Partizip II
başa düşülür.
Fellərin üç əsas formasından danışarkən deməliyik ki, üç əsas fomanın düzəldilməsi fərqinə görə fellər iki qrupa bölünürlər.
1. die regelmäßige Verben / Qaydalı fellər (dərs 3.9)
2. die unregelmäßige Verben / Qaydasız fellər (dərs 3.10)
Qaydalı fellərin 3 əsas forması
3-Grundformen der Grundverben
1-ci əsas forma: felin təsrifi. Məsələn wohnen - yaşamaq feli
ich wohne
du wohnst
er wohnt
sie wohnt
es wohnt
wir wohnen
ihr wohnt
sie wohnen
Sie wohnen
Məsələn arbeiten - işləmək feli
ich arbeite
du arbeitest
er arbeitet
sie arbeitet
es arbeitet
wir arbeiten
ihr arbeitet
sie arbeiten
Sie arbeiten
2-ci əsas forma: Präteritum /İmperfekt
Fellərin bu əsas forması dərsliklərdə Präteritum və ya İmperfekt adlanır. Präteritum /İmperfekt alman dilində olan 6 zaman formalaraından biridir (nəqli keçmiş). Qaydalı fellər üçün 2-ci əsas formanın, yəni Präteritum /İmperfekt zaman formasının düzəldilməsi qaydası:
Präteritum /İmperfekt = Stamm + te
Präteritum /İmperfekt = felin kökü + te
lernen leben lieben
kaufen
sagen
fragen
wohnen
telefonieren
reservieren
studieren
lieb + te, kauf + te, sag + te, frag + te, wohn + te, telefonier + te, reservier + te, studier + te
Diqqət! sonu əsasən t,d ilə bitən fellərdə fel kökü ilə -te arasında əlavə olaraq -e hərfi də yazılır. Bu tələffüzü asanlaşdırmağa xidmət edir.
antworten
arbeiten
widmen
arbeit+e+te, widm+e+te
3-cü əsas forma:
3-cü əsas forma deyərkən Partizip II forması başa düşülür. Bu isə əsasən
A. ge sözönü (Präfix) + fel kökü + t,
Məsələn: ge + lieb + t, ge + kauf + t, ge + sag + t, ge + frag + t, ge + wohn + t,
B. sonu əsasən t,d ilə bitən fellərdə isə
ge sözönü (Präfix) + fel kökü + e + t
Məsələn: ge + arbeit + e +t, ge + widm +e + t vasitəsi ilə düzəlir düzəlir,
C.Sonu -ieren ilə bitən fellərdə isə Partizip II formasını düzəltmək üçün ge sözönü əlavə edilmir.
Məsələn: telefonier + t, reservier + t, studier + t və sair.
D. Ayrılmayan sözönləri ilə olan fellərdə də
Məsələn:
besuchen
gebaruchen
erlernen
verbrauchen
zerschellen
entadeln
Partizip II formasını düzəltmək üçün ge sözönü əlavə edilmir.
Məsələn: besuch + t, gebrauch + t, erlern + t, verbrauch + t, zerschell +t, entadel+ t və sair.
Qaydasız fellərin 3 əsas forması
3-Grundformen der unregelmäßigen Verben
Bu fellərin 3 əsas formasını əsassən əzbərləməklə yadda saxlamaq olar.
QAYDALI FELLƏR
die regelmäßigen Verben
Qaydalı fellər deyərkən fellərin 3 əsas forması, yəni fellərin müxtəlif zaman formaları düzələrkən kök saitini dəyişməyən fellər nəzərdə tutulur. b> 3 əsas forma deyərkən aşağıdakı 3 zaman forması başa düşülür:
1. Präsens
2. Imperfekt
3. Perfekt/Partizip II
Buna misal olaraq bir neçə felin adı çəkilən zaman formalarının düzəldilməsinə baxaq. Verilən nümunələrdə qısa olsun deyə biz yalnız 3-cü şəxsin təki üçün, yzəni, er, sie, es = man üçün olan zaman formalarını veririk:
1. Präsens
2. Imperfekt
3. Perfekt/Partizip II
|
lernen, wohnen, kaufen, fragen, lieben
lernt, wohnt, kauft, ftagt, lebt
lernte, wohnte, kaufte, fragte, lebte
gelernt, gewohnt, gekauft, gefragt, gelebt
|
Belə felləri Siz özünüz də şəxsə görə asanlıqla dəyişdirə bilərsiniz.
