Demografik jarayonlar, birinchi navbatda, ijtimoiy-mehnat sohasiga sezilarli taʼsir koʻrsatishi

aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o`limi o`rtacha umr davri:

aholining ta`lim darajasi va uning tarkibi:

aholining kasb-hunarga tayyorlik darajasi:

aholining sotsial tarkibi va sotsial mobilligi:

aholining urbanizatsiyalshganligi:

aholining hududiy harakati:

aholining ma`naviy madaniy qadriyatlari va ularni saqlash, e`zozlash:

Respublikada aholi siyosati o`zaro chambarchas bog`langan bo`g`inlardan tashkil topgan. Ushbu bo`g`inlarga demografik siyosat, aholi migratsiyasi, urbanizatsiya va bandlik siyosatlari kiritish mumkin.

Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo`lib, uning asosiy maqsadi aholini miqdoriy rivojlanishi bosqichlaridan iboratdir. Demografik siyosatning asosiy obyekti aholining takror barpo bo`lish jarayoni xisoblanadi.

Demografik siyosat orqali kutilgan, istalgan aholi takror barno turiga erishiladi. Ma`lumki aholi takror barno bo`lishi tug`ilish, o`lim, nikoh, ajralish kabi demografik jarayonlar bilan bevosita bog`liqdir. Shu bois ushbu jarayonlarni siyosat yo`li bilan jamiyat tomonidan boshqarilishi ham demografik siyosat vaziyatlaridandir. Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni, ayniqsa tug`ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo`lamiz. Hatto bu haqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Aratsu asrlarida ham uchraydi. Qadimgi Rimda tug`ilish va nikohni ozod insonlar o`rtasida qo`llab – quvvatlovchi, qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan shunday qattiq qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug`ilish va katta oilalar aholini muntazam ko`payib borishini omili sifatida ximoya qilingan, qo`llab – quvvatlangan Yevropada kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi esa demografik jarayonlarda yangi muammolarini, yo`nalishlarni kelib chiqishiga sabab bo`ldi. Sanoatni rivojlanishini shahar turmushi tarzini kengayishi, ayollarni ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo`lgan talab kamaydi. Ko`p bolali ayollarda, kapitalistik ishlab chiqarish sharoitida qator iqtisodiy muammolar vujudga keldi, natijada tug`ilish o`z-o`zidan kamaya boshladi. Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Fransiya va boshqa Yevropa davlatlarida tug`ilish XIX asrning birinchi o`n yilligidan boshlab kamaya bordi. Ushbu davlatlarda XX asirga kelib aholini ta`biy o`sishi nihoyatda kamayib ketdi.

Aholi takror barno bo`lishi kengaygan turgan qisqargan turdan o`tdi. Natijada bu davlatlarda aholini qarishini “Demografik qarish” jarayoni sodir bo`ldi. Bu xam davlat tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo etdi. 1946-yilda Fransiyada tug`ilishni ko`tarish orqali aholi miqdori ko`payishiga erishishi maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi ayniqsa uchinchi farzandlarining tug`ilishida alohida nfaqa ajratildi. 1960-1970-yillarda tu`gilishini ko`tarish maqsadidan demografik siyosat boshqa rivojlangan davlatlarga xam olib berildi. Lekin ushbu davlatlardagi siyosiy mulkchilik formasi tug`ilishini ko`paytirish uchun hamma chora tadbirlarni qo`llashda ba`zi muammolarni keltirib chiqarar edi . Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug`ilish darajasini ko`tarib, optimal, normal xolgagina keltirishni juda mushkul bo`lmoqda. Rivojlanayotgan davlatlarga esa. Aksincha 1960-1990-yillarda tug`ilishning yuqori darajada turganligini va o`lim hollarining keskin kamayganligi natijasida aholining tibbiy o`sishi juda yuqori darajada bo`ldi. Natijada Osiyo, Afrika va janubiy Amerikada joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan ko`payib ketdi. Bu xolini demografik mutahassislar “Demografik portlash” deb atadilar. Ushbu davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan. Xolda aholisining bunday tez ko`payishi tug`lilishini cheklashga majbur etdi. Natijada rivojlanayotgan davlatlarga davlat tomonidan “oilani rejalashtirishi” ya`ni “tug`ilishini nazorat etish” borasida demografik siyosat olib boriladi masalan, hitoyda bir oilaga bir bola siyosati olib boriladi. Demografik siyosat o`tkazish uslublari shartli ravishda uch yo`nalishga ajratish mumkin.

1. 
   Iqtisodiy
   
2. 
   Ma`muriy-huquqiy
   
3. 
   Ijtimoiy-psihologik
   

Iqtisodiy uslub asosan tug`ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo bo`lishi aholi ko`payishini ta`minlay olamgan hollarda qo`llaniladi. Bu uslubda davlat tomonidan homilador ayollarga (ma`lum davrda) u farzand ko`rgandan keyin va farzandi 2-9 yoshga etgunga qadar mahsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, ikkinchi, uchunchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko`p bolali oilalarga ham iqtisodiy yordamlar berib boriladi.

Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi yosh bolasi bor ayollarga ish joylaridan bazi bir imtiyozlar beriladi, ularga ham farzandlarini tarbiyalab, ham ijtimoiy faoliyatlarini davom etttirish uchun sharoit yaratiladi shiningdek bazi davlatlarda kam ta`minlangan oilalarga ham iqtisodiy yordam ajratiladi.

