Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

Tezlik
Diapazonun ən uzun 
dalğası
Şərti bölmə zonasının 
məsafəsi
Yüksək
10 km
1,6 km
1000 m
160 m
Ultra yüksək
100 m
16 m
10 m
1,6 m
D aha yüksək
100 sm
16 sm
10 sm
1,6 sm
10 ram
1,6 mm
Dalğanın uzunluğu  10 sm-dən az olduqda iş yeri  həmişə 
dalğa  və  difraksiya  zonasında  yerləşəcəkdir.  Bu  zonalar 
üçün  şüalanmanın  qiyməti   - dan  asılı olacaqdır.  Dalğanın 
uzunluğu  bir  neçə  metrdən  çox  olduqda  isə  şüalanma  E  və 
H-ın  ölçüsü  ilə  qiymətləndirilir  və  bunlardan  asılı  olaraq 
vahid  həcmə  düşən  enerjinin  sıxlığı  təyin  edilir.  Bununla 
əlaqədar  olaraq  şüalanmanın  buraxıla  bilən  səviyyəsi  uzun 
və qısa dalğalar üçün müxtəlif vahidlərdə götürülür.
Şüalanmanın  buraxılabilən  səviyyəsi  QOST  12.1.006-76 
«radiotezliklərin  elektromaqnit  sahəsi,  ümumi  təhlükəsizlik 
tələbləri»nə əsasən təyin edilir.
QOST  12.  1.002-84 elektrik  sahəsi  (ES) gərginliyinin  bu- 
raxılabilən  həddi  və  insanın  bu  həddən  asılı  olaraq  orada 
daima  qalma  müddəti  normallaşdırılmışdır.  Bu  standarta 
əsasən;
a) 
ES gərginliyinin buraxılabilən səviyyəsi 25 kV/m qəbul 
edilir. Bu həddən yuxarı fərdi qoruyucu vasitəsiz işləmək qa­
dağandır.
71

b)  Gərginliyi  5  kV/m  qədər  ES-də  işçilərin  qalma 
müddəti iş günündən artıq olmamalıdır.
c)  ES  gərginliyi  5  -20  kV/m  olduqda  insanın  həmin 
zonada iş müddəti aşağıdakı düsturla hesablanmalıdır:
E
burada E -  həmin zonada insana təsir edən ES gərginliyidir, 
kV/m.
d) 
ES  gərginliyi  20  kV/m  yuxarı  olduqda  işçinin  həmin 
zonada işləmə müddəti  10 dəqiqədən artıq olmamalıdır.
Əgər  işçi bütün iş günü  ərzində müxtəlif gərginlik  ES-də 
işləyibsə  onun  bu  zonada  yerləşmə  vaxtının  buraxılabilən 
vaxta çevrilmiş vaxtı aşağıdakı kimi hesablanmalıdır.
pr
= 8
|  h
KTn 
T
1 E  2
+ 
.. . +
burada  Tpr -   normalaşmış  vaxtın  bioloji  təsirinə  ekvivalent 
olan çevrilmiş vaxt;
tEi, tE
2„.. -  uyğun  olaraq  iş  müddətində  verilmiş  Eı,  Ег... 
En gərginlikli zonada işçinin yolveriləbilən qalma müddəti.
Çevrilmiş  vaxt  (Tpr)  8  saatdan  artıq  olmamalıdır.  İş  ye­
rində şüalanmaya  nəzarət etmək üçün  onu vaxtaşırı  ölçmək 
lazımdır.
Əhalinin  radiasiya  təhlükəsizliyi  haqqında  Azərbaycan 
Respublikasının  30  dekabr  1997-ci  ildə  qəbul  etdiyi  qanun 
(№423-İQ)  radioaktiv  şüa  mənbələri  sahəsində  qəzasız  fəa­
liyyətin,  əhalinin radiasiya təhlükəsindən qorunması və sağ­
lamlığının  mühafizə  edilməsinin  hüquqi  əsaslarını  müəyyən 
edir.