|
|
|
|
QAYDASIZ FELLƏR
die unregelmäßigen Verben
Qaydasız fellər deyərkən fellərin 3 əsas forması, yəni fellərin müxtəlif zaman formaları düzələrkən kök saitini dəyişən fellər nəzərdə tutulur. 3 əsas forma deyərkən aşağıdakı 3 zaman forması başa düşülür:
1. Präsens
2. Imperfekt
3. Perfekt/Partizip II
Buna misal olaraq bir neçə felin adı çəkilən zaman formalarının düzəldilməsinə baxaq. Verilən nümunələrdə qısa olsun deyə biz yalnız 3-cü şəxsin təki üçün, yzəni, er, sie, es = man üçün olan zaman formalarını veririk:
1. Präsens
2. Imperfekt
3. Perfekt/Partizip II
|
gehen, sehen, finden, nehmen, bringen, geben
geht, sieht, findet, nimmt, bringt, gibt
ging, sah, fand, nahm, brachte, gab
gegangen, gesehen, gefunden, genommen, gebracht, gegeben
|
Belə felləri Siz özünüz də şəxsə görə asanlıqla dəyişdirə bilərsiniz.
ZƏİF FELLƏR
die schwachen Verben
Zəif fellər deyərkən fellərin təsrifi zamanı, yəni fellər şəxsə görə dəyişərkən kök saitini dəyişməyən fellər nəzərdə tutulur. Buna misal olaraq bir neçə feli təsrif edək:
ich
du
er, sie, es = man
wir
ihr
sie, Sie
|
lernen, wohnen, kaufen, fragen, lieben lerne, wohne, kaufe, frage,liebe,
lernst, wohnst, kaufst, fragst, liebst,
lernt, wohnt, kauft, fragt, liebt,
lernen, wohnen, kaufen, fragen, lieben,
lernt, wohnt, kauft, fragt, liebt,
lernen, wohnen, kaufen, fragen, lieben,
|
Belə felləri Siz özünüz də şəxsə görə asanlıqla dəyişdirə bilərsiniz.
|
|
|
|
QÜVVƏTLİ FELLƏR
die starken Verben
Qüvvətli fellər deyərkən fellərin təsrifi zamanı, yəni fellər şəxsə görə dəyişərkən kök saitini dəyişən fellər nəzərdə tutulur. Buna misal olaraq bir neçə feli təsrif edək:
ich
du
er, sie, es = man
wir
ihr
sie, Sie
|
shen, geben, nehmen, fahren, laufen
sehe, gebe, nehme, fahre,laufe,
siehst, gibst, nimmst,fährst, läufst,
sieht, gibt, nimmt, fährt, läuft,
sehen, geben, nehmen,fahren, läufen,
seht, gebt, nehmt, fahrt, lauft,
sehen, geben, nehmen,fahren, laufen,
|
Belə felləri Siz özünüz də şəxsə görə asanlıqla dəyişdirə bilərsiniz.
|
|
|
|
QAYIDIŞ FELLƏR
die Reflexivverben
Bu dərsimizdə alman dili qayıdış fellərin öyrənilməsinə başlayırıq. Alman dili qayıdış fellərini başa düşə bilmək üçün gəlin əvvəlcə azərbaycan dilində bunun nə olduğunu yadımıza salaq.
Daha əyani olmaq üçün bir felə müraciət edək. Məsələn yumaq felinə. Biz yumaq felini deyərkən nəyisə yumağı başa düşürük. İndi isə bu feli bir qədər başqa cür işlədək, yəni yumaqformasında deyil, yuyunmaq kimi işlədək. Bu zaman məhz hərəkəti edən şəxs hərəkəti öz üzərində edir. Yəni nəyisə yumağı deyil, məhz özünü yumaq kimi başa düşülür. Bu isə odeməkdir ki, hərəkət icraçının üz üzərinə "qayıdır" və "qayıdış fel" sözü də elə buradan yaranır.
"Qayıdış fel"in düzəlməsi ilə əlaqədar biz burada fonetik olaraq nələrin baş verdiyini görürük, yəni "qayıdış fel" necə düzəlir? Bu sualın cavabını birinci şəxsin təki, yəni "mən" üçün indiki zamanda izah etməyə çalışaq:
1. adi yumaq felinin kökünə yun əlavə edilir (təxminən əmr forması düzəlir), /yuyun/
2. bunun üzərinə indiki zaman şəkilçisi ur əlavə edilir, /yuyunur/
3. daha sonra isə şəxs şəkilçisi am artırılır, /yuyunuram/.
Beləliklə "qayıdış fel" hazır oldu.
İndi isə
alman dilinin qayıdış felləri ilə tanış olaq. Alman dilində qayıdış əvəzliyi sich olaraq qəbul edilmişdir və alman dilində "das Reflexivpronomen" kimi anlaşılır.
