Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 

Mexaniki dislaliya zamanı səs tələffüzünün xüsusiyyətləri 

Mexaniki dislaliyanın aradan qaldırılması üçün aparılan loqopedik 

iĢin  əsasını  orqanizmin  kompensator  imkanları  (eĢitmə,  görmə, 

qavrama, taktil və kinestetik hissiyyat) təĢkil edir.  

---

 

44 

Tələffüz  qüsurlarının  aradan  qaldırılması  məĢğələləri  müəyyən 

ardıcıllıqla  aparılır.  Bütün  artikulyasiya  çalıĢmaları  aĢağıdakı  növlərə 

görə təyin edilir.  

1.Səsin qoyulması. 

2.Səslərin hecalarda tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 

3.Səslərin sözlərdə tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 

4.Səslərin cümlələrdə tələffüz vərdiĢlərinin avtomatlaĢ-dırılması. 

5.Səslənmə 

və 

artikulyasiyasına 

görə 

oxĢar 

səslərin 

diferensiasiyası. 

6.DanıĢıq nitqində səslərin avtomatlaĢdırılması.  

Mexaniki 

dislaliya 

zamanı 

düzgün 

səs 

tələffüzünün 

formalaĢdırılmasında üç əsas vasitədən istifadə edilir.  

Birinci  üsul  –  təqlidə  əsaslanır.  UĢaq  eĢitmə,  görmə  taktil 

vibrasiya və əzələ hissiyyatından istifadə edərək fonemləri səslənmə və 

artikulyasiyaya  görə  qavrayır  və  Ģüurlu  olaraq  orqanlarının  lazımı 

hərəkətinə,  səslənməsinə  çalıĢır.  Bu  zaman  uĢaq  güzgünün  köməyi  ilə 

nitq  aparatının  görünən  üzvlərinin  hərəkətini  görür,  onu  təqlid  edir,  əli 

ilə hava axınını, xirtdəyin titrəyiĢini hiss edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 

loqoped  məĢğələlərində  müxtəlif  vasitələrdən  sadə  kağız  zolağından, 

pambıq  parçalarından  baĢlayaraq  və  elektroakustik  cihazlardan  istifadə 

edir.  

Əgər lazımi artikulyasiya almaq mümkün olmazsa, onda loqoped 

ilkin  olaraq  onun  ayrı-ayrı  hissələrini  əldə  etməyə  çalıĢmalıdır.  Bəzən 

nitq  aparatı  üzvlərinin  qeyri-mütəhərrikliyi  və  ya  idarə  edilməsinin 

çatıĢmamazlığı  loqopedi  məcbur  edir  ki,  o,  bir  sıra  artikulyasiya 

çalıĢmalarına, özünəməxsus artikulyasiya gimnastikasına müraciət etsin. 

(Məsələn: dili «Bel» Ģəklinə salmaq, dili ensiz, biz Ģəklinə salıb, növbə 

ilə sağ və sol qulaq istiqamətinə aparmaq – «saat» və s.) 

İkinci  üsul  –  nitq  üzvlərinə  mexaniki  təsiri  nəzərdə  tutulur.  Bu 

üsul  zamanı  müxtəlif  vasitə-spatel,  zondlarla  baĢlanğıcı  artikulyasiya 

vəziyyətində  nitq  orqanlarına  təsir  edib,  onları  lazımi  tələb  edilən 

vəziyyət və hərəkətə salırlar.  

Nəticədə, nitq orqanlarının vəziyyət və hərəkəti eĢitmə və görmə 

qıcıqları  ilə  birlikdə  baĢ  beyin  qabığında  möhkəmlənir,  müəyyən  iz 

buraxır, sonra isə lazımi artikulyasiyanı Ģüurlu və fəal təkrar etmək üçün 

Ģərait yaradır.  

Üçüncü  üçül  –  qarıĢıq  olub,  həm  birinci,  həm  də  ikinci  üsulu 

özündə birləĢdirir. Bu zaman nitq üzvlərinə edilən mexaniki təsir sözlü 

---

 

45 

izahla  birlikdə  dəqiq  və  tam  artikulyasiyanı  təqlid  etməklə  həyata 

keçirilir.  

Mexaniki  dislaliya  zamanı  səs  tələffüzünün  çatıĢmamazlığı 

müxtəlif cür özünü göstərir. Belə ki, bir sıra samitlərin fitli və fıĢıltılı s, 

s, z, z, Ģ, j, ç, c səslərin qüsurlu tələffüzü siqmatizm adlanır. Bu səslərin 

Azərbaycan  dilində  əvəzlənməsi,  yəni  fitli  səslərin,  fıĢıltılı  və  əksinə, 

səslər kimi tələffüz edilməsi isə parasiqmatizm adlanır.  

Siqmatizmin aĢağıdakı növləri var: