Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

Ali məktəblər uzrə hazırlanan dərslik və tədris vəsaitləri coğrafiyanın daha geniş istiqamətlərini əhatə edir. 

Bunlar aşağıdakılardır:  

- fiziki coğrafiya uzrə – Q.K.Gulun redaktorluğu ilə «Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası» (1959),  

- V.Kalesnik «Umumi yerşunaslıq» (Ş.B.Kərimovun tərcuməsi, 1968),  

- M.A.Museyibov, B.A.Budaqov, N.Ş.Şirinov «Umumi Geomorfologiya» (1967, 1986),  

- M.A.Museyibov «Azərbaycan SSR-nin landşaftı» (rus dilində, 1981),  

- M.A.Museyibov, M.S.Cobanzadə, F.Ə.Əhmədov «Qitələrin fiziki coğrafiyası», I və II hissələr, 1974, 1976),  

-  M.S.Cobanzadə  «Umumi  yerşunaslığın  əsasları»  (1988),  F.Milkov,  N.Qvozdetski  «SSRİ-nin  fiziki 

coğrafiyası» (R.H.Muğalovun tərcuməsi, 1990),  

- M.A.Museyibov «Azərbaycanın fiziki coğrafiyası» (1998);  

- Hidrometrologiya uzrə – N.A.Vəliyev, M.Ə.Məmmədov «Hidrologiya» (1982,1984), 

- M.Ə.Məmmədov, N.Fətullayev «Təsərrufat fəaliyyətinin cayların rejiminə təsiri» (1992),  

- İqtisadi və sosial coğrafiya uzrə – Ə.M.Hacızadə «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası» (1963),  

-  Ş.Y.Goycayski  «Əhali  coğrafiyası»  (1979),  Y.Q.Sauşkin  «İqtisadi  coğrafiyaya  giriş»  (Ə.M.Hacızadənin 

tərcuməsi ilə, 1981),  

- R.H.Məmmədov və O.S.Osmanov «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası. Rayonlar hissəsi» (1984, 1989),  

- T.G.Həsənov «Coğrafiyanın tədqiqat metodları. İqtisadi coğrafiya hissəsi» (1990),  

- N.N.Allahverdiyev «Azərbaycan SSR-nin iqtisadi və sosial coğrafiyası» (1991),  

- Xarici olkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə – C.A.Məmmədov, H.B.Soltanova «İranın və Əfqanıstanın 

coğrafiyası» (1989) və «Ərəb olkələrinin coğrafiyası» (1992).  

-  Ətraf  muhiti  muhafizə  və  təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  uzrə  –  R.B.Abdullayev  «Azərbaycanın  su 

hovzələrinin muhafizəsi» (1987),  

- Ş.Y.Goycaylı, N.K.Mikayılov, R.B.Abdullayev və b.  «Ətraf  muhiti  muhafizə  və təbii  ehtiyatlardan səmərəli 

istifadə» (1996).  

- Geodeziya və kartoqrafiya uzrə – M.H.Əliyev «Geodeziya və topoqrafik rəsmxətt» (1961),  

- R.X.Piriyev «Kartoqrafiya» (1975, 1964), Geodeziyanın əsasları və topoqrafiya (1994),  

- M.H.Qocamanov, Z.A. Bağmanov «Geodeziya olculərinin riyazi hesablanması» (2000) və s.  

Azərbaycanda  ali  təhsilli  coğrafiyacı  kadr  hazırlığının  həm  ixtisas  tərkibi  və  həm  də  coğrafiyası  xeyli 

genişləndirilmişdir.  Əvvəllər  təkcə  Bakının  ali  məktəblərində  coğrafiya  ixtisasları  uzrə  kadr  hazırlanırdısa,  80-ci 

illərdən Naxcıvan, Lənkəran, Gəncə şəhərlərində də belə ixtisaslar yaradılmışdır.  

1975-1980-ci illərdən etibarən muxtəlif təşkilatların yuksək ixtisaslı kadrlara olan tələbatının artması ilə bağlı olaraq 

BDU-nun coğrafiya fakultəsində movcud coğrafiya ixtisasları ilə  yanaşı hidrometeorologiya, okeanologiya, kartoqrafiya, 

ətraf  muhitin  muhafizəsi  (bu  ixtisas  hazırda  respublikanın  digər  ali  məktəblərində  də  yaradılıb)  və  2000-2001-ci  tədris 

ilindən beynəlxalq turizm və sosial-xidmət təsərrufatı istiqamətində kadr hazırlanır. 1992-ci ildən respublikanın coğrafiya 

tədrisində iki pilləli-bakalavr və magistr təhsil sisteminə kecilmişdir.  