Alman dilində "qayıdış fellər" sich qayıdış əvəzliyinin felin əvvəlinə ayrıca olaraq artırılması ilə düzəlir. Yəni, azərbaycan dilıinin
yumaq feli alman dilinə
waschen
kimi tərcümə edildiyini nəzərə alaraq onun "qayıdış formasını", yəni yuyunmaq formasını düzəltmək üçün waschen felinin əvvəlinə ayrıca yazılmaqla sich qayıdış əvəzliyini artırmaq kifayətdir. Beləliklə,
sich + waschen = sich waschen
Biz alman dilində "qayıdış felin" düzəldilməsi ilə tanış olduq. Bu isə o deməkdir ki, harada qarşısında sich olan fel görsək, biləcəyik ki, bu qayıdış feldir. Amma sich qayıdış əvəzliyi şəxslərə görə dəyişilə bilir, yəni təsrif edilir. Deməli, biz onu həmişə sich kimi deyil, başqa formada da görə bilərik. Onun başqa formalarını da tanıya bilmək və ya sich qayıdış əvəzlikli felləri özümüzün də şəxsə görə dəyişə bilməyimiz üçün mütləq sich qayıdış əvəzliyinin təsrifini nəzərdən keçirmək lazımdır.
ich
du
er
sie
es
wir
ihr
sie
Sie
|
wasche
wäschst
wäscht
wäscht
wäscht
waschen
wascht
waschen
waschen
|
mich
dich
sich
sich
sich
uns
euch
sich
sich
|
|
|
|
|
ich
du
er
sie
es
wir
ihr
sie
Sie
|
wasche
wäschst
wäscht
wäscht
wäscht
waschen
wascht
waschen
waschen
|
mir
dir
sich
sich
sich
uns
euch
sich
sich
|
Fikir verirsinizsə sanki mən iki cədvəl vermişəm, yəni sich qayıdış əvəzliyi iki dəfə təsrif edilmişdir. Birinci təsrif formasında
1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Akkusativ halı ilə eynidir.
İkinci təsrif formasında isə 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərininDativ halı ilə eynidir.
Galan bütün şəxslər üçün hər iki təsrif formasında sich qayıdış əvəzliyi müvafiq şəxslər üzrə eynidir.
O da maraqklı haldır ki, 3-cü şəxsin təkində, cəmində və hörmət mənasında sich qayıdış əvəzliyi ümumiyyətlə dəyişilmir.
Buradan bir sual yaranır ki,
nə üçün birinci təsrif formasında 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Akkusativ halı ilə,
amma ikinci təsrif formasında isə 1-ci və 2-ci şəxsin təkində sich qayıdış əvəzliyi şəxs əvəzliklərinin Dativ halı ilə eynidir.
Yəni nə zaman Akkusativ və nə zaman Dativ halla eyni olmalıdır. Gəlin fikrimizi bir qədər də anlaşıqlı edək və sualı təxminən belə qoyaq:
"Sich" qayıdış əvəzliyi nə vaxt Akkusativdə və nə vaxt Dativdə təsrif edilir?
Bu sualın cavabını isə mən Sizə nümunələrlə bacardığım qədər anlaşıqlı izah etməyə çalışacağam.
Baxın əvəlcə mən Sizə azərbaycan dilində nümunə verirəm, yəni belə bir çox sadə cümlə:
1. Mən yuyunuram.
Alman dilində qarışılığı:
1.Ich wasche mich.
Indi isə ikinci nümunə:
2. Mən əllərimi yuyuram.
Alman dilində qarışılığı:
2.Ich wasche mir meine Hände.
Verilmiş iki nümunə cümlədən yəqin ki, Siz özünüz artıq nə isə başa düşdünüz. Birinci cümlədə
1.Ich wasche mich.
ümumiyyətlə yuyunmaqdan danışılır. Yəni konkret olaraq bədənin hansı hissəsinin yuyulması bəlli deyil. İndi isə mən daha anlaşıqlı olsun deyə belə deyirəm:
Bu cümlədə Akkusativ halda olan Objekt yoxdur, yəni Akkusativ Objekt yoxdur.
QAYDA: Cümlədə Akkusativ Obyekt yoxdursa, bu zaman sich qayıdış əvəzliyiAkkusativdə təsrif edilir.
İndi isə ikinci nümunə cümləyə fikir verin.
2.Ich wasche mir meine Hände.
Burada konkret olaraq bədənin nahsı hissəsinin yuyulması bəllidir. Yəni, cümlədə Akkusativ Obyekt var.
QAYDA: Cümlədə Akkusativ Obyekt varsa, bu zaman sich qayıdış əvəzliyi Dativdə təsrif edilir.
