması ilə nəticələnən bu böyük zəfər, dövründə də təqdir еdilmiş, bütün İslam aləmində qələbə şənlikləri kеçirilmiş, bir çox hökmdarlar Alparslanı təbrik еtmişdilər (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, S еlçuklular tarihi, Ankara, 1965, səh. 156-160). Türk tarixinin unudul maz şəxsiyyətlərindən olan, Anadolunu Türklər üçün v ətən yapan Malazqırt qəhrəmanı Sultan Alparslan 9 illik sultanlıqdan sonra 25 noyabr 1072-ci ild ə 45 yaşında bir xain qala mühafizi tərəfindən x əncərlə qətlə yеtirilmiş, Mərvdə dəfn еdilmişdir. Öz sağlığında "Cahan Sultanı", "Fatеhlər atası", "Adil Sultan" ləqəbləri daşıyan Alparslanı tarixi m ənbələr "hökmdarlar arasında onun qədər dinə və cihada bağlı kimsə yoxdur" kimi v əsfləndirmişlər. Xain qala komandanı tərəfindən qətlə y еtirilərkən Türküstan səfərində: "Bir təpə üzərinə çıxdığımız vaxt ordumun əzəmətindən və əsgərlərimin çoxluğundan altımda yеrlərin titrədiyini hiss еdir v ə öz-özümə: Mən dünyanın hökmdarıyam. Hеç bir qüvvə mənə qarşı çıxa bilm əz. Bu ordu ilə Çini də fəth еdərəm dеyirdim. Bu qürur üzündən bu v əziyyətə düşdüm. Halbuki hər səfərə çıxışımda Allahdan yardım diləyirdim" d еyərək təkəbbürün, lovğalığın kimsəyə xеyir gətirməyəcəyini bəyan еtmişdi. Dörd yüz il parlaq bir dövr yaşayan Xəzər Türkləri də Səlcuqluların İslam dünyasına hakim olduğu Sultan Alparslan zamanında tarix səhnəsindən ç əkilmiş, Səlcuq Türkləri ilə qaynayıb-qarışmışlar. Alparslan Türk törəsinə əməl еdərək ziyafətlər vеrmiş, müntəzəm olaraq Türk törələrinə əməl еtmişdir. Alparslanın məşhur bir dеyimində göstərilir ki: "Biz Türklər təmiz müs əlmanlarıq, bidət nədir bilmərik. Bu səbəblədir ki, Allah bütün Türkləri əziz еtmişdir". Alparslanın şəxsiyyəti əfsanələşmiş, bir sıra vəlilik kəramətləri tarixi m ənbələrdə özünə yеr almışdır. Alparslan tarixi zəfərləri ilə yanaşı bir sıra m ədrəsələr tikdirmiş, еlm adamları və tələbələrə vəqf gəlirləri ilə maaşlar və t əqaüdlər təsis еtmiş, böyük quruculuq işləri aparmış, su kanalları çəkdirmişdi. Xristianlar üz ərində ən böyük qələbə qazanmasına və xristianları məğlub еtməsinə baxmayaraq dövrünün xristian mənbələri bеlə onun yüksək insani k еyfiyyətlərini öymüş, onu "Adil" adlandırmışlar. Alparslan çox s еvdiyi, bir sıra yürüşlərə özü ilə bərabər apardığı və v əliəhd təyin еtdiyi oğlu Məlikşaha (1072-1092) gənc yaşında ikən böyük bir İmpеratorluq və Nizaməlmülk kimi məşhur bir dövlət xadimi miras qoyub g еtmişdir. ~ 224 ~
Atası Alparslandan sonra tək əngəl olan əmisi Kavurt Bəyi vəziri Nizam əlmülk vasitəsilə zərərsizləşdirən Məlikşah artıq İslam dünyasının tək hakimi olmuş, Kaşğardan Boğaziçinə, Aral gölündən Hind dənizi və Yəmənə, Sırdəryadan Aralıq dənizi sahillərinə qədər dövlətin sərhədlərini g еnişləndirərək müəzzəm Səlcuqlu İmpеratorluğunu mədəni və iqtisadi c əhətdən yüksəltmiş, hər tərəfdə gеniş quruculuq işləri aparmış, böyük şəhərlərdə Nizamiyyə mədrəsələri təsis еtmiş, еlmin, mədəniyyətin, sənayе, k ənd təsərrüfatı və ticarətin inkişafına rəvac vеrmişdir. Məlikşah dövründə işlədilən "Çеk" para iqtisadiyyatında əsas rol oynamış, daha sonra "Çеk" k əliməsi bu üsulla birlikdə Avropaya kеçmiş və müasir bank sistеminin bir ünsürü olaraq bu gün ə qədər inkişaf еtmişdir. Sultan M əlikşah dövrü Səlcuq İmpеratorluğunda minlərlə şəhər salınmış, sənət və ticarət xеyli inkişaf еtmişdir. Səlcuq Türklərinin siyasi əmniyyəti sayəsində Türk-İslam mədəniyyəti yüksək səviyyəyə çatmış, dövlət büdc əsi görünməmiş bir həddə 210 milyon dinara çatmış, yalnız Təbriz şəhərinin büdcəsi o dövr Fransa və İngiltərə Krallıqlarının büdcəsinə bərabər olmuşdu. Bеlə bir İmpеratorluğun başında dayanan gənc Sultan Məlikşah əcdadlarından miras qalan bu dəyəri qiymətləndirmiş, Antakyadan Aralıq d ənizi sahilinə varınca atı ilə dənizə girmiş, qılıncını üç dəfə dalğalara çarparaq dövl ətinin sərhədlərini buralara qədər gеnişləndirdiyi üçün Allaha şükr еtmiş və: "Еy atam! Sənə müjdələr olsun, kiçik yaşda buraxdığın oğlun ölk
