Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

§9. ROMA   MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Roma Qədim Yunanıstandan sonra antik dünyanın  ən böyük 
quldar dövləti olmuşdur. E.ə. I əsrdə Balkan yarımadası  və Kiçik 
Asiya ölkələri Roma imperiyasının tabeliyində olduğuna görə Roma 
mədəniyyətində yunan mədəniyyətinin güclü təsiri müşahidə olunur. 
E.ə. 88-ci ildə diktator Sulla Apellikonun kitabxanasının 
Afinadan Romaya köçürülməsi nəticəsində Aristotelin əsərləri aşkar 
olundu və getdikcə onun fəlsəfı baxışları sönməz bir maraq 
obyektinə çevrildi. Bir çox elm sahələri tədqiqata cəlb olundu. Göy 
cismlərini planlı  şəkildə müşahidə edən isgəndəriyyəli Menelay həm 
də sferik həndəsə  və triqonometriyaya aid əsərlər yazdı. Onun 
həmyerlisi Heron isə (e.ə. 1-ci əsr) tətbiqi mexanikaya, həndəsi 
optikaya aid əsərlər yaratdı. Heronun elmi-nəzəri fikirləri Ptolemeyin 
yaradıcılığında daha da inkişaf etdirildi. Ptolemey özünün məşhur 
“Almagest” əsərində dünyanın geosentrik sisteminə dair geniş izahat 
verdi. 
Eyni zamanda bu dövrdə  kənd təsərrüfatına, memarlığa, 
hidrotexnikaya, hərbi texnikaya və s. aid əsərlər yazıldı. botanika, 
tibb sahəsində mühüm nailiyyətlər qazanıldı. Dövrün məşhur 
təbiətşünaslarından Senekanın “Təbii-elmi məsələlər” adlandırdığı 7 
kitabında meteorologiya və s. məsələlər, Plininin 37 kitabdan ibarət 
“Təbii tarix” adlı əsərində bir çox ölkələrin heyvanat aləmi haqqında 
məlumat verilmişdir. 
Varronanın qramatika, məntiq, ritorika, həndəsə, hesab, 
astronomiya, musiqi nəzəriyyəsi, tibb və memarlığa həsr edilmiş 9 
kitabdan ibarət külliyyatı da bu dövrün əhəmiyyətli elm və 
mədəniyyət nümunəsidir. Dövr haqqında tam məlumatı isə 
Strabonun “Coğrafiya”sından almaq mümkündür. 
 

---

 
47
Ptolemeyin “Coğrafiya”  əsəri isə bütünlüklə kartoqrafiyaya 
həsr olunmuşdur. Belə ki, bu əsərdə Kanar adalarından Çinə  qədər 
yer kürəsi səthinin bütün hissələrini izah edən iyirmi yeddi xəritə öz 
əksini tapmışdır. 
Qədim Romada tarix elmi isə öz başlanğıcını salnamələrdən 
götürmüşdür. 
Əsərlərini latın dilində yazmış ilk Roma tarixçisi Böyük 
Katondur. O, əfsanəvi zamanlardan başlamış yeni eradan əvvəl 149-
cu ilə qədər davam edən Roma tarixi haqqında “Mənşə” adlı əsərin 
müəllifidir. Katonun eyni zamanda “Kənd təsərrüfatı haqqında” adlı 
bir əsəri də vardır. 
Roma tarixşünaslığının daha mükəmməl, dolğun dövrünün ilk 
nümayəndəsi isə Polibidir. Əslən yunan olan Polibi Yunanıstan və 
Romanın ellinizm dövründən bəhs edən “Ümumi tarix” adlı çox 
qiymətli bir əsərin müəllifidir. 40 kitabı əhatə edən bu əsərdən yalnız 
beşi bizə gəlib çatmışdır. 
Roma tarixinin daha bir nümayəndəsi Tit Livi isə  bədii-
didaktik cərəyanın nümayəndəsi olmuşdur. Onun 142 kitabdan ibarət 
olan “Roma tarixi” adlı əsərinin yalnız 35-i bizə məlumdur. 
Yuli Sezarın “Qalliya müharibəsi haqqında qeydlər”, 
“Vətəndaş müharibəsı haqqında qeydlər”  əsərləri isə tarixi memuar 
ədəbiyyatı janrının nümunələridir. 
Tit Livinin əsasını qoyduğu bədii-didaktik cərəyanı imperiya 
dövründə Korneli Tasit (təqr. 55-120) daha da inkişaf etdirdi. O, öz 
əsərlərini tiranlığa və despotizmə nifrət ruhunda yazmışdı. III-II 
əsrlərdə yunan ədəbiyyatının təsiri altında Roma ədəbiyyatı meydana 
çıxmağa başlayır. 
- IV-III əsrlərdə Roma yazılı ədəbiyyatının əsasını Anni Klavdi 
qoymuşdur. 
Romanın ilk yazarları azad edilmiş qullar olmuşdur. Qul Livi 
Andronik “Odisseya” ilə bərabər digər yunan faciə və komediyalarını 
da latın dilinə çevirmişdir. 
 

