Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının "Sosial-siyasi elmlər" bölməsi tərəfindən

 
§ 7. ÇİN MƏDƏNİYYƏTİ 
 
Qədim Çin mədəniyyəti müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf 
etmişdi. Bu ölkədə  fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya və tibb elmləri 
sahəsində müvəffəqiyyətlər qazanılmışdı. Astronomiya elminə 
xüsusi diqqət yetirilir, Çin padşahları  təqvim düzəltmək, günün və 
ayın tutulacağı vaxtı müəyyənləşdirmək üçün xüsusi komissiyalar 
təşkil edirlərdi. Onlar maqnit sahəsinin mövcudluğuna və maqnit 
əqrəbinin xüsusiyyətlərinə də bələd idilər. Eyni zamanda barıtı ixtira 
edib fişəng üçün istifadə edirdilər. 

---

 
34
E.ə. VI-III əsrlərdə fəlsəfi fikrin sonrakı inkişafında mühüm rol 
oynamış konfusiçilik, moizm, legizm, daosizm məktəblərinin 
formalaşdığı dövrdə Çində  fəlsəfə meydana çıxmışdır. Qədim Çin 
fəlsəfəsi daha çox etnik-siyasi xarakterə malik olmuş, onda 
qneseoloji və ontoloji məsələlərin tədqiqinə az yer verilmişdir. 
Filosoflar dövlət işlərində  təmsil olunmuş, Si padşahlığında fəlsəfə 
akademiyası yaradılmışdı. 
İdarəçilik prinsipləri haqqında ilk təlimin banisi Konfusinin 
fəlsəfi görüşlərinə dair məlumatlar onun şagirdləri tərəfindən 
“Lunyuy”, (“Söhbətlər və mühakimələr”) traktatında öz əksini 
tapmışdır. Çinlilərin göylərin ilahi gücünə  ənənəvi etiqadı 
Konfusinin nəzəriyyəsində  də  əsaslandırılırdı. Baş allah Göy 
çinlilərdə  əsas qüvvə  və yer üzündəki bütün nemətlərin mənbəyi 
hesab olunurdu. Kahin və  məmurlar Çin dövlətini “Göyaltı 
imperatorluğu” adlandırırdılar. Çinlilərin təsəvvürünə görə Çin 
dövləti Göy allahı tərəfindən idarə olunurdu. Onlar Göy allahı üçün 
künbəz  şəkilli məbədlər tikir və kümbəzləri göy rəngli çini və ya 
saxsı kirəmitlə örtürdülər. 
Çinlilərdə  əcdadlara sitayiş  də inkişaf etmişdi. Qədim Çində 
adlı-sanlı adamların dəfn mərasimində  bəzən insan qurbanları da 
verilirdi (bu qurbanlıq insanlar mərhumla bərabər diri dəfn 
olunurdular.) 
Qədim Çində fəlsəfi fikrin inkişafına “inyan” naturalist fəlsəfi 
məktəbi də əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu təsir zəif qadın qüvvəsi 
“in” və güclü kişi qüvvəsi “yan” arasındakı qarşılıqlı əlaqə haqqında 
qədim baxışlarla bağlı olmuşdur. Sonradan bu ideyalar ilkin beş 
ünsürün-metal, ağac, su, od və torpağın qarşılıqlı çevrilməsi təlimi ilə 
birləşərək  əzəli “si” (buxar, efır) ilk ünsürü ilə  nəticələnərək bütün 
fəlsəfi məktəblər tərəfindən mənimsənildi. E.ə. III əsrdə isə moistlər 
materialist idrak nəzəriyyəsini inkişaf etdirdilər. 

