Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci il tarixli 746

Ətraf mühitin antropogen faktora. Antropogen faktor de­
dikdə insanların istehsalat və məişət fəaliyyəti nəticəsində ət­
raf mühitə  edilən  təsiri  nəzərdə  tutulur.  İstehsalat  fəaliyyəti 
dedikdə  sənayedə,  kənd  təsərrüfatında,  neft-qazçıxarma, 
dağ-mədən  işlərində  və  s.  göstərilən  fəaliyyət  nəzərdə  tu­
tulur.
Məhdudlaşdırıcı  faktorlar:  minimum  və  tolerant.  Mini­
mum qanunu  1840-cı ildə U.Libix  tərəfindən irəli sürülmüş­
dür.  Bu  qanuna  əsasən  bitkilərin  inkişafı  onların  torpaqda 
çoxluq təşkil edən maddələr ilə yox, orada olan elementlərin 
cüzi  miqdarı  ilə  limitləşdirilir  (məhdudlaşdırılır).  Minimum 
haqqında  qanun  özünün  doğruluğunu  xüsusilə  insanlarda 
və  heyvanlarda  sübut  edir.  Məsələn,  insanların  sağlamlığı 
onların  bədənində  cüzi  miqdarda  olan  maddələrdən  -  vita­
minlərdən asılıdır.
Bütün canlı orqanizmlərə temperatur, nəmlik, qida ümu­
milikdə  tam  yox,  yalnız  onların  müəyyən  həddi  lazımdır. 
Ekoloji  minimum  ilə  ekoloji  maksimum  arasındakı 
diapazon  dəyanətlilik  həddi  adlandırılır.  Başqa  sözlə  bu 
orqanizmin  tolerantlığı  (tolerant  qanunu)  adlandırılır.  Bu 
qanun 1910-cu ildə V.Şelferd  tərəfindən irəli sürülmüşdür.
29

Məhdudiyyət  faktorunun  qiyməti  ondan  ibarətdir  ki,  o, 
ən mürəkkəb ekoloji  halların  tədqiq  edilməsinə imkan verir. 
Əgər  orqanizm  geniş  tolerant  faktoru  diapazonuna  malik- 
dirsə,  onda  belə  faktor  məhdudlaşdmcı  ola  bilməz.  Orqa­
nizm  kiçik  diapazon  tolerantlığa  malikdirsə,  bu  hal  tədqiq 
olunmalıdır.
30
MÖVZU 2. BİOSFER, EKOSİSTEMLƏR, ONLARDA 
MADDƏLƏRİN DÖVR ETMƏSİ VƏ EKOLOJİ 
TƏHLÜKƏSİZLİK
Biosfer anlayışım elmi ədəbiyyata  1875-ci ildə avstriyalı 
geoloq-alim  Eduard  Zyuss  gətirmişdir.  O,  biosferə canlı or­
qanizmlərin  mövcud  olduğu  atmosfer,  litosfer  və  hidrosfer 
sahələrini aid etmişdir.
Biosfer  anlayışını  elmi  cəhətdən  hərtərəfli  izah  edən  və 
biosfer təlimini  yaradan rus  alimi V.İ.Vemadski olmuşdur.  O, 
biosferdə  canlı maddə və yaşayış  mühitinin  bir-biri ilə  əlaqəli 
vahid  sistem təşkil etdiyini  qeyd etmişdir.
Biosferin hal-hazırda canlı orqanizmlər mövcud olan sa­
hələri neobiosfer, qədim zamanlarda canlı orqanizmlərin ya­
şadığı sahələr isə paleobiosfer və ya ağ biosfer adlandırılır.
Neobiosferə  atmosferin  ozon  qatına  qədər  olan  sahəsi 
(qütblərdə 8-10 km, ekvatorda  17-18 km, yer səthinin qalan 
hissələrində 20-25  km) aid  edilir.  Ozon qatından yuxarı  his­
sədə  kosmik  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  nəticəsində həyat 
mümkün  deyil.  Bütün  hidrosfer,  o  cümlədən  ən  böyük  də­
rinliyə  malik  olan okeanın  Marian çökəkliyi (11022  m)  belə 
neobiosferə aid olunur.
Litosferin  yalnız  münbit  torpaq  hissəsi  neobiosferə  aid 
edilir.
Paleobiosfcrin  neobiosferlə  atmosferdə  olan  sərhədləri 
üst-üstə düşür.  Hidrosferin  dib  hissəsində  olan çöküntü  sü­
xurlar paleobiosferə aid olunur. Yer qabığının  bütün çökmə 
süxur sahələri paleobiosferə aid edilir.
Beləliklə,  demək  olar  ki,  biosfer  canlı  orqanizmin  özü­
nün və ya  izinin mövcud olduğu sahə adlanır.
Biosfer  bir  sistem  kimi  bir  neçə xüsusiyyətlərə  malikdir. 
Bunlardan  başlıcası mərkəzləşdirilmiş sistemdir.  Bu sistemin 
mərkəzi  bölməsini  canlı  orqanizmlər  təşkil  edir.  Bu  xüsu­
siyyət  V.İ.Vemadski  tərəfindən  hərtərəfli  təhlil  edilmişdir.
31

Biosferin  və  ya  onun  əsas  bölməsinin  mərkəzində  ancaq 
insan qoyulur (antroposentrizm)
Biosferin  ikinci  xüsusiyyəti  onun  açıq  sistem  olmasıdır. 
Ona  kənardan  enerji  daxil  olur  və  o,  kosmik  təsirə  məruz 
qalır.  Bu  təsirin  əsasını  günəş  aktivliyi  təşkil  edir.  Müəyyən 
edilmişdir ki, yer kürəsində,  o cümlədən biosferdə baş verən 
hadisələrin  əksəriyyəti günəşin  aktivliyi  ilə əlaqədardır.  Belə 
bir  fikir  mövcuddur  ki,  günəş  aktivliyi  bir  çox  geoloji 
proseslərin (kataklizm, katastrof) yaranmasına səbəb olur.
1989-cu ildə  1,5-2,0 ay ərzində baş vermiş zəlzələ (İturup 
adasında),  Çelyabinski  boru  xəttindəki  qəza,  «Komso- 
moles» sualtı atom qayığının məhv olması, Tbilisi hadisələri, 
Dağlıq  Qarabağ  müharibəsinin  aktivləşməsi  hadisələrini 
yüksək günəş aktivliyinin baş verməsi ilə də izah edirlər.
Biosferin üçüncü bir xüsusiyyəti onun  özünü tənzimləmə 
sisteminin  olmasıdır.  Bu  xüsusiyyət,  «homeostazm»  adlan­
dırılır.  Özünütənzimləmə  sistemi  baş  vermiş  hər  hansı  bir 
həyəcan  və  ya  çaxnaşmanın  qarşısını  müəyyən  mexanizm 
vasitəsilə  alır,  yaranmış  dəyişikliyi  öz  əvvəlki  vəziyyətinə 
qaytarır. Tarix boyu  biosferdə  belə hallar çox baş  vermişdir. 
Bunlara  misal  vulkan  püskürməsini,  asteroidlərlə  qarşılaş­
ma, zəlzələ, dağəmələgəlmə və s. göstərmək olar.
«Homeostazm»  hal-hazırda  «Le  Şatelye-Brayn»  prinsipi 
kimi adlandırılır.
Bu  prinsipə  əsasən  «Xarici  qüvvə  tərəfindən  öz  müva­
zinət vəziyyətindən çıxan sistem qüvvənin az təsiri istiqaməti 
üzrə  yerdəyişməyə  məruz  qalır».  Le-Şatelye-Brayn  prin­
sipinin  müasir  dövrdə  ayrı-ayrı  regionlarda  pozulması  halı 
baş  verir  ki,  bu  da  ekoloji  krizisin  yaranmasına  səbəb  olur 
(məs. səhraların yaranması və s.)
Biosferin  dördüncü xüsusiyyəti  onun  «müxtəlifliyidir». 
Yəni,  o,  müxtəlif yaşayış  məskəni  (su  hövzəsi,  yerüstü,  tor- 
paqdaxili  və s.),  iqlim  xüsusiyyətinə  görə  fərqlənən müxtəlif 
təbii zonalar,  geokimyəvi sahələr və s.  xüsusiyyətlərə malik­
32
dir.  «Müxtəliflik»  ekosistemin  və  biosferin  dayanıqlığı 
şərtlərindən  biridir.  Biosferin  əsas  xassələrindən  biri  onda 
olan  ayrı-ayrı  maddələrin  dövretməsini  yaradan  mexa­
nizmin  olmasıdır.  Bu  xassə  biosferdə  ayrı-ayrı  kimyəvi 
elementlərin və onların birləşmələrinin tükənməzliyini təmin 
edir.
Müasir  dövrdə  Kainatın,  Yer  kürəsinin  və  cəmiyyətin 
inkişafı  üzrə  müxtəlif  konsepsiyalar  mövcuddur.  Bu  kon­
sepsiyaları şərti olaraq üç qrupa bölmək olar.
Birinci  qrup  konsepsiya  insanların  inkişafda  əsas  ya­
radıcı  qüvvə  olmasında  heç  bir  əsasın  olmadığını  göstərir. 
Burada  həmçinin  insanın  bioloji  bir varlıq  olaraq  inkişafda 
imkan  və  bacarığını  başa  vurduğunu  və  onu  artıq  müvafiq 
texniki qurğuların əvəz edə biləcəyi göstərilir.
İkinci qrup konsepsiya biosferi öz-özünü təmizləyən tul- 
lantısız  bir  sistem  kimi  qəbul  edir  və  ona  kənardan  mü­
daxilənin əksinə çıxır.
Üçüncü  qrup  insanların  hər  hansı  bir  qurğu  ilə  əvəz 
olunmasını  qəbul  etməyərək,  onların  həyata,  təbiətə  və 
özünə olan münasibətlərində yeni məsuliyyət hissinin aşılan­
masını,  başqa  sözlə,  yeni  proqressiv  təfəkkürlü  insanların 
formalaşmasına  nail  olmağı  əsas  götürür.  Bu  konsepsiya 
«NOOSFERA»  konsepsiyasına  əsaslanan  perspektivli  he­
sab edilir.
XX əsrin əvvəllərində Fransa alimləri P.Teyar de Şarden 
və  E.Lerua  «Noosfera»  anlayışını  elmə  gətirdilər.  Yunan 
sözu olan  «noos» ağıl, düşüncə,  idrak  mənasını  verir.  Onlar 
bu  sözü  yaşıl  şar,  «düşünən  mühit»,  məkan,  təbəqə  məna­
sında  işlədərək  onun formalaşdırılmasını  insanın  yaranması 
və zehninin  inkişafı ilə əlaqələndirmişlər.  Sonralar  rus  alimi 
V.İ.Vernadskiy  bu  anlayışa  materialist  məzmun  verərək 
göstərmişdir ki, noosfera insanların yaranması və inkişafı ilə 
əlaqədar  olan  biosferanm  yeni,  ən  yüksək  inkişaf  mərhə­
ləsidir.  İnsanlar  təbiət  qanunlarını  dərk  edərək  texnikanı,
33

texnologiyanı  təkmilləşdirərək  öz  əməyi  nəticəsində  yer 
səthində  gedən  proseslərə  geoloji  qüvvələrin  miqyası  ilə 
müqayisə  edilə biləcək  bir  dərəcədə  təsir  gücünə  malik olan 
bir  qüvvəyə  çevrilmişdir.  İnsan  cəmiyyətinin  formalaşması 
və  inkişafı  əsaslı  dəyişikliklərə  səbəb  olan  elə  bir  təbii qüv­
vəyə çevrilmişdir ki,  onun təsiri nəticəsində təbiətlə cəmiyyət 
arasında  maddələr  və  enerji  mübadiləsinin,  insanların  bio- 
sferaya,  biokimyəvi  və  digər  təsirlərinin  yeni  forması  kimi 
özünü  göstərməyə  başlamışdır.  Nəticədə  noosfera  kosmo­
sun  daim  genişlənməkdə  olan  xüsusi  struktur  elementinə 
çevrilmişdir.  Beləliklə,  noosfera  anlayışı  daha  da  zəngin- 
ləşdirilərək  təbiətlə  inkişaf etməkdə  olan  insan  cəmiyyətinin 
tələblərə  uyğun  gələn  qarşılıqlı  əlaqəsinin  təşkili  və  təmin 
edilməsi  kimi  başa  düşülür.  Məhz  bu  cür  cavabları  özündə 
əks  etdirən  anlayış  əsasında  insanların  təbiətə  dağıdıcı  mü­
nasibətlərinin  və  eləcə  də  ətraf  mühitin  çirkləndirilməsinin 
qarşısını almaq mümkündür.
Rus  alimi  Y.İ.Vernadski  özünün  «Noosfer  barədə  bir 
neçə  söz»  əsərində  yazırdı:  «İnsan  nəhəng  geoloji  mühitə 
çevrilməkdədir.  O  öz əməyi və düşüncəsi  sayəsində  öz həyat 
tərzini  dəyişdirə  bilər  və  bunu  mütləq  etməlidir.  Onun  qar­
şısında  daha  geniş  yaradıcılıq  imkanları  açılmaqdadır.  Yer 
kürəsinin görünüşü getdikcə dəyişir, bakirə təbiət  yox olur». 
İndi  V.İ.Vernadskinin  verdiyi  elmi  proqnozlar  öz  təsdiqini 
tapır.  Artıq  yeni  termin  olan  və  insanın  qarşılıqlı  təsirdə 
olduğu təbiəti  əks  etdirən  «Ətraf mühit»  termini  kimi prob­
lemlər  yaranmışdır  və  əhalinin  istchlak  mallarına  olan  tələ­
batının  gündən-günə  artması  yeni-yeni  materialların  isteh­
salata  tətbiq  edilməsinə  səbəb  olmuşdur.  Yeni  materialların 
tətbiqi  ilə  əlaqədar  olaraq  təbiətə  və  Yer  kürəsindəki bütün 
canlı  aləmə  yad  olan  yeni  növ  tullantılar  da  meydana 
gəlmişdir.  İnsanın  təbiətə  olan  mənfi  təsirləri  artıq  təbiətin 
bütün  əsas  komponentlərində:  biosferdə,  atmosferdə  və 
hidrosferdə özünü aşkar büruzə verir.
34
Qarşılıqlı təsirdə olan təbiət və  bəşəriyyət  paralel inkişaf 
edirlər.  Təbiətin  təkamül  tempi  ilə  bəşəriyyətin 
sosial- 
iqtisadi  inkişaf  sürətlərinin  müxtəlif  olması  onlar  arasında 
qarşılıqlı  münasibətlərin idarə  olmasının  mümkün  olmama­
sına  səbəb  olur.  Bəşəriyyətin  sosial-iqtisadi  inkişafı  təbiətin 
təkamül surətinə nisbətən daha sürətlə gedir.
İnsan  fəaliyyətinin  nəticəsi  olan  antropogen,  faktor-tə­
kamül istiqamətinə güclü əks təsir göstərərək növlərin dəyiş­
məsinə yox, onların məhvinə səbəb olur.  Buradan  çıxış yolu 
insanların düşüncəli surətdə təbiətə təsirlərinin tənzimləməsi 
və  məhdudlaşdırılmasından 
ibarətdir. 
Bununla  yanaşı 
cəmiyyət təbiətin və sosiogenezin təkamülünə maneəçilik etmə­
yərək öz ekstensiv artımını məhdudlaşdırmalıdır.  Əks təqdirdə 
qlobal ekoloji katostrofun yaranması baş verə bilər.
Son  30-40  il  ərzində insanların  təbiətə  olan  münasibətlə­
rində müsbət mənada dəyişikliklər müşahidə olunmağa baş­
lamışdır.  İnsanlar  artıq  başa  düşürlər  ki,  təbii  sərvətlərin 
kəskin  azalması  və  tükənməsi  dövründə  ekoloji  tarazlığa 
yalnız mədəni-elmi təkamülün köməyi ilə nail olmaq olar.
Artıq  bütün  dünya  üzrə elm məhsuldar  qüvvəyə çevrilir. 
Elmi-texniki  inqilab  genişləndikcə  və  insanın  təfəkkürünə, 
intellektinə  xüsusi  tələblər  verən  yeni  istehsalat  sahələri 
əmələ gəlir və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında qabaqcıl rol 
oynayır.  Cəmiyyət  industrial  cəmiyyətdən  informasiya 
cəmiyyətinə doğru inkişaf edir.
Amerika  fturoloqları  Jon  Nesbit  və  Patrisiya  Eburdin 
dünyada  əks-səda  doğurmuş  «Meqameylər:  həyatımızı dəyi­
şən  on  yeni  istiqamət»  adlı  kitabında  (Moskva,  1982-ci  il) 
elmi-texniki  inqilab  dövrünün  istiqamətlərini  ayırd  edərkən 
diqqəti,  ilk  növbədə  industrial  cəmiyyətdən  informasiya 
cəmiyyətinə  keçidin  xüsusiyyətlərinə cəlb  etmişdilər.  Yapon 
həqiqətləri  bu  fikri  bütün  aydınlığı  ilə  sübuta  yetirmişdir. 
Professor  Yaşar  Qarayev  «Tarixin  və  taleyin  ayrıcında» 
məqaləsində  qeyd  edir  ki,  «bu  gün  texnogen  sivilizasiya
35

artıq özünü tükəldib.  Tərəqqinin əvvəlki ideyalarını XXI əsr 
qəbul  etmir.  İndi  dünya  sivilizasiyası  tarixində  yeni  milli- 
iqtisadi  sərvət  vahidi  müəyyənləşib:  informasiya!  Sivil ölkə­
lərin  hamısında,  istisnasız,  bütün sahələrində infrastrukturu 
məhz  informasiya  və  onun  verilməsi  tezliyi  şərtləndirir». 
XXI  əsr ağlm,  intellektin  təntənəsi  əsridir.  Bu  əsr  biosferin 
inkişaf-Noosferə tam keçid dövrü ola bilər.
Deməli  insan  təfəkkürü  «insan-təbiət»  münasibətlərində 
antroposfer,  texnosfer,  sosiosfer  və  s.  yaranması  və  nəticə 
etibarilə  biosferdən  noosferə  keçidin  başlanmasına  səbəb 
olmuşdur.
Biosferdə  maddələrin  dövretməsini  iki  yerə  ayırmaq 
olar:
— İrihəcmli və ya geoloji (quru və okean arasında) və ki­
çik və ya bioloji (ekosistem  həddində).
Kiçik  dövretməyə  geoloji  dövretmənin  bir  elementi kimi 
baxmaq  olar.  Həyat  üçün  istifadə  olunan,  biosferdə  dövr 
edən  kimyəvi  elementlərin  və  qeyri-üzvü  birləşmələrin hərə­
kətinə  elementlərin  dövr  etməsi  və  ya  biogen  elementlərin 
dövretməsi deyilir.
Dövretmə  «dövretmə  sürəti»  və  «dövr  vaxtı»  ilə xarak­
terizə  olunur.  «Dövretmə  sürəti»  müəyyən  zamanda  əsas 
hissədən  ayrılan  maddənin  miqdarıdır.  «Dövr  vaxtı»  mad­
dənin  tam  dəyişilməsinə  sərf olunan  vaxtdır.  Məsələn, kom­
ponentin  tərkibində  1000  ədəddən  ibarət  maddə  varsa, 
ondan bir saat ərzində  10 ədəd ayrılırsa,  onda «dövrü sürət» 
10/1000,  yəni  1  %  olacaqdır.  «Dövr vaxtı»  isə  1000/10, yəni 
100 saat olacaqdır.
Biosferin  mövcudluğunun  təmini  baxımından  bio- 
kimyəvi dövretməni iki yerə bölürlər:
—  Atmosferdə  və  hidrosferdə  olan  ehtiyat  fondu  ilə 
birlikdə qazşəkilli məddələrin dövretməsi;
— Yer qabığının ehtiyat fondu ilə birlikdə çökmə dövrü.
36
Ekosistemdə  maddələrin  dövretməsi  dedikdə  əsasən 
maddələrin  dövretməsi  yox,  onları  təşkil  edən  kimyəvi 
elementlərin:  C,  O,  N,  S  və  P  dövretməsi  başa  düşülür.  Bu 
elementlər  biogen,  yəni  həyat  yaradan  elementlər  ad­
landırılır.
Oksigenin  dövretməsi.  Biosferdə  oksigenin  dövranı  pla­
netar xarakter daşıyır.  Oksigen  də  biogen mənşəli  elementlər 
sırasına  daxildir.  Oksigenin  dövranı  karbonun  dövranında ol­
duğu  kimi  fotosintez  və  tənəffüslə  əlaqədardır.  Biosfer  daxi­
lində  oksigenin rolu karbon və hidrogendən üstündür. Oksigen tə­
biətdə əvəzedilməz oksidləşdirici elementdir və kainatda maddələr 
dövranında  fəal iştirak  edir.  Hətta ozon təbəqəsi  də əsasən oksi­
genin  hesabına  əmələ  gəlmişdir.  Hesablamalara  görə  oksigenin 
dövranı  2000 ilə  başa çatır.  Bunun da başlıca səbəbi  oksigenin 
biosferdə  daha çox birləşmələrdə iştirak etməsidir.
Ehtimal  olunur  ki,  təkcə  müxtəlif yanacaq  növlərinin  yan­
dırılmasına ildə 800 milyard ton oksigen sərf olunur.
Bütün  dünyada  yanacaqdan  istifadənin  ilbəil  artması  və 
meşələrin sahəsinin  azalması oksigen balansında tarazlığı  poz­
muşdur.  Dünyada sənaye, məişət və kənd təsərrüfatı  sahələrin­
də  yaranan tullantıların, digər sahələrdə üzvi maddələrin mine- 
ralizasiyası  oksigenin  məsrəfi  ilə  başa  çatır.  Bundan  başqa 
təbiətdə  baş  verən  biokimyəvi,  fiziki-kimyəvi  reaksiyalar  da 
məhz oksigenin vasitəsi ilə baş verir.
Biosferdə  oksigen  balansında  əmələ  gələn  mənfi  tarazlıq 
insan  faktoru  ilə  əlaqədardır.  Belə  ki,  insan  həm  tənəffüs  və 
həm  də  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  ətraf mühiti  çirklən- 
dirməklə,  meşələrin  sahəsini  azaltmaqla,  atmosferlə  hidrosfer 
arasında qaz mübadiləsini pozmaqla  və digər mənfi  fəaliyyətlə 
oksigenin  bərpasını  azaldır,  karbon  qazının  miqdarı  isə  get­
dikcə artır.
Karbonun dövretməsi.  Karbon  biosferin  bütün sahələrin­
də və bizi əhatə edən  bütün  mühitdə mövcuddur.  O,  atmos­
ferdə karbon qazı (CO
2) kimi mövcuddur.
37

Antropogen təsirdən atmosfer havasının  tərkibində CO
2- 
nin  miqdarı  daima  artır.  Karbon  yer  üzərində  olan  bütün 
üzvi  birləşmələrin  strukturuna  daxildir.  Deməli,  bütün 
canlıların  tərkibində  karbon  mövcuddur.  Həyat  üçün  lazım 
olan  enerjini  almaq  üçün  orqanizmin  üzvi  maddələri  ok- 
sidləşərək  CO
2 və  H 2O  yaradır.  Bu prosesi  «nəfəsalma»  ad­
landırırlar.  Bütün  canlı  orqanizmlər  öldükdən  sonra  çü­
rüməyə  başlayır.  Bu  zaman  ayrılan  C  oksigenlə  birləşərək 
CO
2  şəklində  «dövretmə  sisteminə»  daxil  olur.  Oksigen ça­
tışmazlığı  səbəbindən  karbonun  dövretməsi  dayana  bilər. 
Bu  zaman  torpağın  tərkibində  olan  üzvi  maddələr  torf,  daş 
kömür  və  ya  neft  şəklində  torpaqda  toplana  bilər.  Hid­
rosferdə  CO
2  həll  olmuş  formada  olur.  O  burada  kalsium 
duzu  yarada  bilir.  Bu proses  karbonun  dövretməsinə mane 
olur.  Karbonun  dövretməsi  aşağıda  göstərilən  sxemdə daha 
aydın görünür: (Şəkil  1)
İşıq
Şəkil  1. Karbonun dövretmə sisteminin sxemi. 
38
Karbonun dövretməsi üzrə iri həcmli tədqiqat «Beynəlxalq 
geosfer-biosfer  proqramı»  çərçivəsində  1986-1996-cı  illərdə 
aparılmışdır.  Bu  tədqiqatda  əsas  məqsəd  СОг-шп  atmosferə 
tullanmasından  «parnik»  effektinin  yaranması  və  onun  iqlim 
dəyişməsinə təsirini  müəyyən  etməkdən ibarət olmuşdur.  Hal- 
hazırda ekosistemdə karbonun dövretməsi təxmini olaraq mü­
vazinət  vəziyyətindədir.  Belə  bir  fikir  irəli  sürülür  ki,  yaxın 
yüzillikdə  atmosferə  atılan  СОг-тп  artımı  iqlimin  istiləşməsi 
təsirindən destruksiya prosesi ilə əlaqədar azala bilər.
Azotun dövr etməsi. Azot  (N) karbon  kimi atmosfer hava­
sının  tərkibində  molekul  (N
2)  formasında  yer  tutur. 
Atmosfer havasının 78%-ə qədəri N
2-dən ibarətdir.
Azotun dövretməsi sxemi aşağıda göstərilmişdir:
Sanaye
tullantıları
Heyvan  vs 
bitki
Nitritləşma  <
Nitritlər
(NOj)
Neytrallaşma
Nıtrallar
(NÖd
O kcär^ardan 
Çaylardan 
Balıqlar va quşlar
Şəkil  2. Azotun dövretmə sisteminin sxemi.
39

Oksigen  kimi  azot  heyvanların  nəfəsalması  üçün  əsas 
element sayılır.  Azot bir çox üzvi birləşmələrin, xüsusilə zü­
lalların tərkibinə daxildir. Azot zülalların tərkibində karbon 
və  ya  hidrogenlə  möhkəm  amid  birləşməsi  yaradır.  C-N 
amid  əlaqəsi  zülal molekullarmın  əsas  sintez mexanizmidir. 
Bu  yer  üzərində  canlıların  mövcudluğunun  əsas  şərtlərin­
dəndir.
Azotun əsas mənbəyi atmosfer sayılır.  Atmosferdən azot 
torpağa,  oradan  da  bitkilərin  tərkibinə 
NO3 
formasında 
daxil olur.
Azotun  ikinci  mənbəyi  üzvi  maddələrin  çürüməsidir. 
Üzvi birləşmələrin çürüməsindən əvvəlcə ammiak 
(NH3) 
ya­
ranır.  Ammiak nitratlı bakteriyalarm təsirindən nitrit 
(NO2) 
və nitrata 
(NO3) 
çevrilir.
Okeanlara  kifayət  qədər  azot  axıdılır.  Bu  azot  su  foto- 
sintezləyici  orqanizmlər  tərəfindən  istifadə  olunur.  Həmin 
orqanizmlər  dəniz  heyvanları  tərəfindən  qida  şəklində 
istifadə  olunur.  Həmin  heyvanlar  tərəfindən  bu  azotun  bir 
hissəsi  quruya  qaytarılır.  Okeanların  dibinə  çökən  azotlu 
birləşmələr  dövri  sistemdə  iştirak  etmir.  Bu  azotun  dövrü 
bir  neçə milyon  ildən  sonra  baş  verə  bilər.  Amerikan  alimi 
Y.Oduma  görə  «bu  itki  vulkan  püskürməsindən  ayrılan 
azot  tərəfindən  bərpa  olunur».  Buna  görə  də  yer  üzərində 
bütün  vulkanların  püskürməsinin  qarşısı  alınsa  onda 
insanların acından ölməsi baş verə bilər.
Azotun  dövri  sistemi  kifayət  qədər  öyrənilib.  Müəyyən 
edilmişdir  ki,  biosfer  tərəfindən  qəbul  olunan  109  ton 
azotun 80%-i sudan və qurudan dövri sistemə daxil olur.
Gübrə şəklində istifadə olunan azotun cüzi hissəsi  təkrar 
istifadəyə qayıdır.
Kükürdün dövretməsi.
Kükürd  ətraf mühiti  çırkləndirən  aqressiv  maddə  hesab 
olunur.
40
Tərkibində kükürdlü birləşmələr  olan mikroorqanizmlər 
torpağın  üzvi  maddələri  ilə  reaksiyaya  girib  onlardan  SO
2 
ayırırlar ki, bu da bitkilər tərəfindən udularaq dövri sistemə 
qoşulur.
Kükürdün dövretmə sxemi aşağıda verilmişdir:
Su  hövzələri  dibində  olan  müxtəlif  kimyəvi  birləşmələr 
sulfat  tərkibli  mikroorqanizmlərin  təsirinə  məruz  qalaraq 
kükürdün  regenerasiyasma  səbəb  olur.  Bu  zaman  su  da­
xilində vertikal H
2S axını yaranır.
Şəkil  3. Kükürdün dövretmə sxemi
Kükürdün  dövretməsinə  mənfi  təsir  göstərən  amillərdən 
əsas  kükürd  tərkibli  maddələrin  yanması  ilə  əlaqədardır. 
Belə  maddələrin  yanması  ilə  əlaqədar  atmosferə  əsasən 
toksik  maddə  olan  SO
2  atılır.  Yüksək  aqressivliyə  malik
41

olan  SO
2 qaz şəklində və ya turş yağışlar şəklində təbiətə və 
müxtəlif obyektlərə dağıdıcı təsir göstərir.
Fosforun dövretməsi.
Fosfor  canlı  orqanizmlərin  qidasında  və  bitkilərin  inki­
şafında böyük rol oynayan bir elementdir.
Fosforun  əsas  mənbəyi  keçmiş  geoloji  əsrlərdə yaranmış 
dağ süxurları  və digər çöküntülərdir.  Mineral fosfor bir çox 
dağ  süxurlarının  tərkibinə  daxildir.  Bu  süxurlar  eroziyaya 
məruz  qaldıqda  su  hövzələrinə  axıdılır  və  orada  lil  şəklində 
çökür.
Fosfor canlı orqanizmlərin sümüklərinə və toxumalarına 
üzvi birləşmələrin tərkib hissəsi kimi daxil olur.
Üzvi  birləşmələrin  minerallaşdırılması  və  canlı  orqa­
nizmlərin  çürüməsi  (parçalanması)  nəticəsində  fosfor fosfat 
şəklində  yenidən  bitkilər  tərəfindən  istifadə  olunaraq  dövri 
sistemə qoşulur.
Fosforun  dövri  sistemdən  çıxmasına  əsas  səbəb  onun 
dibdə çökməsidir.  Müəyyən edilib ki, fosforun dövri sistemə 
kifayət  qədər  qayıtmayan  miqdarım  texnogen  tullantılar 
belə əvəz edə bilmir.
Quş  və  balıq  ovu  təbiətin  fosfor  balansını pozur.  Müəy­
yən  edilmişdir  ki,  ildə  balıq  ovundan  60000  ton  fosfor 
quruya geri qayıdır.  Gübrə üçün  1-2 mln  ton fosforlu süxur 
çıxarılır.  Bu fosforların çox  hissəsi yuyularaq su hövzələrinə 
axıdılır və beləliklə dövri sistemdən çıxarılır.
Həyatı əhəmiyyət kəsb edən fosforun dövretməsinin yax­
şılaşdırılması günün əsas tələblərindən biridir.