---

 
48
Milli eposun banilərindən sayılan Kvint Enni yunan ədiblərinin 
əsərlərini latın dilinə çevirir və bu əsərlər  əsasında latınca  əsərlər 
yaradırdı. O, “İlliada” və “Odisseya”nı təqlid edərək “Salnamə” adlı 
böyük həcmli bir mənzumə yazmışdı. Bu mənzumədə  əfsanəvi 
dövrlərdən eradan əvvəl II əsrə  qədər olan Roma tarixindən bəhs 
olunur. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Romada böyük şöhrət qazanan 
komediya janrında da mövzu və ideya cəhətdən yunan komediyaları 
təqlid edilirdi. Romada ilk faciə müəllifləri Pakuvi və Aktsi, ilk 
komedislər isə Plavt və Terensi idilər. Plavt yunan komediyalarını 
Roma  şəraitinə uyğun dəyişdirir, öz zəmanəsinin adət və  əxlaqında 
müşayiət olunan gerilik və eybəcərlikləri gülüş obyektinə çevirirdi. O, 
öz əsərlərini canlı xalq dilində yazmışdı. 
Klassik dövr Roma ədəbiyyatının  ən görkəmli nümayəndələri 
M.P.Vergili, Horatsi və Ovidi olmuşdur. Bu dövrdə Roma 
ədəbiyyatının  şöhrəti yalnız Roma imperiyasında deyil, bütün 
İtaliyada geniş yayılmışdı. 
Maron Publi Vergili (e.ə. 70. Mantuya - e.ə. 19) yaradıcılığa 
şerlə başlamışdır. Bukolik şerlər məcmuəsinə (yunanca bykolos - 
çoban mənasındadır. Bukolik poeziya antik janrdır. Bu janr yeni 
Avropa ədəbiyyatında da inkişaf etmişdi. Burada kənd həyatı, təbiət 
cizgiləri, çoban həyatı idealizə edilərək,  şəhər mədəniyyətinə qarşı 
qoyulur. Həmin janrın banisi Feokritdir. E.ə. IV əsrin sonu III əsrin I 
yarısında yaşamış bu yunan şairinin 90-a yaxın  şeri bizə  gəlib 
çatmışdır.) daxil edilmiş “Çoban nəğmələri”, “Georgiklər” 
(“Əkinçilər haqqında poema” e.ə. 36-29) əsərlərində çoban həyatı, 
təbiət gözəllikləri və sadə  kəndli  əməyi tərənnüm olunur. Vergiliyə 
dünya  şöhrəti qazandıran Homerin “İliada”sının təsiri ilə yazdığı 
“Eneida” poeması olmuşdur.  İmperator Avqustun əfsanəvi  əcdadı 
hesab olunan troyalı Eneyin səyahət və müharibələrindən danışılan bu 
əsərdə Romanın aktual siyasi problemləri öz əksini tapmışdır. 
 

---

 
49
E.ə. I əsrin II yarısında imperator Avqustun hakimiyyəti 
dövründə Roma ədəbiyyatı  ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. Bu 
dövr Roma ədəbiyyatının “qızıl dövrü” adlandırılır. Lakin imperiya 
dövrü Roma ədəbiyyatının gələcək inkişafı üçün həm  əsas olmadı, 
həm də onun tənəzzülünə  səbəb oldu. Belə ki, imperator Avqustun 
Ovidini sürgün etdirməsi bu prosesi daha da sürətləndirdi. 
Klassik dövrdən sonrakı Roma ədəbiyyatı üç mərhələyə ayrılır: 
l. Eramızdan əvvəl I əsrin I yarısı və ortaları;  
2. Eramızın I əsrinin sonu, II əsrinin əvvəli;  
3. Eramızın II əsri və III əsrinin əvvəli.  
Eramızın IV-V əsrlərində xristian ədəbiyyatı geniş yayılır. VI 
əsrin sonlarında isə Roma ədəbiyyatı  zəifləyir və tarixin keçmiş 
səhifəsinə çevrilir. 
Roma musiqisi ellinizm mədəniyyətinin təsiri altında inkişaf 
edərək, məişətə əsaslanan musiqili poetik janrlar (toy, yas, ziyafət və 
s.) yaranırdı. 
İmperiya dövründə musiqi mədəniyyəti xüsusilə  rəngarəng 
olmuşdur. Roma musiqi aləmində yunan kifaraçıları,  İsgəndəriyyə 
müğənniləri, Əndəlis rəqqasələri fəaliyyət göstərmişlər. 
Eramızın I əsrinin sonunda imperator Domisian “Kapitoli 
yarışları”nın əsasını qoymuşdur. Burada həm şairlər, həm də musiqi 
xadimləri təmsil olunmuşlar. Bu dövrdə müğənni Tigelli, aktyor-
müğənni Apelli, kifaraçı Kritli Mesomed və s. şöhrət qazanmışdır. 
Roma incəsənəti Antik bədii mədəniyyətin inkişafında sonuncu 
mərhələdir. (E.ə. VIII-IV əsrlərdə, yəni qədim Roma bədii 
mədəniyyətinin formalaşdığı dövrdə Roma memarlığında etruskların 
güclü təsiri olmuşdur. Etrusklar e-ə. I minillikdə Apennin 
yarımadasının  şimal-qərbində, indiki Toskanada yaşamış tayfadır. 
Onlar romalılardan əvvəl zəngin bir mədəniyyət yaratmışlar. E.ə. VII 
əsrdə Etruskla- 
 

---

 
50
rın yazısının, mədəniyyətlərinin çiçəkləndiyi dövrdə onların dini və 
dünyəvi  ədəbiyyatları olmuşdur. Təxminən 10 min etrusk yazılı 
abidəsi elmə məlumdur.) 
E.ə. II əsr, I əsrin I yarısında qədim Roma tikililərinin  əsas 
tipləri, yəni bazilika, term, tağlı körpülər, su kəmərləri və s. 
yaradılmış və getdikcə təkmilləşdirilmişdir. E.ə. III-I əsrlərdə təsviri 
sənətdə portret-heykəllər və büstlər əsas yer tutmuşdur. 
Memarlığın əsas müvəffəqiyyəti imperiyanın yüksəlişi dövrünə, 
yəni e.ə. I əsrin 20-ci illəri və eramızm II əsrinə  təsadüf edir. 
Memarlıqdan imperatoru şöhrətləndirmək və imperiyanın qüdrətini 
təbliğ  məqsədilə daha geniş istifadə etmişlər. I əsrin ortalarında 
möhtəşəm memarlıq kompozisiyaları yaradılmışdır. Roma şəhərində 
“Qızıl ev” adlandırılan Neron sarayı, Flavilər sarayı, Flavilər 
dövründə Kolizey, Adrianın zamanında Panteon abidələri gözəl 
memarlıq nümunələridir. 
Son dövr Roma incəsənətində yaradılmış  bədii formalar orta 
əsr Avropa bədii mədəniyyətinin təməli sayılır.