72
Qanunda radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahə­
sində hüquqi  tənzimləmə,  təhlükəsizliyin təmin olunmasının 
əsas prinsipləri,  təhlükəsizliyin təmin olunması və bu sahədə 
dövlət  orqanlarının,  yerli  özünüidarə orqanlarının vəzifələri 
verilmişdir.  Qanunda  həmçinin  radiasiya  təhlükəsizliyi  şə­
raitinin  qiymətləndirilməsi,  ionlaşdırıcı  şüa  mənbələri  ilə  iş 
zamanı  radiasiya  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsinə dair  tə­
ləblər,  təbii  radionuklidlərin  təsirindən  əhalinin  təhlükə­
sizliyinin  təmin  edilməsi,  qida  məhsulları  istehsalı  və  istifa­
dəsi  zamanı  radiasiya  təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsinə 
tələblər,  tibbi  rentgen-radioloji prosedurlar  keçirilən  zaman 
əhalinin radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, fərdi şüa­
lanma  dozasının  uçotu  və  ona  nəzarət  və  s.  öz  əksini  tap­
mışdır.
İonlaşdırıcı  şüa  mənbələrindən  istifadə  edildikdə  Azər­
baycan  Respublikası  hüdudlarında  şüalanmanın  aşağıdakı 
əsas gigiyenik normativləri müəyyənləşdirilmişdir:
—  Əhali  üçün  illik  yol  verilən doza 0,001  zivertə  bəra­
bərdir.  İnsan üçün bütün  həyatı dövründə (70  il) yol verilən 
doza  0,07  zivert  (zv)  qəbul  olunur.  Ardıcıl  5  il  ərzində  orta 
illik yolverilən doza 0,001  zivertdən artıq olmamalıdır.
Radiasiya  qurğularında  işləyənlər  üçün  yol  verilən  orta 
illik  doza  0,02  zivertə  və  ya  həyatının  müəyyən  fəaliyyəti 
dövründə (50il) yol verilən doza 1  zivertə bərabər götürülür.
Əgər ardıcıl  beş  il  ərzində orta illik yol verilən doza 0,02 
zivertdən böyük olmazsa, onda bu beş ilin ayrı-ayrı illərində 
orta  illik  yol  verilən  doza  0,05  zivertə  çata  bilər.  Əhalinin 
müəyyən  olunmuş  dozadan  artıq  şüalanmasına,  həmçinin 
radiasiya qəzası  ilə  əlaqədar onların sağlamlığına,  əmlakına 
və  həyatına  dəyən  zərərə  görə  maddi  ödəniş  almaq  hüququ 
vardır.
Bu,  qanunla  müəyyən  olunmuş  yol  verilən  şüalanma 
dozasının  həddinə  radiasiya  fonunu  və  ya  texnogen  təsirlə 
dəyişilmiş  radiasiya  fonunun  yaratdığı  dozalar,  habelə
73

vətəndaşların  (xəstələrin)  diaqnostika  və  müalicə  zamanı 
rentgen-radioloji  və digər mənbələrdən aldıqları dozalar da­
xil edilmir.  Şüalanma dozalarının qəbul olunmuş  hədləri in­
san  orqanizminin  və  onun  ayrı-ayrı  orqanlarının şüalanma­
ya  məruz  qalması  zamanı  yol  verilə  bilən  dozaların  müəy­
yənləşdirilməsi üçün ilkin hədlər kimi qəbul edilə bilər.
Qanunda eyni  zamanda  göstərilir  ki,  radiasiya qəzası şə­
raitində  məhdud  zaman  intervalında  sanitariya-gigiyena 
norma  və  qaydaları  ilə  müəyyənləşdirilmiş  dozadan  artıq 
dozalara da yol verilə bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası vətən­
daşları  ilə yanaşı  əcnəbilər,  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  də 
radiasiya  təhlükəsizliyi  hüququna  malikdirlər.  Radiasiya 
təhlükəsizliyinin  təmin  olunmasında  tələbləri  yerinə  yetir­
məyən və ya pozan hüquqi və fiziki şəxslər Azərbaycan Res­
publikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq inzibati, mülki- 
hüquqi və cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurlar.
Azərbaycan 
Respublikası 
Ekologiya 
və 
Təbii 
Sərvətlər  Nazirliyinin  məlumatına  görə  ayrı-ayrı  regionlarda 
gündəlik radiasiya fonu  aşağıdakı kimi dəyişilir:
Abşeron 
yarımadasının 
radiasiya 
fonu 
6-18 
mikrorentgensaat (mkr/saat);
- neft və lay suları ilə çirklənmiş ərazilərdə isə 30-40 
mikrorentgensaat təşkil edir;
- Naxçıvanda  10-19 mkr/saat;
- Gəncə-Qazaxda 6-16 mkr/saat;
- Şəki-Zaqatalada və Şamaxı-Qubada 7-23 mkr/saat;
-Mərkəzi Aranda 5-18 mkr/saat;
-Lənkəran-Astarada 5-17 mkr/saat  təşkil edir.