Azərbaycan  Respublikası  mustəqillik  əldə  etdikdən  sonra  qısa  vaxt  ərzində  orta  məktəblərdə  coğrafiya  tədrisi 

sahəsində  koklu dəyişikliklər  aparıldı.  Bu  dəyişikliklər  birinci  novbədə olkəmizin  mustəqilliyini  coğrafiya  təhsilində  əks 

etdirən  yeni  tədris  proqram  və  dərsliklərin  hazırlanmasın  olmuşdur.  Yeni  tipli  proqram  və  dərsliklərin  tez  muddətə 

hazırlanması və nəşrinin təşkilində Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və onun nəzdində prof. M.A.Museyibovun 

sədrliyi ilə fəaliyyət gostərən coğrafiya uzrə Metodiki Şura cox boyuk işlər gormuşdur.  

Bu dovrun uğurlu işlərindən biri də orta məktəblərdə «Turk dunyası coğrafiyası» (XI sinif) kursunun tədrisinin təşkili 

oldu.  Qısa  muddətdə  prof.  M.A.Museyibov,  dos.  V.Ə.Əfəndiyev  və  metodist  muəllim  N.Seyfullayevanın  muəllifliyi  ilə 

«Turk dunyasının coğrafiyası» dərsliyi yazıldı. Orta məktəbin digər dərsliklərinin yazılmasında akad. B.Ə.Budaqov, prof. 

Ə.C.Əyyubov,  Ş.Y.Goycaylı,  N.N.Allahverdiyev,  dos.  T.Gərayzadə,  T.G.Həsənov,  B.Paşayev,  D.Ələsgərov,  Y.Qəribov, 

Ş.Pənahov, E.Əlizadə, M.Mirzoyev, N.Əyyubov və b. fəal iştirak etmişlər.  

Məktəb  coğrafiyası  sahəsində  qısa  muddətdə  gorulmuş  bu  boyuk  quruculuq  işləri  fasiləsiz  olaraq  indi  də  davam 

etdirilir.  Proqramlar  yeniləşdirilir,  kohnə  dərsliklər  təkmilləşdirilir,  azərbaycan  və  rus  dillərində  təkrar  nəşri  həyata 

kecirilir.  Yeni  nəşrində  başlıca  diqqət  əvvəlki  dərsliklərin  əksəriyyətində  yol  verilmiş  noqsanlar,  cox  sozculuyun, 

murəkkəb  cumlə  və  fikirlərin,  rəqəm  aludəciliyinin  və  s.  aradan  qaldırılmasına  yonəldilməlidir.  Orta  və  xususilə  ali 

məktəblərdə  coğrafiyanın  tədrisinin  yaxşılaşdırılması  sahəsində  də  əsaslı  işlər  gorulməlidir.  Bir  cox  hallarda,  elə  indinin 

ozundə  də  ali  məktəb  tələbələri  auditoriyalarda  oxunan  muhazirələrin  passiv  (statik)  dinləyicilərinə  cevrilirlər.  Ona  gorə 

ali məktəblərin yeni metodikaya boyuk ehtiyacı vardır.  

Məktəb coğrafiyasının  inkişafında  muhum  əhəmiyyəti olan coğrafi atlas  və  xəritələrin latın  əlifbası ilə azərbaycan 

dilində  capa  hazırlanması  sahəsində  də  fəal  işlər  aparılır.  Artıq  «Yarımkurələrin  fiziki  xəritəsi»,  «Dunyanın  siyasi 

xəritəsi,  «Dunyanın  iqlim  xəritəsi»,  «Azərbaycan  Respublikasının  inzibati-ərazi  bolgusu  xəritəsi»,  «Yer  qabığının 

quruluşu»,  «Azərbaycan  Respublikasının  fiziki,  oroqrafiya,  geomorfologiya,  torpaq  xəritələri»,  «Azərbaycan 

Respublikasının iqtisadi,  sənaye, kənd təsərrufatı,  nəqliyyat xəritələri» və  b. cap olunmuş və  bu iş indi də  davam 

etdirilir. Bu xəritələrin  hazırlanmasında akad. B.Ə.Budaqovun rəhbərlik etdiyi  Azərbaycan EA  Coğrafiya İnstitutu 

və  onun  əməkdaşlarından  İ.E.Mərdanovun,  prof.  Ə.C.Əyyubovun,  B.T.Nəzirovanın  və  BDU-nun  fiziki  coğrafiya 

kafedrasının  mudiri  prof.  M.A.Museyibovun  muəllifliyi  və  boyuk  əməyi  olmuşdur.  Artıq  daha  iri  həcmli  atlas  və 

kontur xəritələr hazırlanması mərhələsinə kecilibdir və onların coxu capa təqdim edilibdir. 