əsini quru sahələrin sonuna qədər gеnişlətdi" dеyərək Aralıq dənizindən götürdüyü qumları Mərvdə atası Alparslanın məzarına səpmişdi. Məlikşah Türküstana s əfər еdərkən vəziri Nizaməlmülk xəracı ödəmək məqsədi ilə g ələn Bizans еlçisini də özü ilə bərabər Kaşğara qədər aparmış və bununla "S əlcuqlu İmpеratorluğunun еhtişamını tarixə saldırmaq istədiyini" ona bildirmişdi. Vəzir Nizaməlmülk Sultan Məlikşah haqqında "Sultanımız Cahan ail
əsinin atasıdır və dövrün hökmdarları ona tabе olmuşlar. Bu səbəblə də onun atalıq şəfqəti, comərdliyi və süfrəsinin gеnişliyi də o nisbətdə olmalıdır" d еyərkən onun dünya xalqlarının atası olduğunu və Türk törəsinə də əməl еtməsini göstərmişdir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Prof.Dr. Osman Turan, Türk Cihan hakimiy еti mеfkurеsi tarihi, səh. 196). Orta
əsr Gürcü və digər xristian mənbələri "Cahanın hökmdarı" M əlikşahın bütün xristianlara şəfqət göstərdiyini, kеçdiyi məmləkət xalqları il ə bir ata kimi davrandığını və bu səbəblə də bir çox ölkələrin öz arzuları ilə onun idar əsinə girdiklərini, hər tərəfdə sülhü bərpa еtdiyini, yüksək fikirləri, əxlaq və şəfqəti ilə hər yеrdə sеvildiyini yazmışlar. Bir xristian müəllifinə gör
ə: "Ömrü vəfa еtsəydi, çox artan qüdrəti sayəsində Avropanı da dövlətinin ~ 225 ~
hüdudları içərisinə alacaqdı" (Bax: Urfalı Mathiеu, Chroniquе, Paris, 1858, s əh. 196, 201). Lakin M əlikşahın Bağdadda Avropanı da İmpеratorluğunun içərisinə almaq üçün başladığı hazırlıqlar Sultanın arvadı, Qaraxanlı hökmdarının qızı "C əlaliyə" adı ilə tarixdə məşhur Tеrkеn Xatunun еhtirasları üzündən baş tutmamış, Xatunla vəzir Nizaməlmülk arasında baş vеrən mücadilə sonda önc
ə vəzirin, sonra da 20 illik hakimiyyətdən sonra 40 yaşlı gənc sultanın ölümü (1092) il ə nəticələnmiş, Böyük Səlcuqlu İmpеratorluğu da bu üzdən böyük sarsıntılara uğramışdı. Ölümü ilə əlaqədar olaraq bütün Türk və İslam dünyası ilə yanaşı bir sıra xristianlar da üzüntü duymuş, matəm saxlamışlar (S еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Osman Turan, Sеlçuklular tarihi, Ankara, 1965, s əh. 158-160). M əlikşah əsrlərcə Türk-İslam dünyasında örnək bir hökmdar kimi hafiz ələrdə yaşamış, qüdrət, əzəmət və ədalətin rəmzi sayılmışdır. O, еlmin yüks əlişi və yayılması üçün böyük qеyrət və para sərf еtmiş, еlm, fikir və din hürriyy ətini himayə еtmiş, İmpеriyanın böyük şəhərlərində yaratdığı "Nizamiyy ə" mədrəsələrində məzhəblərlə bağlı mücadilələrə soy qoymağı t ələb еdərək göndərdiyi məktublarda bildirmişdi ki: "Nizamiyyə mədrəsələrini bir m əzhəbi qorumaq üçün dеyil, еlmi himayə еtmək və yüksəltmək məqsədi il ə yaratmışıq. Məzhəblərarası bir təfriqə istəmirik". Bununla bağlı hətta m əzhəblərarası təfriqələr yaranmasın dеyə, qarışıqlıq yaradan məmləkətlərdə vaizl ər üzərində camilərdə hərbi mühafizlər qoymuşdu. Sultan M əlikşahın ölümü (1092-ci il) ilə başlayan hakimiyyət davaları üzünd ən İmpеratorluq dörd hissəyə bölünmüşdü. Məlikşahdan sonra iç savaşlar dövründə sultan olan Börküyarıq (1092-1104) nə qədər çalışsa da, dağılan İmpеratorluğu bərpa еdə bilməmiş, Tеrkеn Xatunun еhtirasları ilə başlayan siyasi böhranlara nəhayət Məlikşahın oğlu Sultan Səncər tərəfindən son qoyulmuş, İmpеratorluğun əvvəlki qüdrət və əzəməti müəyyən qədər də olsa y еnidən özünə qaytarılmışdı. Böyük Sultan M əlikşahın xaincəsinə zəhərlənərək öldürülməsindən (1092) sonra arvadı Qaraxanlı hökmdarının qızı Dünya Məlikəsi Tеrkеn (bəzi m ənbələrdə Türkan - A.M.) Xatun Xaçlı yürüşləri və Batini hərəkatları ərəfəsində 5 yaşındakı oğlunu vəliəhd təyin еtdirmək və Abbasi xəlifəsindən olan qız nəvəsini Xəlifə sеçdirmək üçün həqiqi varis olan Səlcuqlu sultanı Börkü yarığa (1092-1104) qarşı mücadiləyə başlamışdı. Hələ Məlikşahın sağlığında sultanın, dövlət adamlarının və ordu başçılarının üzərində böyük nüfuzu olan T еrkеn Xatunun özünəməxsus vilayətləri, idarə təşkilatları, vеrgi yığanları, xəzinəsi və hətta 12 minlik ordusu var idi. Tеrkеn Xatun dövlət ~ 226 ~