74
MÖVZU 3. ATMOSFERİ ÇİRKLƏNDİRƏN 
MƏNBƏLƏR, ONLARIN ƏTRAF 
MÜHİTƏ 
ZƏRƏRLİ TƏSİRİ VƏ MÜHAFİZƏ TƏDBİRLƏRİ
Atmosfer müxtəlif qaz qatlarından ibarət olub, Yer  kürə­
sini əhatə edən  müəyyən qalınlıqh bir təbəqədir. Atmosferin 
kütləsi litosferin kütləsindən milyon,  hidrosferin kütləsindən 
200  min  dəfə  azdır.  Bütün  atmosfer  kütləsinin  90%-i  onun 
aşağı 5 km-lik qatında cəmləşmişdir. 3000 km-dən yuxarı at­
mosferin sıxlığı çox az olduğu üçün bu hündürlükdən yuxarı 
kosmik fəza hesablanır.
Temperaturun  dəyişməsinə  görə  atmosfer  5  təbəqəyə 
bölünür.
l.Troposfer (11-16 km)
2.Stratosfer (16 km-dən 50-55 km-ə qədər)
3.  Mezosfer (50-55 km-dən 80 km-ə qədər)
4.  Termosfer (80 km-dən 600-800 km-ə qədər)
5.  Ekzosfer (600-800 km-dən yuxarı)
Troposfer  -   atmosferin  aşağı  qatı  olub,  atmosfer  küt­
ləsinin  90%-nin  cəmləşdiyi  bir  sferadır.  Troposferdə  demək 
olar  ki,  atmosferin  bütün  su  kütləsi  toplanmışdır.  Tro- 
posferin  yuxarı  sərhədinin  hündürlüyü  temperaturdan  asılı 
olaraq formalaşır.  Belə ki, qışda bu sərhəd yerə yaxın, yayda 
isə  uzaq  olur.  Gün  ərzində  troposferin  sərhədinin  hündür­
lüyü  2-3  km  həddində  dəyişə  bilər.  Troposferin  qızmasının 
əsas  səbəbi  yer  səthinin  istilik  şüalanmasıdır.  Ona  görə  də 
yer  səthindən  yuxarı  qalxdıqca  hər  100  metrdə  temperatur 
0,6  S°  aşağı  düşür.  Troposferin  əsas  xarakterik  xüsusiyyət­
lərindən  biri  də,  burada  havanın  fasiləsiz  qarışması  və  ya­
ğıntıların formalaşmasıdır.
Ozon atmosferin bütün qatlarında rast gəlinsə də onun 
əsas  toplaşdığı  sfera  troposferadır.  Burada  ozon  özünə­
məxsus qat yaradıb ki, buna bəzən ozon ekranı da deyilir.
75

Stratosfer -   havanın  olduqca  seyrək  olması  və  su  bu­
xarlarının  tamamilə  olmaması  ilə  xarakterizə  olunur.  Ek­
vatorda  stratosferin  aşağı  sərhədində  temperatur  -   55  S°, 
qütblərdə  isə  nisbətən  yuxarı  olur.  Bu  səbəbdən  horizontal 
müstəvidə havanın yerdəyişməsi baş verir.
Mezosfer -  hava daha da seyrəkdir və temperatur aşağı 
düşür  (-75  S°).  Yerdən  təqribən  80  km  hündürlükdən 
başlayaraq temperatur tədricən artmağa başlayır.
Termosfer -  bəzən ionosfera da deyilir.  Bu sfera seyrək 
ionlaşmış  qazlardan  ibarətdir.  Termosferin  elektrik  keçi- 
riciliyinin  yüksək  olması  ionlaşma  ilə  izah  edilir.  Burada 
güclü  elektrik  cərəyanları  axır.  Termosferin  yer  səthindən 
100 km hündürlükdə temperatur 0° S-ni keçir.  Bu qatda qaz 
hissəcikləri çox  böyük sürətlə hərəkət edirlər.  Lakin  seyrək­
ləşmənin qiyməti  çox böyük olduğu üçün onların bir-biri ilə 
toqquşma ehtimalı çox az olur.