Kartoqrafiyanın bu zəngin məhsullarının keyfiyyətli cap edilib Azərbaycanın butun şəhər və kənd məktəblərinə 

catdırılması gunun vacib məsələlərindən biridir.  

Beləliklə,  məktəb  coğrafiyasının  iki  muhum  istiqamətində:  a)  yeni  proqram  və  dərsliklərin  yaradılması;  b) 

məktəb xəritələrinin hazırlanması həyata kecirilməkdədir.  

Bu muhum tədris sahəsində gələcəkdə başlıca məqsəd:  

1) Orta və ali məktəb proqram və dərsliklərinin elmi-metodiki prinsiplərinin işlənməsi;  

2) hər iki tədris mərhələsinin yeni metodikasının və tədris vəsaitlərinin hazırlanması;  

3) coğrafiya təhsil sisteminin Avropa standartlarına uyğun təşkil edilməsidir.  

 

Butun  bu  irimiqyaslı  vəzifələrin  həyata  kecirilməsində  respublika  coğrafları,  coğrafiya  cəmiyyəti  yaxından 

iştirak  etməlidir.  Tədris  metodikası  ilə  bağlı  olan  məsələlərin  həllində  isə  Azərbaycan  Dovlət  Elmi-Tədqiqat 

Pedaqogika,  Azərbaycan  Muəllimləri  (kecmiş  muəllim  kadrlarının  təkmilləşdirmə  institutu)  və  Bakı  Muəllimləri 

Təkmilləşdirmə İnstitutlarının uzərinə muhum vəzifələr duşur.  

Məktəb coğrafiyasının inkişafında yeni istiqamətlərdən biri də ali məktəblərə qəbul imtahanlarının test usulu ilə 

aparılması və bu sistemdə coğrafiyaya geniş yer verilməsidir.  

Hər  il  humanitar  və  iqtisadi,  son  illər  isə  bir  cox  ixtisasları  uzrə  qəbul  imtahanlarında  coğrafiyadan  30  suala 

cavab  vermək  tələb  olunur.  Bu  isə  məktəb  coğrafiyasının  butun  kurslarının  dərindən  oyrənilməsini  tələb  edir  və 

butovlukdə onun səviyyəsinə musbət təsir gostərir.  

Test  sual  və  proqramlarının,  yeni  tovsiyələrinin  hazırlanmasında  Tələbə  Qəbulu  uzrə  Dovlət  Komissiyası 

yanında fəaliyyət gostərən ekspertlər qrupu və daimi seminar əhəmiyyətli işlər gorurlər.  

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının ali və orta məktəblərində coğrafiyanın tədrisinin yaxşılaşdırılması ucun 

əlverişli  şərait  yaradılmışdır.  Bu  şəraitdən  bacarıqla  istifadə  edərək  onun  tədrisini  daimi  təkmilləşdirmək  və 

dərinləşdirmək tələb olunur.  

Xulasə əvəzi  

Azərbaycan  Respublikası  coğrafiyasının  tarixinə  dair  aparılan  umumi  tədqiqatları  aşağıdakı  kimi 

yekunlaşdırmaq olar.  

- Azərbaycan coğrafiya elminin tarixi uzrə axtarışlar davam etdirilməlidir.  

-  Coğrafiya  elminin  qarşısında,  xalq  təsərrufatının  ərazi  təşkili,  təbii  ehtiyatlarla  təmin  olunması,  əhalinin 

məşğulluğu,  sağlamlığı,  təhlukəsizliyi,  onun  təchizatı  və  istirahətinin  daha  səmərəli  qurulması  problemləri  uzrə 

elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, vəzifəsi durur.  

-  Olkə  təsərrufatının  muasir  tələblərini  odəmək  məqsədi  ilə  respublikanın  təbii  və  antropogen  landşaftlarının 

daha dərindən oyrənilməsini davam etdirmək lazımdır.  

- Coğrafiyanın butun sahələrində aerokosmik materiallardan və metodlardan geniş istifadə olunmalıdır.  

-  Landşaftın  dinamikası,  geokimyası,  inkişaf  proqnozları,  onların  qruplaşması  və  s.  ən  yeni  metodlara  tədqiq 

edilməlidir.  