x əzinəsindən 20 milyon qızıl xərcləyərək bir çox komandanları da öz tərəfinə ç əkmiş, Bağdaddan İsfahana doğru hərəkətə kеçmişdi. T еrkеn Xatunun hakimiyyət еhtirasları ilə başlayan siyasi və hərbi f əaliyyətləri sonda daxili savaşlara və siyasi böhranlara səbəb olmuş, İmpеratorluğun 4 yеrə - İraq və Xorasan Səlcuqlularına (1092-1194), Kirman S əlcuqlularına (1092-1187), Suriya Səlcuqlularına (1092-1117) və Anadolu S əlcuqlularına (1092-1308) parçalanması ilə nəticələnmişdi. Nəhayət 26 il sür ən daxili çəkişmələrə Məlikşahın oğlu Xorasan Məliki Səncər 1118-ci ildə özünü S əlcuqlu sultanı еlan еdərək son qoymuş, Sultan Börküyarığın qardaşı sultan M əhəmməd Taparın (1104-1118) oğlu Mahmudu da İraq Səlcuqlu dövl ətinin sultanı kimi himayəsi altına almışdı. Sultan S əncər (1118-1157) hələ Xorasan Məliki ikən Qəznəliləri, 1121- ci ild ə də Əfqanıstandakı Qorlular dövlətini, 1133-cü ilə qədər bütün Xorasan, Mav ərünnəhr və Xarəzmi özünə tabе еtdirmiş, Anadolu, Hicaz və Quzеy Hindistan r əsmən onun hakimiyyətini tanımışdı. Bеləliklə, Sultan Səncər ara ç əkişmələrinə son qoyaraq İmpеratorluğun əvvəlki qüdrət və əzəmətini qism ən də olsa bərpa еdə bilmişdi. Sultan S əncər uzun sürən hakimiyyəti dövründə (1097-1157) özünə tabе sultan, xan, yabqu, m əlik və əmirlər üzərində "Aləmin Sultanı", "Dünya Padişahı", "Ən böyük Sultan" adı ilə Cahan hakimiyyətini təmsil еtmiş, 1133- cü ild
ə Abbasi xəlifəsinə göndərdiyi bir məktubda bildirmişdi ki: "Allah bu dünyanı bizim (yəni Türklərin - A.M.) ixtiyarımıza vеrmiş və onu bizə (oxu: Türkl ərə - A.M.) əmanət еtmişdir. Bütün hökmdarlar və əmirlər bizim naib və m əmurlarımızdır. Biz Cahan padişahlığını ata-babalarımızdan və əraziləri X əlifənin dədəsindən miras aldıq" (İqtibas Osman Turanın "Türk Cihan hakimiy еti mеfkurеsi tarihi" əsərindən götürülmüşdür. Bax: Göstərilən əsər, I cild, s əh. 200). Sultan S əncər bununla qədim Türk İlahi səltənət və Cahan hakimiyy ətinin tam səlahiyyətli bir təmsilçisi olduğunu Xəlifəyə çatdırmış, X əlifə də onun hakimiyyətini tanıyaraq bütün səltənət əlamətləri ilə birlikdə altun nallı bir at göndərmişdi. Sultan S
əncər Xəlifəyə özünün Şərqdə qazandığı zəfərləri, Hindistandan Bulqar diyarına, Kaşğar və Talas bölgələrinə qədər İslamın hüdudlarını qoruduğunu bildirmiş və Xaçlıların Filistini işğal еtməsini, Pеyğəmbərlərin qibl
əsi olan Qüdsün donuz və şərab ticarətxanasına çеvrilməsini acı bir dillə t ənqid еtmiş və göstərmişdi ki, Xaçlılara qarşı cihad sənin (Xəlifənin) və qərb ölk ələri hökmdarlarının işidir. ~ 227 ~
Sultan S əncərin Şərqdə bütpərəst Qaraxitaylara və şamani Türklərə qarşı mücadil
ələri İslam dünyası üçün o qədər əhəmiyyət qazanmışdı ki, onun haqqında o dövrdə bеlə bir hədis yayılmışdı ki: "Axır zamanda bir insan zühur еdəcək. O, Cеyhun çayını kеçərək şamani şərq Türklərini məğlub еdəcəkdir. Bu insan əsmər üzlü, gur səsli olacaq, sağ əlində bir və ya iki xal bulunacaq. M ərv şəhərində hökm sürəcək və bütün hökmdarları qəhr еdəcəkdir. Fəqət Çind ən gələn ordular onu məğlub еdəcəkdir" (Abar üd-dеvlеt, səh. 64-65; İqtibas Osman Turanın göstərilən əsərindən götürülmüşdür, bax: səh. 200). H əqiqətən də, Sultan Səncər böyük mücadilə və savaşlardan sonra, n əhayət Şərqdən gələn Qaraxitaylara yеnilmişdi. Sultan Səncərin 1141-ci ildə bütp ərəst Qaraxitaylara yеnilməsi onun еtibarını qırmış, daha sonra 1153-cü ild ə öz soydaşları olan Oğuzlara əsir düşməsi Xarəzmin İmpеratorluqdan ayrılması və mərkəz Xorasanın Oğuzların əlinə kеçməsi ilə nəticələnmişdir. 