Ekzosfer  -   Yer  atmosferinin  yuxarı  sərhədidir.  Bu 
sferada  qaz  hissəciklərinin  hərəkət  sürəti  böhran  sürətinə  -
11,2  km/san-ə  çatır.  Bunun  təsirindən  həmin  hissəciklər 
planetlərarası  fəzaya  səpələnir.  Bu  birinci  növbədə  hidro- 
genə  aiddir.  Hidrogen  yerin  cazibə  qüvvəsinin  təsirindən 
çıxaraq  Yer  kürəsinin  yer  tacını  yaradır  ki,  onun  da  yer 
səthindən hündürlüyü 20 000 km-dən çox olur.
Atmosfer:  1.  Gündüz  Yer səthinin həddən  qızmasının, 
gecə  isə tez soyumasının  qarşısını alır.  2.  İnsanı hava  ilə  tə­
min edir.  3.  Yerdə  -  enerji,  maddələr  və qaz dövranının hə­
yata keçməsində mühüm rol oynayır.  4.  Yerdə suyun olma­
sına səbəb  olur.  5.  Atmosfer olmasaydı  Günəş  şüaları  səpə­
ləməz,  səs  yayılmazdı.  6.  Kosmosdan  gələn  metioritlər  at­
mosferə daxil olduqda hava ilə sürtünərək alışıb yanır və ək­
səriyyəti Yerə çatmır.
Atmosfer  havası  daim  hərəkət  edir,  ona  görə  də  çirk- 
ləndirici maddələr atmosferdə yayılırlar.  Müəyyən olunmuş­
dur  ki,  bütün  zəhərli  qazlar  troposfer  və  stratosferdə  çox
76
uzun  müddət  qala  bilmirlər.  Qazaoxşar  maddələr  ya  suda 
həll  olur,  ya  da  torpaq  tərəfindən  udulur,  nəticədə  onlar 
mikroorqanizmlər  tərəfindən mənimsənilərək  başqa maddə­
lərə çevrilirlər. Sabit şəkildə atmosfer havasının tərkib hissə­
sini  təşkil  edən  qazların  miqdarı  aşağıdakı  cədvəldə  veril­
mişdir.
Cədvəl 6
Quru havanın tərkibi
Tərkib hissəsi
Həcmi miqdar, %
Azot
78-80
Oksigen
20,95
Arqon
0,93
Karbon qazı
0,032
Neon
1,8  •  10-3
Helium
5,24-  10-4
Metan
1,4  •  10-4
Kripton
1,4-  1 O'4
A zot oksidi
5  •  10‘5
Bundan  əlavə  havanın  tərkibində  çox  cüzi  miqdarda 
hidrogen, ozon,  kükürd anhidridi, dəm qazı, ammonyak  və s. 
vardır.  Qazların  hündürlüyə  görə  paylanması  bərabər 
olmayıb, bir çox amillərdən asılı olaraq dəyişir.
Atmosferin  çirklənməsi  bir  tərəfdən  onu  təşkil  edən 
qazların miqdarının daim  kəmiyyətcə dəyişməsi ilə,  eləcə də 
ona  yeni  maddələrin  (xüsusən  radioaktiv  maddələrin)  daxil 
olması  nəticəsində  baş  verir.  Atmosferi  çirkləndirən  bütün 
maddələri şərti olaraq 2 qrupa bölmək olar:  qaz və bərk ha­
lında  olan  hissəciklər.  Atmosferə  buraxılan  zəhərli  maddə­
lərin 90%-ni qazlar,  10%-ni isə bərk hissəciklər təşkil edir.
Məlumdur  ki,  atmosferi  çirkləndirən  mənbələr  və  on­
ların  ətraf mühitə zərərli  təsiri müxtəlifdir.  Havada qazların 
(buxarların),  bərk  və  maye  halında  olan  müxtəlif  maddə­
lərin,  həmçinin  radioaktiv  elementlərin  canlı  orqanizmlərin 
həyat  şəraitinə  mənfi  təsir  edə  biləcək  miqdarda  olmasına
77

atmosfer  çirklənməsi  deyilir.  Qaz  halında  olan  tullantılar 
atmosferi  daha  çox  çirkləndirir.  Cədvəl  7-də  atmosferi 
çirkləndirən mənbələr və çirkləndiricilər verilmişdir.