Tug`ilishini ko`tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta`minlsh borasida davlat tomonidan beriladigan imtiyozlar. Shuningdek, bolalar kiyimlari oziq-ovqatlarini arzon narxda sotish maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatining sifatini yaxshilash bolalar va onalar salomatligini davlat tomonidan muxofaza etilishi aholiga maishiy hizmat korsatish qabilalar ham aholi takror barpo bo`lihsiga ijobiy ta`sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi.

Ma`muriy- huquqiy uslubga aholi takror barpo bo;lishi, oilalar tashkil topishiga turli qonunlar orqali ta`sir ko`rsatish kiradi. Masalan, abort (homilani suniy yo`l bilan yo`q qilish) larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini ko`tarilihsi, aholi migrassion harakatini cheklash, yoki rivojlantirish oila buzilganda, er va hotin ajralishganda ona va bola huquqlarni qonuniy himoyasi, bolani ota-ona oldidagi burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul qilishda, yoki ishdan bo`shatishda ular huquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini hisobga olish kabi jarayonlardir.

Ijtimoiy-psihologik uslub, yoki aholini “demografik tarbiyalash”. Aholini demografik tarbiyalashda avvalo yosh avlodda oilaga, oilada kutilayotgan farzandlar soniga bo`lgan munosabatini davlat ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotiga, aholi salomatligiga mos ravishda shakillantirish lozim. Bunda oila asosiy tarbiya O`chog`i xisoblanadi. Shuning uchun ham ota-onalarning “demografik savodliligi” ga katta etibor berilmog`i iozim. Demografik tarbiyaning yan bir muhim o`chog`i ommaviy axborot orqali demografik mayliga ta`sir etish mumkin.

Demografik siyosat ijtimoiy –iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo`lmog`i lozim. Shundagina aholini ijtimoiy iqtisodiy ehtiyojlarini aks ettirgan holda rivojlanib boradi.

O`zbekistonda demografik siyosatning barcha usullaridan foydalaniladi. Ayniqsa ijtimoiya-psihologik usullaridan keng foydalanilmoqda. Respublikamizda yuritilayotgan demografik siyosat natijasida aholi o`sishi so`nggi 20 yil ichida 3% dan 1,5% cha pasaydi. Bunda aholi o`rtasida tushintirish, targ`ibot ishlari olib borilmoqda. Demografik siyosat yuritishda ommaviy axborto vositalaridan keng foydalaniladi. Bunda respublikamiz aholisiga farzand ko`rishni rag`batlantirish xamda muhofaza qilish bilan birga “Normal oila”, “so`glom farzand” tushunchalari tushuntirib boriladi. O`zbekiston Respublikasi “oila kodeksi” da belgilangan qonunlar asosida oilalar barpo qilinmoqda va davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy muxofazasi ta`minlanmoqda.

Demografik bashorat deganda malum hudud aholisining soni, tarkibi va demografik vaziyati istiqbolining asoslangan xolda oldindan aniqlash tushiniladi. Xar qanday ijtimiiy – iqtisodiy bashoratlar, demografik bashorat zaminida tuziladi. Kelajakda ishlab chiqarish lozim bo`lgan maxsulotlar miqdorini rejalashtirish uchun avvalo kelajakdagi aholi soni, yosh-jinsiy, tarkibi, olialar sonini bilish lozimdir. Ayniqsa, aholining yosh tarkibi bo`yicha bashorati muxim axamiyatga egadir. Kelajakda maktabgacha bo`lgan bolalar muassalari, maktablar, oily va maxsus o`quv yurtlarini qurilishini rejalshtirish uchun kelajakda qancha bola maktabgacha muassasalariga qatnashi mumkin, qancha bola maktab yoshiga yetishi, qancha bola maktabni tugatib oily va maxsus o`quv yurtlariga borishi xaqidagi malumotlar zarurdir.

Aholining yosh – jinsiy tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat tarkibi xaqidagi bashorat tibbiy xizmat ko`rsatish tizimining rivojlanishi uchun xam muxim axamiyat kasb etadi. Aholi yosh-jinsiy tarkibi bo`yicha tuzilgan bashorat asosida keljakda qancha bolalar va ayollar shifokorlari aholining, keksa guruhiga xizmat qiluvchi kardiologlar, onkologlar, nevrotologlar kabi mutaxassislar tayyorlash rejalshtiriladi. Kelajakda, yangi ish orinlarini tayyorlash xalq xo`jaligi soxalarini rovojlantirish istiqbollarini aniqlashda esa mexnat yoshidagi aholi xaqidagi bashorat ilmiy asos bo`lib xizmat qiladi. Umuman, iqtisodiyot va aholini ijtimoiy xayotining barcha qirralari istiqbolini rejalshtirishda shu sotsial jarayonlarning qatnashchilari, iste`molchialr va yaratuvhcilari bo`lishi aholi guruhlari xaqidagi demografik bashorat zarurdir. Aks xolda kelajak uchun rejalshtirilgan xar qanday ijtimoiy-iqtisodiy jarayon ijobiy natija bermaydi. Demografik, bashorat demografiya fani va demografik tadqiqotlarninf asosiy vazifalaridan biri xosoblanadi. Demografik bashorat tarixi 5. Demografik bashorat-bashorat etilayotgan davrga qarab qisqa muddatli, O`rta muddatli va uzoq muddatli bo`ladi.