Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti Boshlang`ich ta`lim yo`nalishi 5bt-s-22-guruh talabasi

2. O‘zlik nisbat. Harakatning bir shaxs yoki narsaning o‘zida sodir bo‘lishini anglatadi. Bu nisbat quyidagi affikslar orqali hosil bo‘ladi: a) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -n, undoshdan keyin -in affiksini qo‘shish orqali: o‘ra+n, yuv+in; b) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -l, undoshdan keyin -il affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: cho‘m+il, surka+l; d) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -sh, undoshdan keyin -ish affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: joyla+sh, ker+ish. Yetakchi ko‘makchi fe’lli birikmalarga o‘zlik nisbati qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shilib keladi: suya+n+ib turmoq, yuv+in+ib kelmoq, qo‘zg‘a+l+ib ketmoq kabi.
1. Ўзбек тили грамматикаси. 1-том. Т., «Фан» 1975.


Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizdagi zavq+lan, achchiq+lan, foyda+lan, o‘ng‘aysiz+lan kabilar o‘zlik nisbatdagi fe’llar hisoblanmaydi. Chunki zavqlanmoq, achchiqlanmoq kabi fe’llar tarkibidagi -n nisbat yasovchi emas, balki -la va -n bir butun holda (-lan) affiksidir. Shu bois, zavqlan, achchiqlan fe’llari aniq nisbat shakli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ba’zi o‘timli va o‘timsiz fe’llardan ham o‘zlik nisbati yasalmaydi: bor, yugur, o‘qi, hayda, ek, min, sug‘or kabilar, shular jumlasidandir.
3. Orttirma nisbat. Harakatning boshqa bir shaxs yoki narsa ta’sirida, tazyiqida bajarilishi, orttirilishini ifodalovchi fe’l shaklidir. Quyidagicha affikslar orqali hosil qilinadi: 1) - dir (tir): yozdir, kuldir; 2) - gaz (-giz, -g‘az, -g‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz): ko‘rgaz, ketkiz, o‘tqaz; 3) -t: o‘qit, qurit, ishlab; 4) - iz: oqiz, tomiz; 5) - ir: botir, tomir,oqir; 6) – ar: chiqar, qaytar; 7) - sat: ko‘rsat.
Ayrim fe’llarning orttirma nisbatni yasashda ko‘rsatilgan affikslardan faqat bittasini, boshqa fe’llarda esa bir nechtasini sinonim sifatida qo‘llash mumkin: ko‘n+dir - to‘la+t-to‘l+dir - to‘l+g‘iz kabi. Shuningdek, orttirma nisbat boshqa nisbatlardan farqli ravishda fe’lga birdan ortiq affikslar qo‘shish bilan yasalishi mumkin: jo‘na+t+tir+di, yoz+dir+tir+di.
Orttirma nisbat o‘timli yoki o‘timsiz fe’llardan ham yasaladi: uxla - uxlat, o‘qi-o‘qit kabi. Orttirma nisbat o‘timsiz fe’llardan yasalganda, o‘timli fe’l yuzaga keladi: ko‘kar- ko‘kartir, uch - uchir kabi.
Ayrim fe’llarda orttirma nisbat yasovchi affiks aniq ko‘rinib tursa-da, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan ularni morfemalarga ajratib bo‘lmaydi: tuzatmoq, surishtirmoq, uzatmoq kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat ko‘rsatkichini boshqa nisbat ko‘rsatkichi bilan almashtirish mumkin: uyg‘ot- uyg‘on, yupat- yupan kabi. Lekin bu fe’llar ham hozirgi til nuqtai nazaridan morfemalarga bo‘linmaydi.
Yetakchi va ko‘makchi fe’lli birikmalarga orttirma nisbat qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shiladi: ye+dir+ib qo‘ydi, aylan+tir+ib keldi.