Cədvəl 7
Atmosferi çirkləndirən maddələrin əsas mənbələri
Çirkləndiricilər
Çirklənmə mənbələri
Karbon qazı (CO
2
)
Vulkanların fəaliyyəti
Canlı  orqanizmlərin nəfəs alması
Yanacağın yandırılması
Dəm qazı (СО)
Vulkanların fəaliyyəti 
Daxiliyanma mühərrikləri
Karbohidrogenlər
Bitkilər
Daxiliyanma mühərrikləri
Üzvi  birləşmələr
Kimya sənayesi 
Tullantıların yandırılması 
M üxtəlif yanacaqlar
Kükürd 
qazı 
və 
kükürdün 
törəmələri
Vulkanların fəaliyyəti 
Bakteriyalar 
Yanacağın yandırılması
A zotun  törəmələri
Bakteriyalar
Yanma
Radioaktiv maddələr
Atom  elektrik  stansiyaları 
N üvə partlayışları
Bərk hissəciklər 
Ağır metallar 
Mineral  birləşmələr
Külək  eroziyası 
Sənaye
Daxiliyanma mühərrikləri
Üzvi  maddələr
Təbii və sintetik  maddələr
Meşə yanğınları 
Kimya sənayesi 
Tullantıların yandırılması 
Kənd  təsərrüfatı (pestisidlər)
Radioaktiv  maddələr
Nüvə  partlayışı
Ümumiyyətlə,  atmosfer  çirkləndiricilərini  iki  qrupa 
ayırırlar.  1.  İlkin  tullantılar,  2.  II  dərəcəli  tullantılar.  İlkin 
tullantılar  bilavasitə  atmosferə  yayılır,  ikincilər  isə  atmo­
sferdə 
fıziki-kimyəvi 
proseslər 
sayəsində 
törənən
78
maddələrdir.  Məlum  olmuşdur  ki,  atmosferdə  toplanan 
çirkləndirici  maddələrin  əksəriyyəti  kimyəvi,  fotokimyəvi, 
fıziki-kimyəvi  reaksiyalara  cəlb  olunaraq  atmosferdə  müx­
təlif II  dərəcəli  tullantılar  törədirlər.  Atmosferi  çirkləndirən 
əsas  maddələr  pirogen  mənşəlidirlər.  Pir  -   yunanca  od  de­
məkdir.  Bərk  və  maye  xassəli  yanacaqların  geniş  miqyasda 
istifadə  olunması  sayəsində  atmosferi  çirkləndirən  maddə­
lərdən üstünlük təşkil edənlər aşağıdakılardır.
Kükürdlü  birləşmələr.  Bu  birləşmələrin  əsasını  kükürd 
anhidridi  (SO
2)  və  hidrogen  sulfıd  (H2S)  təşkil  edir.  SO2  -  
nin  süni  mənbəyi  olmadığı  halda  atmosferdə  onun  miqdarı 
olduqca  cüzidir.  Təbiətdə  kükürd  anhidridinin  yeganə  bir 
təbii  mənbəyi  vulkanik  fəaliyyətdir.  Kükürdlü  birləşmələr 
atmosferə  əsasən  insanın  fəallığı  nəticəsində  daxil  olur. 
Havanın  başqa  çirkləndiriciləri  kimi,  burada  da  əsas  rolu 
yanacağın yandırılması oynayır. Tədqiqat nəticəsində müəy­
yən  olunmuşdur  ki,  SC>
2-nin  atmosferə  buraxılan  ümumi 
miqdarı  145  •  106  ton  təşkil  edir.  Bu  kütlənin  70%  kömür­
dən,  16%  duru  yanacaqdan,  xüsusən  mazutun  yanması  he­
sabına yaranır. Atmosferə buraxılan kükürd anhidridi hava­
da uzun müddət qalmadan müxtəlif çevrilmələrə məruz qalır 
ki,  bu  da  kükürdün  ümumi  dövranının  bir  hissəsini  təşkil 
edir.
Ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  nəticəsində  SO
2-İ  sulfat 
anhidridinə çevrilir,  bu  zaman müəyyən  qiymətdə  istilik  ay­
rılır.  Reaksiya aşağıdakı şəkildə gedir:
2 S 0 2 + 0 2 —^ -» 2  S 0 2 + 44 kkal 
SO
3  ilə  atmosferdəki  su  damcıları  ilə  reaksiyaya  gi­
rərək sulfat turşusu yaradır:
S 0 2 + H20  -> H2S 0 4 +18 kkal 
Hər  iki  reaksiya  olduqda  yavaş  gedir.  Lakin  dəmir  və 
marqansın  təsiri  ilə proses  sürətlənir və nəticədə qeyri-stabil 
sulfat turşusu stabil sulfat turşusuna 
(H2SO4) 
çevrilir.