-  Gələcəkdə  də  Azərbaycanın  və  onun  qonşu  rayonlarının  paleocoğrafi  inkişafı  tarixini  oyrənmək  zəruridir. 

Faydalı  qazıntıların  axtarılmasında  paleocoğrafi  tədqiqatları  daha  da  dərinləşdirmək,  muasir  tektonik  hərəkətləri 

yeni geofiziki və riyazi metodlarla oyrənmək lazımdır.  

- Olkə təsərrufatının muxtəlif sahələrində iqlim potensialından səmərəli istifadə etmək ucun respublika iqlimini 

oyrənmək  tələb  olunur.  İqlim  ehtiyatlarının,  bioiqlim  potensiallarının  geniş  miqyaslı  tədqiqi  və  təcrubi  cəhətdən 

qiymətləndirilməsi kənd təsərrufatının gələcək inkişafı ucun boyuk əhəmiyyət kəsb edir.  

-  Aqroiqlim  ehtiyatlarının  aşkara  cıxarılması  və  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  onlardan  səmərəli  istifadənin 

təşkili  fasiləsiz  şəkildə  oyrənilməlidir.  İqlim  dəyişmələrinin  proqnozları  hazırlanmalı,  təhlukəli  atmosfer 

hadisələrinin muxtəlif muddətli proqnozlarının dəqiq metodikası işlənməlidir.  

- Hidroloji hadisə və proseslərin təhlilində aerokosmik metodların tətbiqi genişləndirilməlidir.  

-  Respublika  su  ehtiyatlarından  daha  da  səmərəli  istifadə  etmək  ucun  su  hovzələrinin  qorunmasına  dair,  su 

daşqınları  və  sellərlə  mubarizə,  ekstremal  halların  qarşısını  almaq,  su  anbarlarının  muhafizəsi  və  qorunması, 

suvarma şəbəkələrinin daha səmərəli təşkili kimi hidroloji tədqiqatları davam etdirmək lazımdır. Cay hovzələrinin, 

xususən  tranzit  cayların  ekosistemini  qoruyub  saxlamaq  məqsədilə  cayların  ekoloji  axımı  uzrə  tədqiqatlar 

aparılmalıdır. Məcra prosesləri və sel-daşqın hadisələrinin oyrənilməsi əsaslı surətdə genişləndirilməlidir.  

- Respublikanın təbii şəraitini və onun təbii ehtiyatlarını əks etdirən umumi respublika və ayrı-ayrı regionların 

fiziki-coğrafiyası yeni mərhələdə daha onəmli yer tutmalıdır.  

- İqtisadi və sosial coğrafiya elminin vəzifəsi başlıca diqqəti olkə təsərrufatının intensiv inkişafına komək edən 

geniş  tədqiqat  işlərinin  aparılmasına  yonəltməkdir.  Yerli  ehtiyatları  aşkara  cıxarmaq,  onları  olkə  təsərrufatının 

istifadəsinə vermək sahəsindəki işləri davam etdirməlidir.  

-  Olkədə  məhsuldar  quvvələrin  tarazlı  (kompleksli)  inkişafını,  muxtəlif  miqyaslı  sahə  və  ərazi  sistemlərinin 

məqsədəuyğun təşkilini təmin edən tədqiqatlar lazımdır.  

-  Əhalinin  və  əmək  ehtiyatlarının  coğrafi  cəhətdən  oyrənilməsini  davam  etdirmək  lazımdır.  Kənd  və  şəhər 

məskunlaşmasını  yaxşılaşdırmaq,  ətraf  muhitin  istehsala  və  insanların  həyatına,  fəaliyyətinə  təsirini  daha  dəqiq 

oyrənmək tələb olunur.  

-  İnsan  ilə  təbiət  arasında  munasibətlərin  xarakterini  oyrənmək  və  bu  munasibətlərdən  insanların  xeyrinə 

istifadə etmək istiqamətində aparılması lazım gəlir.  

-  İqtisadi  əlaqələrin  yaxşılaşdırılmasına,  respublikanın  xarici  və  regional  iqtisadi  əlaqələrinin 

səmərəliləşdirilməsinə, ərazi əmək bolgusunun duzgun təşkilinə daha cox fikir verilməlidir.  

-  Uzun  muddət  yaddan  cıxmış  sosial  coğrafi  tədqiqatları  indi  davam  etdirmək  zəruridir.  İnsanların  muxtəlif 

təbii-coğrafi  şəraitdə  həyat  tərzini,  sağlamlığını,  istirahətini  və  s.  yaxşılaşdırmaq  ucun  ərazinin  təbii-iqtisadi 

imkanlarını aşkar etmək və onlardan istifadə yollarını oyrənmək.  