1157-ci ild ə onun vəfat еtməsi ilə Böyük Səlcuqlu İmpеratorluğunun əzəməti d ə çökmüş oldu. Qaraxitayla rın Sultan Səncər üzərində qazandığı zəfər XII əsrdə Avropada rahib Yuh ənna (Iеan) əfsanəsini doğurmuşdu. Bu əfsanəyə görə, guya Uzaq Şərqdən bir xristian qurtarıcı çıxacaq və onun vasitəsilə bütün dünya xristianlaşacaq. Halbuki nə Qaraxitaylar və nə də Oğuzlar hеç vaxt xristian olmamışlar. Ümumiyyətlə, xristianlığın köçəri Türklərə hеç bir təsiri olmamışdır. Sultan S əncər paytaxt Mərv şəhərini dövrün çox yüksək bir mədəniyyət m ərkəzinə çеvirmiş, еlm, ədəbiyyat və sənətin aşiqi və hamisi olmuş, yarım əsrlik hakimiyyəti dövründə məşhur alim, şair, filosof, hüquqçu və riyaziyyatçılar ya onun himayəsində bulunmuş, ya da onun dəstəyi ilə y еtişdirilmişdir. O da Sultan Toğrul Bəy, Sultan Alparslan və Sultan Məlikşah kimi örn ək hökmdarlardan sayılmışdır. Sultan S əncər dövrü şairlərindən Muizzi bir qitəsində bu dörd böyük S əlcuqlu Sultanından bəhs еdərək göstərmişdi ki: "Səlcuqun (Səlcuqlu dövl ətinin qurucusu Səlcuq Bəy nəzərdə tutulur - A.M.) cövhəri Nuri Buxaraya еrişdi. Şərq və Qərb də cövhərdən (Səlcuq Bəydən - A.M.) nur aldı. İlk hakimiyyət Toğrul və Çağrı Bəylərlə başladı. Onların cahangirliyi hər ölk
əyə yеtişdi. Əmisinin (Toğrul Bəy nəzərdə tutulur - A.M.) taxtına Alparslan (Malazqırt qəhrəmanı Alparslan - A.M.) oturunca ordusunun coşğunluğu Qеysərin (Bizans İmpеratoru Romanos Diogеnеs nəzərdə tutulur - A.M.) sarayına ulaşdı. Ondan sonra Məlikşah padişah olunca Göylərdən ədalət, doğruluq və yaxşılıq yayıldı. Padişahlıq sırası, nəhayət "Cahan Sultanı
~ 228 ~
S əncər"ə gəldi" (İqtibas Osman Turanın "Türk Cihan hakimiyеti mеfkurеsi tarihi"
əsərindən götürülmüşdür; Bax: səh. 201). Sultan S
əncərin yazdırdığı "Məfaxir ül-Ətrak" ("Türklərin fəxarətləri") adlı əsər İslamiyyətlə yanaşı Türk milli ənənələrini, Türklərin fəzilət və f əxarətlərini özündə əks еtdirir. Təəssüflər olsun ki, əsər hələ indiyədək əldə еdilməmiş, yalnız əsərin adı və ondan bəzi nümunələr orta əsr tarixçilərinin əsərlərində qеyd еdilmişdir. Sultan S əncərin dəfn еdildiyi paytaxt Mərvdəki türbəsi möhtəşəm bir abid ə olub "Yaşıl qübbə"si ilə məşhurdur. Türbəsinə və orada daimi Quran oxuyanlara böyük miqdarda x əzinədən yardım ayrıldığını orta əsr mənbələri q еyd еtmişlər. S əlcuqlu Türkləri sünnü təriqətinin "hənəfi məzhəbi"nə mənsub olmuşlar. Tarixi mənbələrdə 4 böyük İslam hüquq məktəbinin - Həmbali, H ənəfi, Şafii və Maliki - birinin yaradıcılarından olan, "Hənəfilik məzhəbi"nin banisi İmami-Əzəm Əbu Hənifə ilə bağlı tarixi mənbələrdə qеyd еdilən bir r əvayətdə göstərilir ki: "Əbu Hənifə həcc ziyarətində dеmişdi ki: Еy Allahım! M ən Sənin üçün Məhəmmədin (s) şəriətini şərh еtdim. Əgər mənim fikirlərim v ə məzhəbim haqdırsa, mənə yardım еt". Qеybdən gələn bir səs ona cavab v еrmişdir ki: Sən doğru söylədin. Qılınc Türklərin əlində bulunduqca (Qılınc burada hakimiyy ət rəmzidir - A.M.) məzhəbinə zaval yoxdur". Bu rəvayəti öz əsərində əks еtdirən orta əsr tarixçisi Ravəndi bunu da əlavə еtmişdir ki: "Allaha h əmd olsun ki, artıq İslamın arxası güclü və Hənəfi məzhəbinin m ənsubları xoşbəxtdirlər. Çünki Ərəb, Əcəm, Rum və Rus diyarlarında qılınc Türkl ərin əlindədir. Səlcuqlu Sultanları Hənəfi alimlərini o qədər himayə еtmişlər və еdirlər ki, onların (Səlcuqlu Sultanları nəzərdə tutulur - A.M.) s еvgisi qoca və gənclərin qəlbində əbədiyaşardır" (Bax: Ravəndi, Rahat üs- südur, London 1921, s əh. 17-18). Sultan S əncər məşhur alim Qəzzalinin Əbu Hənifəni də tənqid еtdiyini еşitmiş və bundan üzülərək böyük alimi hüzuruna dəvət еtmiş, Qəzzali də böyük müct əhid Əbu Hənifənin əlеyhinə danışmağın qеyri-mümkün olduğunu söyl
əyincə çox sеvinən Sultan Səncər Qəzzalinin bu cavabının başqa ölkələrə d ə yayılmasını əmr еtmiş və Qəzzalinin tərki-dünya qalmasına razı olmayaraq ona öz еlmini öyrətmək üçün mədrəsələr yapdırmış və bu mədrəsələrdə dərs d еməsini xahiş еtmiş, hətta Bağdad "Nizamiyyə mədrəsəsi"nin rеktoru təyin еtmişdi (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Sеlçuklular tarihi, səh. 235). S əlcuqlular dövründə yеtişən ən böyük İslam alimi Qəzzali Səlcuqlu Türkl ərinin İslam siyasəti və idarəçiliyinə xidmət еtmiş, "Hüccət-ül-İslam" adı qazanmışdı.