Alman dilində də azərbaycan dilində olduğu kimi kifayət qədər qayıdış fellər vardır. Mən Sizə daha tez-tez rast gəlinən qayıdış fellərin siyahısını verirəm. Amma unutmayın ki, bunlardan başqa da bir çox qayıdış fellər vardır:
Liste häufiger Reflexivverben
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
|
sich abarbeiten
sich abjagen
sich abquälen (D)
sich abriegelen
sich absparen (D)
sich abspielen
sich ändern
sich anhören
sich ansehen (Dat)
sich anziehen
sich ärgern
sich auf klären
sich aufhalten
sich aufhängen
sich aufrichten
sich auskleiden
sich ausruhen
sich ausziehen
sich beeilen
sich bewegen
sich bewerben (um Akk)
sich bewölken
sich bezwingen
sich drängen
sich duschen
sich entscheiden
sich entschließen (zu Dat)
sich entschuldigen
sich erhöhen
sich erholen
sich erinnern
sich erkälten
sich freuen (auf/über Akk)
sich fühlen
sich gebieten
sich gedulden
sich gewöhnen
sich grämen (um/über Akk)
sich hüllen
sich interessieren (für Akk)
sich kämmen
sich klar machen (Dat)
sich kümmern
sich legen
sich leisten
sich machen (an Dat)
sich mausern
sich melden
sich rasieren
sich schämen (wegen Gen)
sich schminken
sich schneiden
sich schulen
sich schwächen
sich sehen
sich sehnen (nach Dat)
sich trauen (zu + inf.)
sich treffen
sich überwerfen (mit D)
sich überzeugen (von Dat)
sich umblicken
sich umdrehen
sich umschauen
sich umsehen
sich umziehen
sich unterhalten (über A.)
sich verabschieden (von Dat)
sich vergleichen
sich vergnügen
sich verirren
sich verlassen (auf Akk)
sich versammeln
sich versichern
sich verstecken
sich versteigen
sich verstellen
sich versuchen
sich versündigen (an Dat)
sich versteifen
sich vertiefen
sich verwahren (gegen etwas)
sich vorstellen (Akk/Dat)
sich waschen
sich wenden (an Akk)
|
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
|
yorulub əldən düşmək
qaçıb əldən düşmək
özünə zor etmək
qapanmaq
böğazından kəsmıək, özünə qıymamaq
baş vermək
dəyişilmək
dbnləmək
baxmaq, gözdən keçirmək
ürəyinə salmaq
acıqlanmaq
aydınlaşmaq, açılmaq
üstündə dayanmaq, əsəbiləşmək
asılmaq
qamətini düzəltmək/ayağa durmaq
soyunmaq/qiyafəsini çəxarmaq
dincəlmək
soyunmaq
tələsmək
hərəkət etmək
ərizə ilə müraciət etmək
tutulmaq (göy üzü, sifət)
özünü ələ almaq
dürtülmək, soxulmaq
duş qəbul etmək
qərara gəlmək
qəraraə gəlmək
üzr istəmək
artmaq, yüksəlmək
dincəlmək
xatırlamaq
soyuqlamaq
sevinmək
özünü hiss etmək
özünə hakim olmaq
səbr etmək
vərdiş etmək
qəmlənmək/qəm çəkmək
qizləmək/qınına çəkilmək
maraqlanmaq
daranmaq
aydınlaşdırmaq
qayğılanmaq
uzanmaq
özünə rəva görmək
özünə etmək
özəqidəsini dəyişmək
özünü təqdim etmək/büruzə vermək
qırxınmaq
utanmaq
üz-gözünü bəzəmək
özünü yyaralamaq/kəsmək
təhsil almaq
zəifləmək
özünü görmək/hiss etmək
darıxmaq
risk/cürət etmək
qarşılaşmaq/görüşmək
mübahisə etmək
əmin olmaq
ətrafa baxmaq/nəzər salmaq
dönmək, boylanmaq
baxmaq, arxaya baxmaq
baxmaq, arxaya baxmaq
örtülmək (buludlarla)
söhbət etmək, danışmaq
vidalaşmaq
müqayisə etmət/eyniləşmək
razılaşmaq,kifayətlənmək
dolaşmaq, çaşmaq
arxayın olmaq
fikrini cəmləmək, özünü toparlamaq
özünü sığortalamaq
gizlənmək
çox yuxarı qalxmaq, yolunu azmaq
sözünün üstündə istinad etmək
çalışmaq
günahkar olmaq, özünü günaha batırmaq
bərkimək, mətnləşmək
dərinləşmək
özünü müdafiə etmək
özünü təqdim etmək / təsəvvür etmək
yuyunmaq
müraciət etmək
|
Bütün bu fellərin təsrifi forması izah etdiyimiz qaydaya uyğun olaraq reallaşdırılır. Və beləliklə çox ümid edirəm ki, mən Sizə sich qayıdış fellər və onların təsrifi ilə əlaqədar nələrisə başa sala bildim.