- Bizə qonşu və yaxın olan xarici olkələri coğrafi cəhətdən oyrənmək, qonşuluq imkanlarından istifadə etməklə 

bu  olkələrlə  iqtisadi  və  mədəni  əlaqələrin  yaranması  imkanlarını  muəyyənləşdirmək,  regional  və  qlobal  iqtisadi 

inteqrasiyanın inkişafında coğrafiyanın potensialından intensiv istifadə etmək.  

- Əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla Xəzərin kompleks tədqiqini genişləndirmək.  

- Respublikanın və onun ayrı-ayrı rayonlarının kompleksli coğrafi xususiyyətlərini əks etdirən əsərlərinin sayını 

artırmaq.  

- Bu tədqiqatları aparmaq  ucun  yeni,  ən qabaqcıl  metodlardan, coğrafi tədqiqatlarda komplekslilikdən, sistem 

metodundan, ən yeni və ətraflı məlumat verən kosmik tədqiqatlardan geniş istifadə etməliyik. Komputerlər sistemi 

və  elektron  hesablama  maşınlarından  istifadə  edərək  informasiya  yığmaq  və  daha  dəqiq  tədqiqatlar  aparmaq  tələb 

olunur.  

-  Təsərrufatın,  ekoloji  muhitin  butovlukdə  cəmiyyətin  oyrənilməsində  coğrafiya  elmlərinin  inteqrasiyasını 

genişləndirmək.  

Ədəbiyyat  

1.

 

Античная география. Под. ред. Боднарского- М. 1953  

2.

 

Анучин Д.Н. Географические работы – М.1954.  

3.

 

Баранский Н.Н. Становление Советской Экономической географии. Из-во. «Мысль», М.1980.  

4.

 

Берг Л.С. Очерки по истории русских географических открытии. М.-Л. 1949.  

5.

 

Витвер И.А. Историко-географическое введение в экономическую географию зарубежнего мира – М, 

1963.  

6.

 

Геттнер А. География, ее история, сушность и методы – М, 1930.  

7.

 

К.Грегори. География и географы. М. 1988.  

8.

 

Гумболдт А. Картины природы – М, 1959.  

9.

 

Qumilyov L.N. Qədim Turklər, Bakı, 1993.  

10.

 

Дитмар А.Б. От Птоломейа до Колумба. М. «Мысль», 1989.  

11.

 

Джонстон Р.Дж. География и географы. М. 1987.  

12.

 

Дробижев В.З., Ковальченко И.Д., Муравьев А.В. Историческая география СССР. М. 1973.  

13.

 

Исаченко А.Г. Развитие географических идеи – М.1971.  

14.

 

Максаковский В.П. Историческая география. М. 1997.  

 

1.

 

Максаковский В.П. Географическая культура. Учебн.,М. 1998.  

2.

 

Магидович И.П., Магидович В.И. «Очерки по истории географических открытии». В пяти томах. М. 

1982-1983.  

3.

 

Мир географии – М. 1984.  

4.

 

Отечественные физико-географы и путешественники – М. 1959.  

5.

 

Саушкин Ю.Г. История и методология географической науки. Курс лекции – М. 1976.  

6.

 

Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. – М. 1972.  

7.

 

Экономическая география в СССР. История и современное развитие – М. 1987.  

8.

 

Энциклопедия. География М. «Аванта», 1997.  

9.

 

Ятунский В.К. Историческая география М. 1955.  

 

Azərbaycan mənbələri  

1.

 

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 60 ildə: uğurlar, nailiyyətlər və perspektivlər. B. 1999.  

2.

 

Azərbaycan tarixi uzrə qaynaqlar. B. BDU-nun nəşriyyatı. 1989.  

3.

 

Budaqov B.Ə. Turk uluslarının yer adları – B. 1994.  

4.

 

Vəlixanlı N.M. IX-XII əsrlərdə ərəb coğrafiyaşunasları və səyyahları Azərbaycan haqqında. B. 1974.  

5.

 

Гейбуллайев Г.А. Топонимика Азербайджана – Б.1986.  

6.

 

Yaqub Mahmudov. Səyyahlar Azərbaycana gəlir. B. 1986.  

7.

 

Nurəddin Kərimov. Qırx il səyahətdə. B. 1977.  

8.

 

Fəridə Məmmədova. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. B. 1993.  

9.

 

Coğrafiya elmi 50 ildə. Akad. B.Ə.Budaqovun red. ilə – B. 1996.  

 

* * *