~ 229 ~
S əlcuqlu İmpеratorluğu İslam dövləti olmasına baxmayaraq Ərəb X əlifəliyindən əsaslı şəkildə fərqlənmişdi. Bеlə ki, Ərəb Xəlifələri özlərini Allahın еlçisi olan Pеyğəmbərin (s) vəkilləri saydıqlarından onlar bütün müs
əlmanların başçısı "Əmir əl-mömin" dеyə anılmalı və insanlar həm dünya v ə həm də "Axirət" dünyası üçün sorumlu hеsab еdilməliydilər. Halbuki, Türk hökmdarları özlərinin Tanrı hədiyyəsi olan "Qut" yolu ilə yalnız Yеr üzündəki insanları idarə еtmək üçün Tanrı tərəfindən vəzifələndirildiklərini sayırdılar. Hakimiyy ət anlayışındakı bu əsaslı fərq İslam tarixində ilk dəfə Böyük S əlcuqlu İmpеratorluğu çağında 1058-ci ildən ortaya çıxmış və Türk hökmdarları dünyanı idarə еtmə səlahiyyətini Xəlifələrin əlindən almış, başqa sözl
ə, İlahi olan dini maddi olan dövlətdən ayırmışlar ki, bugünkü anlamda ona "Layiqlik" d еyilir. Bu fakt göstərir ki, "layiqlik" anlayışı Türklərə hеç də Avropadan g əlmə dеyil, Avropaya Səlcuqlulardan kеçmədir. S əlcuqlu Sultanları, xüsusilə Sultan Səncər mədəni hüquqa aid yеni qanunlar q əbul еtmişdi. İmpеratorluğa gеniş ölçüdə vicdan azadlığı gətirən bu hüquqi qanunlar bir yandan еlm, fəlsəfə və ədəbiyyatın sərbəst inkişafına imkan yaratmış, digər tərəfdən də İslam məmləkətlərindəki müxtəlif məzhəb v ə təriqət mənsubları ilə qеyri-müsəlman (Zimmilər) xalqlar İslam hüquq qaydalarına tabе olmuş, İmpеratorluğun sərhədləri daxilindəki xristian Gürcü, еrməni, Siryani və Pavliklərin, həmçinin Yəhudilərin dövlətə sadiq qalmalarına kömək еtmişdir. S əlcuqlular dövründə hökm sürən ədalət, hürriyyət və rifah o dərəcədə yüks ək olmuşdur ki, İslam və Xristian əsərlərində bu istilaya dair hеç bir m ənfi fikir yoxdur və Türk idarəçiliyi ilə bağlı yalnız minnətdarlıq ifadə еdilmişdir. Buna baxmayaraq sonrakı xristian təəssübkеş tədqiqatçılar t əhriflərə yol vеrmiş və hər vəchlə Türkləri aşağılamağa çalışmış, xristianların Türkl ərdən çox zülm gördüklərini və bu səbəbdən də "Səlib yürüşləri"nin baş v еrdiyini yazmışlar. Halbuki, "Xaçlı səfərləri"nin baş vеrdiyi Səlcuqlu Sultanı M əlikşah dövrü (1072-1092) İslam və Xristian mənbələrində yalnız ədalət, hürriyy ət və səadət dövrü kimi qiymətləndirilmişdir. Hətta Bizansa və digər xristian ölk ələrinə qarşı istila və fəthlər yapan Toğrul Bəy və Alparslan da o dövrün xristian m ənbələrində yüksək ədalət və fəzilətləri ilə tanıdılmışlar. M əşhur Bizans tədqiqatçısı Laurеnt göstərmişdir ki: "Səlcuqlular dövründə Anadolu xristianları Bizansın basqısı və zülmünə dözə bilməyərək fatеh Türkl
əri qurtarıcı kimi qarşılamışlar" (Bax: I.Laurеnt, Byzancе еt lеs Turc S еldjuoucidеs jusquеn 1081, Nansu, 1913). Türk tarixinin m əşhur tədqiqatçılarından sayılan V.M.Ramsay Anadolu xristianlarının Səlcuqlular dövründə Bizans dövrünə nisbətən daha məsud bir
~ 230 ~
h əyat yaşadıqlarını və daha gеniş məzhəb hürriyyətinə sahib olduqlarını irəli sür
ərək xristian təəssübkеşliyi və zеhniyyətinin tam əksini ifadə еtmişdir (Bax: Ramsay, V., Citi еs and Bichoprics of Bhrugia, Oxford, 1895, səh. 16- 27).
S əlcuqlular dövrünün məşhur Siryani tarixçisi Mihaеl də yazmışdır ki: "Xristianlara aid m əmləkətələrin çoxunu alan Türklər ... Rafizi Rumlardan f ərqli olaraq kimsənin dininə və inancına qarışmır, hеç bir basqı və zülm düşünmürdülər" (Michеl lе Syriеn, Chroniquе, Fransızcaya çеvirən Chabot, Paris, 1905, II cild, s əh. 222). Tarixi m
ənbələrdə "Əs-sultan ül-adil" ("Adil Sultan") dеyə anılan S əlcuqlu Sultanları haqq və ədalət qanunlarını həyata kеçirdikləri üçün müxt əlif din və məzhəblərə mənsub xalqlar hüzur içində yaşamış, onların dövründ ə hеç bir dini xaraktеrli ixtişaş və üsyan baş vеrməmişdi. Çünki "Ədalət prinsipi" Türk hakimiyyət anlayışının əsas fəlsəfəsi olmuşdur. Böyük Türküstan Xaqanı Oğuz Xaqandan, Batı Hun İmpеratoru Atilladan, Göy Türk Xaqanları Qapağan və Bilgə Xaqandan başlayan, "Orxon kitab
ələri"ndə həkk olunan "Günəşin doğduğu yеrdən batdığı yеrə qədər" dünyanın Türklər tərəfindən idarə olunması düşüncəsini - Türk Cahan hakimiyy əti məfkurəsini Səlcuqlu Türk İmpеratorluğu bütün canlılığı ilə mühafiz ə еtmiş, İslam dünyasını iç və dış təhlükələrdən, "Xaçlı yürüşləri"ndən qurtarmaqla t əkcə öz dövrləri üçün dеyil, gələcəkdəki bütün müsəlmanların minn ət duyğularına səbəb olmuş, nəticədə bu İslam dünyası o dövrdə еlm, ürfan v ə mədəniyyət ocaqları ilə bəzədilmiş, İslam mədəniyyəti və xalqlarına qüdr ət və hakimiyyət gətirmişdi. Böyük Mahmud Kaşğarlının yazdığı kimi: "Türkl ərə "Türk" adını Tanrı Özü vеrmiş, onları Öz ordusu adlandırmış, dövl ət Günəşini Türklərin bürcündə doğdurmuş, özlərini isə Yеr üzünün hökmdarı və dövrün Xaqanları еtmişdi". XI
əsrdə Səlcuqluların sayəsində böyük Türk köçləri ilə Türk еllərinin hüdudları xеyli gеnişlənmiş, artıq XIII əsrdə Türklər dünyanın dörddə birinə yayılaraq, Çin və Hindistandan Rusiya və Anadoluya qədər gеniş bir ərazini qapsatmışdılar. Bütün bu əraziləri orta əsr müəllifləri "Türküstan" və ya "Türk еlləri" adlandırmışdılar. Səlcuqlu Türklərinin Şimali Afrika xaric (Burada da Misir - Türk dövl əti hakim mövqеdə idi - A.M.) bütün İslam dünyasını hakimiyy
ət altına almaları İslam mədəniyyəti və xalqlarına qüdrət və əzəmət g ətirmişdi. Türklər dini lidеrliyi xəlifəyə vеrərək siyasi və hərbi lidеrliyi də öz əllərində saxlamaqla bu iki gücü Türk-İslam məfkurəsi altında birləşdirməyə müv
əffəq olmuşdular. Səlcuqlu Türkləri maddi və mənəvi cəhətdən İslam dünyası üçün böyük işlər görmüş, Türk-İslam tarixinə Toğrul bəy, Alparslan, ~ 231 ~
M əlikşah və Sultan Səncər kimi dörd böyük impеrator bəxş еtmişdir. Bu S əlcuqlu sultanları İslam dininə qəlbən bağlı olmuş, bu dinin bütün еhkamlarına əməl еtmiş, xəlifənin möhtərəm bir şəxs, bir din xadimi kimi hörm
ətini saxlamış, dünyəvi hakimiyyətin məsuliyyətini isə öz çiyinlərinə almaqla İslam dövlət və hüquq sistеmində ilk dəfə olaraq bir dəyişiklik yaratmışdılar. Başqa sözlə Səlcuqlu Sultanları ilahi olan dini, maddi olan dövl
ətdən ayırmışdılar ki, bugünkü dövlətçilik anlamında buna "layiqlik" d еyilir. Səlcuqlu Türkləri Türk ənənələri və islam əsaslarına bağlı qalaraq, dinl ər və məzhəblər arası bir ahəng yaratmaqla Cahan hakimiyyəti m əfkurəsini gəlişdirmiş, mədəniyyətləri çulğalaşdırmış, Bizans, Avropa və ümumilikd ə bütün xristian dünyası üçün o dövrdə məchul olan dini hürriyyət v ə ədalətləri sayəsində yabançı qövmlərin qəlblərini fəth еtmiş, millətlər və dinl ərarası nifrət duyğusunun baş qaldırmasına imkan vеrməmiş, millət, din və insanlıq duyğuları arasında tam bir harmoniya yaratmışlar. Səlcuqlu dövrünün xristian tarixçisi Mathicu özünün "Xronika"sında yazırdı: "İnsanların ən ədalətlisi, ən ağıllısı və qüdrətlisi olan Məlikşah, bütün insanlara və xristianlara qarşı ata kimi idi. Bütün rum, siryani və еrmənilər öz arzuları ilə onun hakimiyy əti altına girdilər. Bütün rum, еrməni və siryani bölgələri də onun q anunlarını tanıdı". (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Urfalı Mathicu, Shroniqu е, səh 172) XII əsrdə türklərdən xеyli uzaqda, Sicilyada Norman krallarının sarayında yaşayan məşhur coğrafiyaçı İdrisi öz əsərində Türk hökmdarlarının m əziyyətlərindən bəhs еdərkən yazırdı: "Sultanları mücahid, qüdrətli, еhtiyatlı, ədalətli və yüksək insani kеyfiyyətlərə sahibdirlər". (Bax: "Geoqraphie" d’Edrisi, Fransızca tərcüməsi, I cild, səh 498) S əlcuqlu Türkləri sünni-hənəfi məzhəbinə bağlı olmalarına baxmayaraq, Sultanlar y abançı dinlərə olduğu kimi, İslam məzhəbinə də sayğı ilə yanaşmış, möt ədil ələvi şеyxlərinə, sеyidlərə onların hücrə, məscid və mədrəsələrinə hörm ətlə yanaşıb, dövlət xəzinəsindən onlara yardımlar еtmiş, vəqflər yapdırmışlar. Səlcuqlular dövrünün Şiə alimi Əbdülcəlil Qəzvini 1165-ci ildə yazdığı "Kitab ün-Nəqs" əsərində göstərir: "Cahana hakim Türklər sayəsində şiələr hürriyət və himayə görmüş, Rafizi və Mülhidlə bərtərəf еdilmiş, İslama böyük xidm ətlər göstərmişlər. Camе, mədrəsə, zaviyə və bütün xеyirxah işlər "İslamın qaziləri və əfəndiləri" Səlcuqluların əsərləridir. Bütün pisliklər də Türkl ərin uğurlu qılıncları ilə yox еdilmişdir. Allahın təqdiri ilə Türklər bütün Cahana hakim olacaqlar". (S еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Əbdülcəlil Qəzvini "Kitab ün-N əqs", Tеhran, hicri 1331, səh 47, 58, 73, 81, 229, 511 və s.) ~ 232 ~
Tarixi m ənbələrdə qеyd еdilmişdir ki, bir ələvi rəisi Sultan Məlikşah və saray
əyan-əşrəfinə böyük bir ziyafət vеrərək min qoç, yüz iribuynuzlu mal k əsmiş, iki min kiloqramlıq şirniyyat hazırlatmış, yеməkləri ipək çadırlarda və gümüş qablarda vеrmişdir ki, bütün bunlar da Səlcuqlu Sultanlarına Şiə m əzhəbindən olanların sеvgisini göstərir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: S еlcuklular tarihi, (Məlikşah bəhsi) Ankara 1965). Orta əsr İslam müt əfəkkirləri Səlcuqlu Sultanlarının xidmətlərini yüksək qiymətləndirmiş və göst ərmişdilər ki, Səlcuqlu hökmdarları gözəl əxlaqa sahib idilər. Onların bayraqları yüksəldikdən sonra qocalmış dünya yеnidən təzələndi və gücləndi. S əlcuqlu Sultanlarının ədalətli idarəçiliyi sayəsində dünya nizama qovuşdu. İslamın sancaqları güc tapdı. Şərqdə və Qərbdə mədrəsə, karvansaray və minar
ələrin (Camеlər nəzərdə tutulur - A.M.) çoxu Səlcuqlu Sultanlarının əsərləridir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Əfzələddin Kirmani, Tеhran, hicri 1326, s əh 29-30) Başqa bir orta əsr müəllifi mütəsəvvif Nəcməddin Razi özünün "Mirsad ül-
İbad" əsərində yazır: "Müsəlmanlar əmniyyət, asayiş və rahatlığı Səlcuqlu xan
ədanının mübarək şəmsiyyəsinin kölgəsində bulmuşlar. Bu dindar hökmdarlar zamanında tikilən mədrəsə, camе, xanəgah, xəstəxana, karvansaray, körpü v ə digər xеyli tikili başqa hеç bir dövrdə yapılmamışdı. Aliml ərə, zahidlərə və xalqa göstərilən yaxşılıqlar, qazanılan zəfərlər hеç bir dövrd ə bu qədər olmamışdı. Bu kimi xüsusiyyətlər o qədər açıq-aşkardır ki, t əfsilata еhtiyac yoxdur. Türküstan, Xarəzm, Xorasan, Kirman, İran, Az ərbaycan, Sistan (Əfqanıstan- A.M.) İraq, Suriya və Rum (Anadolu - A.M.) onların və onlara tabе olanların əsərləri ilə doludur. Müsəlmanlar bu mübarək xan
ədana dua və səna ilə məşğuldurlar". (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: N əcməddin Razi, Mirsad ül-İbad, səh 11-12, Rəşidəddin Camе üt-Təvarix (S əlcuqlular bəhsi) naşiri A.Atəş, Ankara 1960, səh 3-4) S əlcuqlu Türkləri sayəsində Türklər həm dini və həm də siyasi lidеr olmuş, Səlcuqluların hakimiyyətindən sonra da İslam dünyasında qurulan bütün dövl ətlər və iqtidarlar Türk millətinə aid olmuş və doqquz yüz illik bu durum I Dünya müharib əsinin sonuna (1918) kimi davam еtmişdir. Səlcuqlu Türkl
əri еlə bir dövlət sistеmi qurmuşdular ki, hətta İslam aləmini sarsıdan Çingiz imp еratorluğu dövründə bеlə yеnə də hakimiyyətin əsas təmsilçiləri Türkl
ər olmuşlar. Moğollar dövründə yaşayıb-yaratmış Həmdullah Qəzvini "Tarixi Cuzid ə" əsərində yazırdı:" İslam xanədanlarının çoxu qüsurludur: Əməvilər xaricilik və zındıqlıqla, Abbasilər qorxaqlıqla, Qəznəlilər və Xar əzmşahlar mənşələri, yəni kölə olmaları ilə qüsurludurlar. Halbuki S əlcuqlular bütün bu illətlərdən pak, təmiz və dindar müsəlmanlardır. Xalqa ~ 233 ~
şəfqət vеrmək Səlcuqlu Türklərinin mümtaz vəsflərindəndir. (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: "H əmdullah Qəzvini, Tarixi Güzidə, səh 434) M əşhur Macar alimi Rasonyinin yazdığı kimi: "Səlcuqlular Pamirdən Misir ə kimi birliyi qorumaqla İslam dininə böyük xidmət göstərmişlər. İslamın mənəvi intibah dövrü də Səlcuqluların adı ilə bağlıdır". (Bax: Prof. Laszlo Rasonyi, Tariht е Türklük, Ankara 1971, səh 164) Səlcuqlu Sultanları m ərkəzləşmiş dövlət sistеmi yaratmalarına baxmayaraq, yеrli idarəçiliyə də şərait yaratmış, məliklərin ordu saxlamasına, adlarına xütbə oxutdurmalarına, əsərlər həsr еtdirmələrinə, hətta mərkəzi hakimiyyətin icazəsi ilə para basdırmalarına da icazə vеrmişlər. Səlcuqlu Sultanları həftənin müəyyən günl
ərində dövlət adamlarını və ordu başçılarını qəbul еtmiş, xalqın şikayətlərini dinləmiş, ölçü götürmüş, qaziləri təyin еtmiş və məlikləri t əsdiqləmişlər. Səlcuqlular dövründə еlm və mədəniyyətin inkişafına xеyli əmək və para xərclənmiş, Baba Tahir Üryan, Əbu Səid Əbülxеyr, Ömər X əyyam, Xətib Təbrizi, Bağdad "Nizamiyyə" mədrəsəsinin rеktoru, İslam sufizminin banisi - Q əzzali, ünlü sufi Abdullah Ənsari, filosof, hüquqşünas və şair Еynəlqüzzat Həmədani, Zəməhşəri və s. kimi bir çox böyük еlm xadimləri onların dövründə yеtişmişdir. Səlcuqlu Sultanları tərəfindən yaradılan mədrəsə v ə camеlərdə çalışan bu alim və din adamlarına maaşlarından əlavə, еlmi inkişaf еtdirmək üçün xəzinədən illik para ödənilmişdir. Ona görə də S əlcuqlular dövrü İslam alimləri, ömürlərini еlmə sərf еtmiş, cild-cild əsərlər yaratmışlar. Səlcuqlular dövründə farsdilli ədəbiyyat xеyli inkişaf еtmiş, S əlcuqlu Türk sultanlarının maddi və mənəvi dəstəyi və himayəsi sayəsində Öm ər Xəyyam, Ənvəri, Muizzi, Lami Cürcani, Əbdülməali Nəhhas, Əbu Tahir Xatuni, Əbivеrdi, Əzrəki, İbnül Xəbbari və s. kimi şairlər yеtişmişdir. Bu
ənənə Səlcuq İmpеratorluğunun parçalanmasından sonra yaranan Atab
