Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

RĠTORĠKA VƏ DĠLÇĠLĠK 
 
 Nitq  fəaliyyəti  tamamilə  dilə  əsaslanır.  Dil  nitqin  bazası, 
nitq isə dilin ifadə formasıdır. Dil nitqi formalaşdırdığı kimi nitq 
də  dili  yaşadır.  Bu,  o  deməkdir  ki,  bilmədiyin  dildə  danışa  bil-
məzsən. Dil də nitq şəklində fəaliyyət göstərməsə, ölər. Nitq özü 
tamamilə dil bazasında yarandığı kimi, bəlağətli nitq (ritorika) də 
dil normaları əsasında yaranır. Dil normalarından kənarda heç bir 
ritorik akt yarana bilməz. Dil normalarını tənzimləyən
  Azərbay-
can  Respublikasının  Prezidenti  yanında  Dövlət  İdarəçilik  Aka-
demiyası
, onları ümumiləşdirən dilçilik olduğu üçün tamamilə dil 
qanunlarına əsaslanan ritorika dilçiliyin bir bölməsi hesab edilir. 
Dilçiliyin fonetika, leksikologiya, frazeologiya, morfologiya böl-
mələri ritorikanı da əhatə edir. Belə ki, Azərbaycan dilinin fone-
tik (qanun və vasitələri nitqin ekspressivliyinı artırdığı üçün hər 
bir  ritor  bu  prosodik  vasitələrdən  bacarıqla  istifadə  edə  bilməli-
dir. Eləcə də dilimizin leksik tərkibini mükəmməlsurətdə mənim-
səmiş,  geniş  söz  ehtiyatına  malik  olan  adam  lüğəvi  vahidlərdən 
yerində və bacarıqla istifadə edə bilər. Sözlərin seçilməsi, onların 
nominativ  və  məcazimənalarından  mahir  ritor  bacarıqla  istifadə 
edir.  Bu,  onun  nitqinin  bütün  ritorik  tələblərini  təmin  edir. 
Əksinə,  leksik  normalardan  kənara  çıxan  (loru,  jarqon,  vulqar 
sözlər  işlədən)  adam  dərhal  dinləyicinin  marağınin  sönməsinə 
səbəb  olur.  Eyni  sözləri  frazeoloji  vahidlərdən  istifadə  edə  bil-
mək  qabiliyyəti  haqqında  da  demək  olar.  Məlumdur  ki,  pare-
mioloji vahidlər nitqin effektini artırır. Məsələn,  
Yoruldum – əldən düşdüm. 
İnanmıram – Gözüm su içmir. 

---

 
117 
Gizli saxla – bir daş altda, bir daş üstdə və s. 
Çox  asanlıqla  inanmaq  olar  ki,  birinci-normativ  mənada 
işlənən sözlərdən istifadə edən adi, ikinçilərdən istifadə edən isə 
ritor (əsl natiq) hesab olunur. 
 Dilin  morfoloji  normaları  da  belədir.  Qrammatik  norma  və 
kateqoriya  şəklində  sabitləşmiş  qrammatik  məna  ifadəçiləri 
normativ  sistem  təşkil  edir.  Bu  normativ  sistemi  mənimsətmək, 
onları nitqdə yerli yerində işlətmək ritorikanı dilin formal sistemı 
ilə əlaqələndirir. Dilin sintaktik səviyyəsini, oradakı müxtəlif dil 
xüsusiyyətlərini  (fonosintaktik  cəhətləri,  aktual  üzvlənməni,  fo-
netik-ritmik qruplara ayırmanı dərindən bilmək ritorun ən başlıca 
vəzifəsidir.  Beləliklə,  aydınolur  ki,  ritorika  tamamilə  dilçilik 
çərçivəsində fəaliyyət göstərir.