ZAMAN FORMALARI
Zaman formalarından danışarkən demək lazımdır ki, ümumiyyətlə hərəkət ancaq üç zaman daxilində mövcuddur:
1. indiki zaman
2. keçmiş zaman
3. gələcək zaman
Bu zamanlardan kənar hərəkət yoxdur. Amma grammatik çalarlarına görə bu zamanlar dilçilikdə müxtəlif grammatik zaman formalarına bölünürlər. Bu isə o deməıkdir ki, hər bir dilin öz qrammatik zaman qanunları və qaydaları vardır. Məsələn alman dilində üç zaman daxilində baş verən hərəkətlərin 6 qrammatik zaman forması mövcuddur:
1. indiki zaman: cəmisi 1 qrammatik ifadə forması vardır:
Präsens
2. keçmiş zaman: cəmisi 3 qrammatik ifadə forması vardır:
Imperfekt
Perfekt
Plusquamperfekt
3. gələcək zaman: cəmisi 2 qrammatik ifadə forması vardır:
Futurum I
Futurum II
Azərbaycan dilində bu qrammatik zaman formaları Sizə tamamilə aydın olsun deyə azərbaycan dilinin bir felini alman dilinin bu zaman formalaraı üzrə dəyişək. Bu dəyişmə Sizə imkna verəcək ki, alman dilinin hansı zaman forması azərbaycan dilinin hansı zaman forması ilə eyniyyət təşkil edir. Beləliklə, gəlin azərbaycan dilində olan öyrənmək felini birinci şəxs üçün, yəni mən şəxsi üçün elə azərbaycan dilində alman dilinin qarammatik zaman formaları üzrə dəyişək:
Präsens öyrənirəm İndiki zaman
Imperfekt öyrənirdim Davamedici keçmiş zaman
Perfekt öyrəndim İndiki bitmiş zaman
Plusquamperfekt öyrənmişdim Keçmişdə keçmiş zaman
Futurum I öyrənəcə(yə)m Qəti gələcək zaman
Futurum II öyrənəcə(k)ydim Qeyri qəti gələcək zaman
Beləliklə, biz alman dilinin qrammatik zaman formaları və onların hansı azərbaycan dili qrammatik zaman formasına uyğun gəlməsinə dair müxrəsər ümumi məlumat əldə etdik. İndi isə həmin zaman formalarının düzəldilməsi və işlədilməsi yerlərin haqqında qaydalar ilə daha yaxından tanış olmaq üçün keçid alırıq 20-ci dərsə, yəni Präsens zaman formasına
İNDİKİ ZAMAN
das Präsens
Alman dilinin Präsens zaman forması haqqında daha müfəssəl məlumat verməzdən əvvəl onu bildirim ki, 3-cü dərsimizdə biz alman dili şəxs sonluqları barəsində danışmışdıq. Məhz Präsens zaman formasının öyrənilməsində həmin dərsdə olan izahatlardan da istifadə etmək olar. Çünki Präsens zaman formasının düzəldilməsi əsasən fellərin kökünə şəxs sonluqlarının artırılması ilə əmələ gəlir. Mən əsasən dedim, çünki bəzi fellər şəxslər üzrə dəyişərkən kökdə olan saitlər 2-ci və 3-cü şəxsin təkində dəyişir. Bu kökün dyişilməsi məsələsinə biz birazdan qayıdarıq. İndi isə ümumi qaydalarla, yəni 3-cü dərsdə verilmiş izahatla bir də tanış olaq. Deməli,
Präsens zaman forması = felin kökü + şəxs sonluğu.
Yenidən bizə məlum olan öyrənmək felinin bu dəfə alman variantını lernen felinin şəxslər üzrə dəyişməsinə bir də baxaq.
lernen
Bu nümunədə Siz azərbaycan və alman dilində məsdər düzəldən şəkilçini qırmızı rəngdə görürsünüz. Əgər həmin məsdər düzəldən:
- azərbaycan dilində mək,maq,
alman dilində isə en sonluqlarını atsaq felin kökünü tapmış olururq. Yəni öyrən mək - mək = öyrən
Eyni qayda ilə lernen - en = lern qalır.
Bundan sonra isə gəlin alman dilində də həmin feli şəxslər üzrə dəyişək. Bu zaman Siz cədvəldə qırmızı rıngdə alman dili şəxs sonluqlarını görəcəksiniz. Daha sonra isə azərbaycan dili ilə müqayisə edərək, hansı şəxs üçün hansı sonluğun olduğunu özünüz müəyyənləşdirəcəksiniz.