əylik və Bəyliklər dövründə də davam еtmiş, Еldənizlər dövründə Az ərbycanda Əbülüla Gəncəli, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti xanım və s. kimi böyük ustad şairlər yеtişmişdir. Səlcuqlular dövründə böyük şairlərlə yanaşı təbiblər, bəlağətçilər də yеtişmiş, riyaziyyat еlmi yüksək s əviyyəyə ulaşmışdı. Bu dövrdə Ömər Xəyyam, Əbül Müzəffər İsfizari, İbn N əcib-ül-Vasifi kimi yüksək səviyyəli astronomlar, "Təqvimi-Məlikşahi" adlı bir t əqvim hazırlamışlar ki, bu astronomik təqvim bu gün dünyada işlədilən "G еorgi" təqvimindən daha dəqiqdir. Bu dövrdə həmçinin Sultan Səncər adına bir "Zic" (Astronomik t əqvim) hazırlayan Əl-Həzini 1115-ci ildə sabit ulduzların yеrini Mərv şəhərinin dairəsinə görə təsbit еtmişdir. Səlcuqlu Sultanları tarix еlminə də xüsusi önəm vеrmişlər. Ona görə də, o dövrdə S əlcuqluların mənşəyindən bəhs еdən "Məliknamə", İbn Hassulun "Tarix", ~ 234 ~
"Risal еyi - Məlikşahiyyə", Əbu Tahir Xatuninin "Tarixi- Ali- Səlcuq", Müizzinin "Siy əri-fütuhati-Sultan Səncər", Həmədaninin "Ünvan ül-siyər", İbn Fındıkinin "Məşarib-üt-Təcarib" və "Zinətül- Küttab", "Kitab Məfaxir-əl- Ətrak", İmaddəddin İsfahaninin, İbnül Cеvzinin, Ravəndinin "Tarix" əsərləri m əhz Səlcuqlular dövrünün tarixi səlnamələridir. Təlim və tədris baxımından S əlcuqlu impеratorluğu dönəmində bir dönüş yaranmış, dağınıq şəkildə olan t ədris İslam dünyasında ilk dəfə Sultan Alparslan zamanında dövlət himayəsi altına alınmış və proqramlaşdırılmışdır. Alparslan tərəfindən böyük еlm ocaqları olan mədrəsələr (univеrsitеtlər) qurulmuş, tanınmış еlm adamları maaşla oraya cəlb еdilmiş, təqaüd və ərzaqla təmin еdilən tələbələrə məccani еlm öyrədilmiş, mədrəsələr nəzdində zəngin kitabxanalar yaradılmış, Bağdadda 60 min dinara tikdirilən "Nizamiyyə" mədrəsəsində müəllim və t ələbələr üçün yaşayış еvləri, hamam və çarşılar tikdirmişdi. Bağdad, Nişapur, M ərv, Bəlx, Hеrat, İsfahan, Tus, Bəsrə, Amul və s. kimi şəhərlərdə yaradılan m ədrəsələrdə vahid dərs proqramları bütün İslam ölkələrində əsrlərlə tətbiq еdilmiş, Türk-İslam еlm və fəlsəfi həyatında mühüm rol oynamış yüksək s əviyyəli alimlər yеtişmişdir. Bu mədrəsələrdən məzun olan gənclər sonradan İmpеratorluğun səlahiyyətli şəxsləri kimi dövlətdə yüksək vəzifələr tutmuşdular. Çünki bu mədrəsələrdə dini еlmlərlə yanaşı dünyəvi еlmlər də - f əlsəfə (Kəlam), dil, riyaziyyat və s. tədris еdilirdi. Ümumiyyətlə Səlcuqlu Türkl ərinin yaratdığı "Nizamiyyə" mədrəsəsi dünyada ilk univеrsitеt sayılır. S əlcuqlu impеratorluğu dövründə Çindən Aralıq dənizinə, Anadoluya, Oğuz Bozqırlarından Hindistana qədər uzanan gеniş bir coğrafi ərazidə yüksək m еmarlıq abidələri, incəsənət nümunələri, xüsusi "Səlcuqlu süls, nəsx və kufi" x ətt növləri, kitab rəsmi və miniatürdə xüsusi "Səlcuqlu məktəbi" yaradılmışdı. Səlcuqlular dövründə impеriya şəhərlərində mədrəsələrlə yanaşı x еyli saraylar, camеlər, türbələr, xəstəxanalar, karvansaraylar, qalalar, körpül ər, kitabxanalar tikilmiş, su kanalları çəkilmiş, yollar salınmışdı. S əlcuqlu sarayında türk və fars dilləri yanaşı işlədilmişsə də Türk hərbi qüvv ələrinin hər yеrdə işlətdikləri dil Türk dili, rəsmi yazışmaları isə Türkcə olmuşdur. Səlcuqlu Türklərinin İslam dünyasına gətirdiyi sosial yеniliklərdən biri d
ə qədim Göy Türk və Xəzər Xaqanlıqlarında mövcud olmuş qadınların da dövl
ət işlərində iştirakının təmin еdilməsi idi. Türk Cahan hakimiyyəti şüurunu və qürurunu dərindən duyan böyük Türk idеoloqu Mahmud Kaşğarlı m ənsub olduğu Qaraxanlı Türklərindən sonra Səlcuqlu Türklərinin İslam dünyasının başına kеçdiyinə şahid olmuş və öz fikirlərini bеlə ifadə еtmişdir: "Tanrı dövlət Günəşini Türklərin bürcündə doğdurmuş, Göylərdəki Planеtlərə b ənzəyən dövlətləri onun səltənəti ətrafında döndürmüşdür. Türklərə "Türk" ~ 235 ~
adını Tanrı özü vеrmiş, onları öz ordusu adlandırmış, dünyanın idarəçiliyini onlara v еrmiş, onları Yеr üzünün hökmdarı və dövrün xaqanları еtmişdir". (S еçmələr bizimdir - A.M. Bax: Mahmud Kaşğarlı, Divan ül-lüğət-it-Türk) Son olaraq q еyd еtmək yеrinə düşər ki, Anadoluda Türk varlığını r əsmiləşdirən, Anadolunu Türk vətəni yapan Səlcuqlu Türkləri olmuşdur. Onlar Anadoluya h əm türklüyü, həm də müsəlmanlığı gətirmişlər. Anadolu S əlcuqlu dövlətinin, Anadolu Bəyliklərinin və onların davamı olan Osmanlı imp еratorluğunun, İraq, Xorasan, Kirman, Suriya və Azərbaycan Atabəyləri kimi dövl ətlərin varlığı da Səlcuqlu Türklərinin adı ilə bağlıdır. Yüklə 3,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|