---

 
35
Böyük Çin materialist filosofu Van Çunun (I əsr) fikrincə, 
dünyanın əsası əbədi mövcud olan “yuan si” maddi substansiyasıdır; 
yüngül hissəciklər (“yan si”) - göyü və kosmosu, qatı hissəciklər (“in 
si”) - torpağı  və göy cisimlərini yaradır. Onların qarşılıqlı  təsiri isə 
bütün mövcudatı meydana çixarır. Çində buddizm fəlsəfəsi Çin fəlsəfi 
ideyasının ünsürlərini mənimsəməklə inkişaf etmiş, buddizmdə  bəzi 
cərəyan və təriqətlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. 
Çin yazısı da qədim tarixə malikdir. Bu, öncə çox sadə, 
getdikcə mürəkkəbləşən Çin heroqliflərinin inkişafından aydın 
görünür. 
Qədim Çin yazısında iki minə qədər işarə olmuşdur. Onlar yazı 
yazmaq üçün xüsusi firçalar işlətmişlər. E.ə. III-I əsrlərdə “Erya”, 
“Fanyan”, “Dialektlər” lüğətləri tərtib olunmuşdur. Syuy Şenin 
heroqliflər lüğəti hələ də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. 
Dünyanın  ən qədim  ədəbiyyat nümunələri içərisində Çin 
ədəbiyyatının da özünəməxsus yeri vardır. “Şitszin” ilk Çin ədəbi 
abidəsidir. E.ə. IV əsrin ortalarında Çu çarlığı zamanı  əsasını xalq 
yaradıcılığından götürən “Çu şeri” janrı yaranır. Bu janrın görkəmli 
nümayəndəsi Tsyuy Yuanın yaradıcılığında zülmə, haqsızlığa nifrət, 
onlarla mübarizə, xalqa məhəbbət hissləri öz əksini tapmışdır. E.ə. 
V-III  əsrlərdə  fəlsəfi və tarixi məzmunlu nəsr  əsərləri - “Qo yuy” 
(“Çarlıqların tarixi”), “Çuntsyu” (“Salnamə”), “Çjuan tszı”, “Syun 
tszı”, “Men tszı” və s. traktatlar geniş yayılmışdı. E.ə. I əsrdə  Sım 
Tsyanın “Şi tszi” (“Tarixə aid qeydlər”)  əsəri xan sülaləsi dövrünün 
parlaq nümunələrindəndir. 
Çinin ən qədim incəsənət abidələri e.ə. III minilliyə aiddir. E.ə. 
I minilliyin ortalarında burada memarlıq və  şəhərsalma təşəkkül 
tapdı. 
Qədim mədəniyyət abidələri içərisində “Böyük Çin səddinin 
(uzunluğu 2500 km-ə  qədər) böyük əhəmiyyəti vardır. Böyük Çin 
səddinin əsas hissəsi Sin dövləti dövründə  

---

 
36
(e.ə. 221-207) tikilmişdir. O, əvvəlcə gil və torpaq qarışığından 
tikilmiş, sonralar divar səddin üzünə  kərpic və böyük yastı daşlar 
çəkməyə başlamışlar. Bu divar Xuanxe çayını bir neçə yerdən 
kəsərək düzənlik və dağlardan keçir. Böyük Çin səddinin hündürlüyü 
10 metrə, qalınlığı 6 metrə çatır. Divarın bütün uzunluğu boyu bir-
birindən müəyyən məsafədə dördbucaqlı möhkəm bürclər və onların 
altında qapılar tikilmişdir. Bu sədd  şimaldan gələn hunların 
hücumlarından müdafiə məqsədilə çəkilmişdir. 
Çin musiqi və teatr mədəniyyəti də  qədim köklərə malikdir. 
Əsasən bir səsli olub e.ə. VII əsrdə yaradılan, pentatonika üzərində 
qurulan Çin xalq musiqisi sonralar 7 və 12 səsli sistemlərə 
çevrilmişdir. 
Çin teatrının  əsası Xalq mahnı - rəqs yaradıcılığı  və sirk 
janrları elementlərini birləşdirən “bay si” (“yüz tamaşa”) formaları 
ilə əlaqədardır. 
Beləliklə, deyilənrləndən aydın olur ki, digər  Şərq dövlətləri 
kimi Çinin də çox yüksək mədəniyyəti olmuşdur. Çin 
mədəniyyətinin bəzi nailiyyətləri qədim dövrlərdə başqa ölkələrə  -
Hindistana,   Ərəbistana   daha   sonralar   Avropaya keçmişdir.