79

Son vaxtlar atmosferin kükürd  birləşmələri ilə çirklən­
məsində  aşağıdakı  tipli  reaksiyaların  getməsi  də  müşahidə 
olunur.
so
2
 + 
n o
2  + Н гО
  - >  
H 2SOA
  +  
N 0
Kükürd  2-oksid  tənəffüs  orqanlarına,  gözə  və  dəriyə 
qıcıqlandırıcı təsir göstərir,  mərkəzi sinir sistemini zədələyir, 
orqanizmdə  gedən  oksidləşmə prosesini  məhv  edir.  Kükürd 
2-oksidin  təsirindən  yaranan  zərərli  təsirlərdən  ürək-damar 
xəstəliklərini,  tənəffüs  orqanları  xəstəliklərini  və  astmatik- 
lərin tutmalarının sayının artmasını göstərmək olar. Kükürd 
2-oksidin kəskin təsiri ümumi ölüm hadisəsini 0,6% artırır.
Bitkilər  SO
2-Ə  çox  həssas  olur.  O,  yarpaqların  xloro- 
filini  dağıdaraq  fotosintez  prosesinin  getməsini  ləngidir. 
Onu  demək  kifayətdir  ki,  SCh-nin  taxıla  təsiri  nəticəsində 
məhsuldarlıq 30-40% aşağı düşür.
H2S-in  təbiətdə  əsas  mənbəyi  torpaqda  və  suda  olan 
anafob  tipli  bakteriyalardır.  Bu  birləşmənin  əsas  süni  mən­
bəyi bu  maddəni istehsal edən  sənaye  sahələri və neft-kimya 
müəssisələridir.  Bu  maddə  zərərlidir  və  onun  buraxıla  bilən 
həddi  15 mln •' -dir.
Dam  qazı  (СО).  Bu  qaz  atmosferin  ən  geniş  yayılmış 
çirkləndiricisidir.  СО-nun əsas təbii mənbələri vulkanik  fəa­
liyyət nəticəsi,  troposferdəki elektrik boşalmaları, meşə yan­
ğınlarıdır.
İnsanların  fəaliyyəti  nəticəsində  СО-nun  əsas  mənbəyi 
yanma  və  daxiliyanma  mühərrikləridir.  Hesablamalar 
göstərir  ki,  avtomobilin  havaya  buraxdığı  bütün  qazların 
10-12%-ni  СО  təşkil  edir.  СО  kəskin  zəhərləyici  təsirə  ma­
likdir.  СО  -   qazının  zəhərləyici  təsiri  bununla  izah  olunur 
ki, o, oksigenə nisbətən yüngül olduğu üçün qanın hemoqlo- 
bini ilə əlaqəyə girib dayanıqlı karboksihemoqlobin yaradır. 
Bu  isə  orqanizmdə  oksigen  çatışmamazlığına  səbəb  olur. 
СО  həmçinin  ürək-damar  sisteminin  fəaliyyətini  zəiflədir.
80
Ürək-damar  xəstəlikləri  olan  insanlar  üçün  СО  öldürücü 
təhlükəyə malikdir.
Karbon  qazı  (СО
2):  Bu  qaz  atmosferin  təbii  tərkib 
hissələrindən  biridir.  XX  əsrdə  onun  havada  qatılığı  25% 
artmışdır. Son  10 il ərzində isə CO
2 miqdarı atmosferdə  13% 
artmışdır.  C 0 2-in  atmosferdə  artması əsasən  enerji istehsalı 
və  istehlakı  sahələrində  baş  verir.  Əgər  nəzərə  alsaq  ki,  12 
qram karbonun yanmasından 48 qarm karbon qazı alınır, o 
zaman  təsəvvür  etmək  olar  ki,  müasir  dünyada  yandırılan 
milyard  tonlarla  yanacaqdan  nə  qədər  CO
2  almar.  At­
mosferə  atılan  СОг-шп  miqdarı  azalmazsa  «parnik  effek­
tinin»  yaranması  ehtimalı  daha  da  artar  və  bu  təsirdən  yer 
üzərində  temperaturun  artması  böyük  fəlakətlər  törədə 
bilər.
Təqribi  hesablamalar  göstərir  ki,  bir  ildə  orta  hesabla 
dünyada  7,6  mlrd,  ton  üzvi  yanacaq  işlədilir  və  uyğun 
olaraq atmosferə  atılan karbon qazının miqdarı  16-18 mlrd, 
ton  ehtimal  olunur.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  hər  il  biosferə 
atılan CO
2 -nin  miqdarı 2% artır.
Azot  oksidhri  (Nx  Oy)  təbiətdə  meşə  yanğınlarından 
yaranır.  Şəhərlərdə  və  sənaye  müəssisələri  ətrafında  Nx  Oy 
yaranması  insan  fəaliyyəti  nəticəsində  baş  verir.  Külli  miq­
darda  azot  oksidləri  istilik  elektrik  stansiyalarından  və  da­
xili  yanma  mühərriklərindən  ayrılır.  Bunlardan  başqa  me­
taləritmə  və  azot  turşuları  istehsal  edən  müəssisələrdən  də 
atmosferə azot oksidləri atılır.
Atmosferi çirkləndirən azot oksidləri  bunlardır:  N
2O -  
insanlara praktiki  olaraq  təsir  edir  və cərrahiyyə əməliyyat­
larında istifadə olunur.
N 0   -   insanların  mərkəzi  sinir  sisteminə  təsir  edir, 
onlarda  iflic  yaranmasına,  qanın  qatılaşmasına  təsir  edir və 
oksigen çatışmazlığı yaradır.
NO
2 -  su ilə birləşdikdə azot turşusu yaradır.
4 NO
2 + 2 H2O = 4 HNO3
81

Azot  turşusu  nəfəs  yollarının  zədələnməsinə  və  ağ 
ciyərin şişməsinə səbəb olur.
Atmosferin  çirklənməsində  xlor,  flor  birləşmələrinin 
rolu  az  deyil.  Süni  yolla  atmosferi çirkləndirən  bu  qazların 
mənbəyi kimya müəssisələridir.
Aerozol çirklənmə:  Aerozol  -   havada  asılı  halda  olan 
bərk  və  maye  hissəcikləridir.  Aerozollar  təbii  və  süni  mən­
şəlidirlər.  Təbiətdə təbii aerozollar fəsad  törətmirlər.  Səhra­
larda  törənən  qasırğalar,  vulkan  püskürmələri  suların  dal­
ğalanması  kimi  təbii  hadisələrlə  əlaqədar  atmosferə  qarışan 
aerozollar  yağmurların  köməyi  ilə  yer  səthinə  qayıdırlar. 
Süni  yolla  əmələ  gələn  aerozol  hissəciklərinin  çox  hissəsi 
mikroskopik  ölçüdə  olduğu  üçün  atmosferin  stratosfer  qa­
tma  kimi  yüksəlir.  Orada  uzun  müddət  qalır,  baş  verən  tə­
zadlar  son  məqamda  litosferin  və  hidrosferin  flora-fauna­
sına xətər yetirir.
Metallurgiya  müəssisələri  atmosferi  aerozolla  çirklən­
dirən əsas mənbələrdən hesab olunur.  Poladəritmə zavodları 
tərkibində  ölçüsü  0,1  mkm  olan  dəmir  oksidi  hissəciklərini 
qırmızı  tüstü  şəklində  atmosferə  buraxır.  Əlvan  metallur­
giya,  sink,  qalay,  alüminium,  miss istehsalı  da  ətraf mühitin 
aerozollarla  çirklənməsində  mühüm  rol  oynayır.  Müəyyən 
olunmuşdur  ki,  sənaye  mərkəzlərinə  düşən  toz  hissəcikləri­
nin  20%  dəmir  oksidi,  15%  silikatlar,  5%  -isə  qurum  təşkil 
edir.
Atmosferə  yayılan  hissəciklərin  miqdarı  onların  ya­
yılma  xüsusiyyətlərinə  əsasən  yerin  coğrafi  şəraitindən  və 
nəzarətin həyata keçirildiyi hündürlükdən asılıdır.
Atmosferi  çirkləndirən  aerozollar  içərisində  qurğuşun 
xüsusi  yer  tutur.  Bu  onunla  izah  olunur  ki,  müasir  sənaye­
nin  qurğuşuna  olan  tələbatı  ildən-ilə  artır.  Təkcə  akkumul­
yator  istehsalında  bütün  dünyada  istehsal  olunan  qurğuşu­
nun üçdə biri sərf olunur.  Benzinin oktau ədədini qaldırmaq 
üçün  onun  tərkibinə  qurğuşun  -   tetraetil  əlavə  olunur.  Bu
82
birləşmənin  atmosferdə  paylanması  çox  müxtəlifdir.  Sakit 
okeanın  mərkəzində  onun  qatılığı  0,001  кч/т 3  olduğu  halda,
kənd  təsərrüfatı  rayonlarında  onun  qiyməti  1 
,  sənaye
m
mərkəzlərində  l -Дг-  -dan  yuxarı  olur.  Şəhər  küçələrinin 
m
kəsişdiyi  yerlərdə  onun  qiyməti  5 -^ -,  tunellərdə  isə  30-35
m'
- \ - a   çatır.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  ölçüləri  0,05-dən  5 
m
mkm-yə kimi olan qurğuşun hissəcikləri atmosferdə bir neçə 
həftə  qala  bilirlər.  Nəhayət  qurğuşun  müəyyən  zaman 
keçəndən sonra torpağa çökür.
Müxtəlif tip aerozollar atmosferdə eyni cür paylanmır. 
Troposferin  aşağı  sərhədində onların  konsentrasiyası  böyük 
olduğu  halda,  troposferin  yuxarı  sərhədində  bu  qiymət 
kəskin  aşağı  düşür.  Stratosferdə  qarışıqların  miqdarı 
artmağa  başlayır  və  16-28  km  hündürlükdə  hissəciklərlə 
zəngin  olan  təbəqə  yaranır.  Bu  təbəqə  insan  fəaliyyətinin 
nəticəsi yox,  təbii  amillərin xüsusən  vulkan püskürmələri və 
meteor hissəciklərinin təsirindən yaranır.
Ümumiyyətlə  fərz  edilir  ki,  atmosferdə  olan  aerozol­
lar m  əksəriyyətinin  ölçüləri  0,1-2,0  km  intervalındadır.  Bu 
hissəciklər bir çox  atmosfer hadisələrində vacib rol oynayır. 
Bunların  təsirindən  yer  səthində  işıqlanma  dərəcəsi  və 
temperatur  xüsusiyyətləri  formalaşır.  Hissəciklər  günəş 
radiasiyasının səpələnməsinin əsas səbəbi hesab olunur.
Atmosferin  çirklənməsində  zəhərli  dumanların  (smoq) 
rolu  böyükdür.  Smoq  sözü  yarı  rus,  yarı  ingilis  sözü  olub, 
«siqaret tüstüsü» mənasını verir.  Smoqun yaranmasının əsas 
səbəbi  atmosferdə  temperatur  qradientinin  yaranmasıdır. 
Bütün  sənaye  şəhərlərində  havanın  çox  çirklənməsi  nəticə­
83

sində  smoq  hadisəsi  baş  verir.  Smoqun  əsasən 2 növü  daha 
tez-tez müşahidə olunur: adi smoq, fotokimyəvi smoq.
Adi  smoqun  yaranmasının  əsas  səbəbi  yer  səthindən 
200-300  m  hündürlükdə  temperatur  inversiyasınm  mövcud 
olmasıdır.  (Temperatur  inversiyası  temperaturun  yuxarıdan 
aşağıya soyumasıdır)
İnversiya  nəticəsində  yer  səthindən  qızmış  hava yuxarı 
qalxa  bilmədiyindən  zəhərli  qaz  qarışıqlarından  ibarət 
xüsusi  kütlə  almır.  Havanın  nəmliyi  çox  olduqda  isə  smoq 
duman  şəklində  yer  səthinin  üzərini  örtür.  Bu  zaman  smoq 
canlı  orqanizmlər,  xüsusən  insanlar  üçün daha təhlükəlidir. 
1952-ci  ildə  adi  smoq  hadisəsi  Londonda baş  vermişdir.  Bu 
zaman  havada  kükürd  qazının  miqdarı  10  dəfədən  çox 
artmışdır,  nəticədə 2000-ə yaxın insan ölmüş,  minlərlə  insan 
isə  müxtəlif dərəcədə  zəhərlənmişdir.  Vadilərdə  yerləşən  sə­
naye  şəhərlərində temperatur inversiyası daha fəlakətli  nəti­
cələrə  gətirib çıxara  bilər.  Məsələn,  ABŞ-da hər tərəfdən  tə­
pəliklərlə əhatə olunmuş  vadidə yerləşən Los-Anceles şəhəri 
buna  bariz misaldır.  Bu şəhərdə ilin 200 günü smoq hadisəsi 
müxtəlif  konsentrasiyalarda  müşahidə  olunur.  Adi  smoq 
qatı  qeyri-şəffaf  tüstü  şəklində  özünü  göstərir.  Tərkibində 
müxtəlif qarışıqlar və su birləşmələri olur:
SO