NORMAL ŞƏXSLƏNMƏ
mən öyrən/ir/əm
sən öyrən/ir/sən
o (kişi) öyrən/ir/-
o (qadın) öyrən/ir/-
o (orta) öyrən/ir/-
biz öyrən/ir/ik
siz öyrən/ir/siniz
onlar öyrən/ir/lər
Siz öyrən/ir/siniz
|
ich lerne
du lernst
er lernt
sie lernt
es lernt
wir lernen
ihr lernt
sie lern en
Sie lernen
|
İndiki zaman deyərkən hal-hazırda davm edən hərəkət başa düşülür. İndiki zamanda cümlə və mətn düzəltmək və ya danışmaq üçün sadəcə fellərin şəxslər üzrə dəyişməsi modelindən istifadə edilir. Əslində felin şəxslər üzrə dəyişilməsi ən sadə cümlə növlərindəndir. Cümləni genişləndirmək üçün digər cümlə üzvlərini də artırmaq kifayətdir. Məsələn:
İch lerne.
İch lerne Deutsch.
İch lerne Deutsch in Baku.
İch lerne Deutsch in Baku in einem Sprachkurs.
İch lerne deutsch in Baku in einem Sprachkurs beim Zentrum für deutsche Sprache.
İch lerne deutsch in Baku in einem Sprachkurs beim Zentrum für deutsche Sprache mit meiner Freundin.
İch lerne deutsch in Baku in einem Sprachkurs beim Zentrum für deutsche Sprache mit meiner Freundin gern.
Gördüyümüz kimi cümləni istənilən qədər genişləndirmək olar. Bu haqqda biz sonralar yenə də danışacağıq.
Bu fellərin şəxslər üzrə dəyişilməsində ümumi haldır. Amma bəzi xüsusi hallar və müstəsnəlar da mövcuddur.
Biz bir qədər yuxarıda dedik ki, bəzi fellər şəxsə görə dəyişərkən kökdə olan saitlər 2-ci və 3-cü şəxsin təkində dəyişir. İndi bununla bir qədər daha yaxından tanış olaq. Tanışlıq üçün ilk əvvəl bir sıra nümunələr verək.
Birinci cədvəldə kökdə olan e saitinin 2-ci və 3-cü şəxsin təkində qısa i və uzun iesəsinə çevrilən fellərdən nümunələrə baxaq:
lesen - oxumaq (üzündən)
sehen - görmək, baxmaq
nehmen - götürmək
geben - vermək
sprechen - danışmaq
essen - yemək
CƏDVƏL № 1.
LESEN
ich lese
du liest
er liest
sie liest
es liest
wir lesen
ihr lest
sie lesen
Sie lesen
|
SEHEN
ich sehe
du siehst
er sieht
sie sieht
es sieht
wir sehen
ihr seht
sie sehen
Sie sehen
|
NEHMEN
ich nehme
du nimmst
er nimmt
sie nimmt
es nimmt
wir nehmen
ihr nehmt
sie nehmen
Sie nehmen
|
GEBEN
ich gebe
du gibst
er gibt
sie gibt
es gibt
wir geben
ihr gebt
sie geben
Sie geben
|
SPRECHEN
ich spreche
du sprichst
er spricht
sie spricht
es spricht
wir spreche
ihr sprechen
sie sprecht
sie sprechen
|
ESSEN
ich esse
du ißt
er ißt
sie ißt
es ißt
wir essen
ihr esst
sie essen
Sie essen
|
İkinci cədvəldə kökdə olan a saitinin 2-ci və 3-cü şəxsin təkində qısa ä səsinə çevrilən fellərdən nümunələrə baxaq:
fahren - miniklə getmək
schlafen - yatmaq
laufen - qaçmaq, piyada getmək
halten - saxlamaq, dayandırmaq
laden - yükləmək
CƏDVƏL № 2.
FAHREN
ich fahre
du fährst
er fährt
sie fährt
es fährt
wir fahren
ihr fahren
sie fahren
Sie fahren
|
SCHLAFEN
ich schlafe
du schläfst
er schläft
sie schläft
es schläft
wir schlafen
ihr schlaft
sie schlafen
Sie schlafen
|
LAUFEN
ich laufe
du läufst
er läuft
sie läuft
es läuft
wir laufen
ihr lauft
sie laufen
Sie laufen
|
HALTEN
ich halte
du hältes
er hält
sie hält
es hält
wir geben
ihr haltet
sie halten
Sie halten
|
LADEN
ich lade
du lädst
er lädt
sie lädt
es lädt
wir laden
ihr ladet
sie laden
sie laden
|
Üçüncü cədvəldə kökü -s -ss -z və vsaitinin -ß ilə bitən fellərin 2-ci şəxsin təkində tam şəxs sonluğu olan -st deyil, sadəcə-t qəbul edir. Beləliklə də 2-ci və 3-cü şəxsin təkində, bəzən hətta 2-ci şəxsin cəmində sanki kökü yuxarıda sadalanan səslərlə bitən isimlərin yazılışı və deyilişi eyni olur. Fikrimizi nümunələrlə təsdiq edək:
reisen - səyahət etmək
essen - yemək
tanzen - oynamaq, rəqs etmək
reißen - cırmaq, parçalamaq
CƏDVƏL № 3.
REİSEN
ich reise
du reist
er reist
sie reist
es reist
wir reisen
ihr reist
sie reisen
Sie reisen
|
ESSEN
ich esse
du ißt
er ißt
sie ißt
es ißt
wir essen
ihr esst
sie essen
Sie essen
|
TANZEN
ich tanze
du tanzt
er tanzt
sie tanzt
es tanzt
wir tanzen
ihr tanzt
sie tanzen
sie tanzen
|
REIßEN
ich beiße
du beißt
er beißt
sie beißt
es beißt
wir beißen
ihr beißt
sie beißen
sie beißen
|
Əlavə olaraq, müvafiq nömrə altında verilmiş tapşırıqları yazılı həll etməklə Siz nəzəri olaraq əldə etdiyiniz biliklərinizi praktik olaraq daha da təkmilləşdirə bilərsiniz.
BİTMƏMİŞ KEÇMİŞ ZAMAN
( İMPERFEKT və ya PRÄTERITUM )
Davamedici keçmiş zaman deyərkən fellərin "öyrənirdim", "alırdım" və sair kimi zaman forması başa düşülür. Bu zaman formasının necə adlandırılması əsas şərt deyil, əsas şərt onu başa düşməkdir. Yəni indi Siz başa düşdünüz ki, davamedici keçmiş zaman azərbaycan dilinə və ya əksinə azərbaycan dilindən necə tərcümə edilməlidir.
Bu zaman formasını düzəltmək üçün biz bilməliyik ki, alman dili felləri də ingilis və sair bəzi dillərdə olduğu kimi 2 qrupa bölünürlər:
1. qaydalı fellər
2. qaydasız fellər
Bu qruplar, adlarından da göründüyü kimi sadəcə ona görə fərqlənirlər ki, qaydalı fellər haqqında qayda var, amma qaydasız fellər haqqında isə qayda yoxdur.
Deməli biz qaydalı fellər haqqında davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsi qaydasını öyrənməli, qaydasız fellərin isə davamedici keçmiş zaman formasını əzbərləyib yadda saxlamalıyıq. Doğrudur, əzbərləmək xoşa gəlməyən hal olsa da, biz öz seçimimizə hörmətlə yanaşaraq, məqsədimizə nail olmaq üçün lazım olan hər bir şeyi etməliyik. Biz bunu bacararıq.
İndi isə gəlin
davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsi
qaydası ilə tanış olaq. Bu qayda elə də çətin deyil. Çətin olan bir şey vardır: - Qarşımıza çıxan fel haqqında hələ heç bir məlumatımız yoxdursa, biz nədən bilməliyik ki, bizə ras gələn fel qaydalıdır, yoxsa qaydasız?
Bu sualın cavabını tapa bilmək üçün mən Sizə qaydasız fellər üçün əlavə siyahı verəcəyəm. Sizə ilk dəfə ras gələn feli əvvəlcə həmin siyhıda axtaracaqsınız. Əgər həmin fel verilmiş siyahıda yoxdursa, deməli qaydalıdır. Əgər o siyahıda varsa, mütləq elə həmin siyahıda onun davamedici keçmiş zaman forması da göstərilir.
Beləliklə, qaydalı fellərin davamedici keçmiş zaman forması aşağıda verilmiş verilmiş qaydada düzəlir:
felin kökü + - te
İndi biz qaydalı fellərin davamedici keçmiş zaman formasının düzəldilməsi qaydası ilə tanış olduq. Bəs qaydalı fellər davamedici keçmiş zaman formasında şəxslər üzrə necə dəyişir, yəni onların təsrifi necə olur?
Bu da çətin bir iş deyildir. Gəlin bir neçə qaydalı fel götürək, əvvəlcə onların davamedici keçmiş zaman formasını dqzəldək, sonra isə şəxslər davamedici keçmiş zamanda təsrif edək. Məsələn:
lernen - öyrənmək, məktəbdə oxumaq
leben - yaşamaq (həyatda)
lieben - sevmək
wohnen - yaşamaq (mənzildə)
kaufen - almaq (pulla)
machen - etmək
reservieren - sifariş etmək
telefonieren - telefonla danışmaq
studieren - təhsil almaq
sagen - demək
fragen - soruşmaq
Verilmiş bu qaydalı fellərdən davamedici keçmiş zaman formasını düzəltmək üçün əvvəlcə fellərin kökünü tapaq. Bunu üçün felin sonunda olan -en məsdər şəkilçisini ataq. Onda aşağıdakı vəziyyət alınır:
lernen - en = lern
leben - en = leb
lieben - en = lieb
wohnen - en = wohn
kaufen - en = kauf
machen - en = mach
reservieren - en = reservier
telefonieren - en = telefonier
studiere n - en = studier
sagen - en = sag
fragen - en = frag
Indi is- qazdaza uz+un olaraq "=" işarəsindən sonra alınan fel köklərinin üzərinə yuxarıda qeyd edildiyi kimi - te qaydalı fellərdən davamedici keçmiş zaman forması düzəltməyə xidmət edən - te sonluğunu arıraq. Onda bizə lazım olan davamedici keçmiş zaman forması alınmış olar:
lernen - en = lern + te
leben - en = leb + te
lieben - en = lieb + te
wohnen - en = wohn + te
kaufen - en = kauf + te
machen - en = mach + te
reservieren - en = reservier + te
telefonieren - en = telefonier + te
studieren - en = studier + te
sagen - en = sag + te
fragen - en = frag + te
İndi isə həmin fellərin şəxslər üzrə davamedici keçmiş zamanda təsrifinə diqqət yetirək:
ich lernte
du lerntest
er lernte
sie lernte
es lernte
wir lernten
ihr lerntet
sie lern ten
Sie lernten
|
ich lebte
du lebtest
er lebte
sie lebte
es lebte
wir lernten
ihr lebtet
sie leb ten
Sie lernten
|
ich liebte
du liebtest
er liebte
sie liebte
es liebte
wir liebten
ihr liebtet
sie liebten
Sie liebten
|
ich wohnte
du wohntest
er wohnte
sie wohnte
es wohnte
wir wohnten
ihr wohntet
sie wohnten
Sie wohnten
|
ich kaufte
du kauftest
er kaufte
sie kaufte
es kaufte
wir kauften
ihr kauftet
sie kauften
Sie kauften
|
Cədvəldən də göründüyü kimi fellərin davamedici keçmiş zaman formasında şəxslər üzrə təsrifi zamanı 1-ci və 3-cü şəxsin təki eyni olur, yəni bu şəxslərdə felin kökünə yalnız zaman formasını düzəldən -te sonluğu,
qalan şəxslərdə isə -te sonluğunun üzərinə müvafiq şəxs sonluqları da əlavə edilir.
xüsusi hal
fellərin kökü -t, -d, -dm, -tm ilə bitərkən 2-ci və 3-cü şəxsin təkində və eləcə də 2-ci şəxsin cəmində felin davamedici keçmiş zaman formasını düzəldən -te sonluğu arasına əlavə -e hərfi əlavə edilir. Bu sadəcə sözün tələffüzünü asanlaşdırmağa kömək edir.
Nümunələr:
arbeiten - işləmək
melden - qeydiyyata salmaq, danışmaq
widmen - həsr etmək
atmen - nəfəs almaq
ich arbeitete
du arbeitetest
er arbeitete
sie arbeitete
es arbeitete
wir arbeiteten
ihr arbeitetet
sie arbeiteten
Sie arbeiteten
|
ich meldete
du meldetest
er meldete
sie meldete
es meldete
wir meldeten
ihr meldetet
sie meldeten
Sie melde ten
|
ich widmete
du widmetest
er widmete
sie widmete
es widmete
wir widmeten
ihr widmetet
sie widmeten
Sie widmeten
|
ich atmete
du atmetest
er atmete
sie atmete
es atmete
wir atmeten
ihr atmetet
sie atmeten
Sie atmeten
|
İndi isə gəlin indiki zaman / Präsens və davamedici keçmiş zaman / İmperfektformalarında bir neçə cümlələr yazaq ki, nəzəri olaraq öyrəndiklərimiz az da olsa praktik olaraq möhkəmlənsin:
Präsens
Meine Familie wohnt jetzt in Baku.
Mənim ailəm indi Bakıda yaşayır.
İch lerne Deutsch sehr gut.
Mən alman dilini çox yaxşı öyrənirəm.
Mein Freund studiert in Deutschland.
Mənim dosatum Almaniyada təhsil alır.
|
Imperfekt/Präteritum
Meine Familie wohnte früher in Gandscha.
Mənim ailəm əvvəllər Gəncədə yaşayırdı.
İch lernte Deutsch sehr gut.
Mən alman dilini çox yaxşı öyrənirdim.
Mein Freund studierte in Deutschland.
Mənim dosatum Almaniyada təhsil alırdı.
|
Əlavə olaraq, müvafiq nömrə altında verilmiş tapşırıqları yazılı həll etməklə Siz nəzəri olaraq əldə etdiyiniz biliklərinizi praktik olaraq daha da təkmilləşdirə bilərsiniz.
|
| | |
Dostları ilə paylaş: |
