Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Elmi redaktoru

404
71.  mini osğançuladı bu moğoçlar, tip
72.  ay kcd övkəsi kəlti. Inça tip
73.  yarlıkadı öz boğağulukçı ölütçi
74.  yarğanlarka: barıqlar, məniq
75.  ilim içintə neçə iki yaşda
76.  altın oğlan kyalar bar crsər,
77.  barçanı ölüqlər, tip yarlıkadı.
78.  Ötrü belgülüg boltı teqridəm bir
79.  vrişti  Yausipniq tülintə, ınçı
80.  tip yarlık təgürdi.
TƏRCÜMƏ
1.  Gedib baş əyək onun ulu  ləyaqətinə
2.  deyib müraciət etdilər. O zaman Xirodis xan
3.  beləcə deyib əmr etdi onlara, indi ey
4.  sevimli oğlanlarım, yaxşıca yola düşün,
5.  pak ürəkdən cəhd göstərib diləyin, istəyin!
6.  Necə tapsanız, yenə qayıdıb gəlib,
7.  mənə eşitdirin, mən də gedib səcdə
8.  edim ona, - deyib dedi. Beləliklə, o schirkarlar
9.  necə Qüdrsdən çıxıb gedərkən
10.  o ulduz da onlarla birlikdə
11.  gedirdi. Haçan o schirkarlar Bidil  -
12.  ximə çatdılar o ulduz
13.  tərpənmədən şük durdu. Sonra orada
14.  tapdılar Məsihə tanrını. O zaman
15.  ehtiramla yaxma gedib (kahaya) girdilər, ö z
16.  yüklərini açdılar, ucadan
17.  çığırdılar ki, onlar gətirmişlər
18.  üç növ xəzinə: qızıl, müşk-ənbər,
19.  qəlyan. Yenə səcdə etdilər, tərif
20.  alqışla müraciət etdilər hökmdar xan Məsihəyə
21.  tanrıya. O sehirkarlar belə düşün -
22.  üb girdilər. Tanrı oğlu isə
23.  müşk-ənbər, qəlyan götürəcək. Hökmdar isə
405

24.  qızıl götürəcək. Əgər həkimdirsə,
25.  ot, dərman götürəcək, deyib hədiyyələri qaba
26.  qoyub  içəri girdilər. Əbədi tanrı oğlu
27.  hökmdar Məsihə o sehirkarlarm
28.  ürəyindəki fikri bilərək buyurub
29.  üç növ hədiyyənin hamısmı
30.  alaraq buyurdu. Belə buyurdu onlara:
31.  Ay sehirbazlar, siz üç növ
32.  fikirlə girdiniz: tanrı oğlu
33.  da mən varam.  Hökmdar da yenə
34.  mən varam. Həkim, təbib də mən
35.  varam, deyib söylədi.  Şübhə -
36.  siz olub gedin, deyib söylədi. O
37.  sehirkarlara daş beşiyin küncün -
38.  dən un götürürmüş kimi bir yumru daşı
39.  götürüb onlara verdi... Sehirkarlar o daşı alıb
40.  öz üzərlərinə götürməyi bacarmadılar.
41.  İlxıya yüklədilər,  ilxı da götürə bilmədi.
42.  Ona görə öz aralarında məsləhətləşdilər. Bu daş
43.  ağırdır. Bu bir yumru daş  ... nccə  -
44.  dir ki, biz də,  ilxı da götürməyi
45.  bacarmadıq, aparmağı bacarmayacağıq, deyib
46.  sözləşdilər.  Sonra oradaca bir
47.  quyu göründü. O daşı götürüb o
48.  quyu içinə gömdülər.  Bir az
49.  gedib geri baxdılar. O quyu
50.  içindən bir qorxunc böyük işıq
51.  od, alov ilə qalxıb mavi səma -
52.  ya təki yüksəlirdi.  Beləcə o hey -
53.  rətamiz ... əlaməti görüb sehirbazlar
54.  anlayıb, bilib, qorxub üzü üstə düşüb
55.  səcdə etdilər. Belə deyirdilər:  Bi -
56.  zə etiqad etmək, səcdə etmək üçün cavahir verib
57.  imiş, biz səcdəgaha hörmətsiz olmu -
58.  şuq, bilmədən quyuya gömmüşük
59.  deyib peşman oldular. Ona görə bugünkü
60.  günə təki sehirbazların oda ibadət
4 0 6
61.  etmələrinin səbəbi budur. O zaman
62.  əlamətdar oldu onlara,  tanrısifət
63.  firiştə (mələk) ardınca gedib ondan ayrı yolla
64.  apardı o sehirbazları, Xirodis xa -
65.  na dəymədilər. Daha yenə yazını
66.  çatdıraq. Zxarya ulu dindarın
67.  qətlə yetirilməsi pis əməlli
68.  Xirodis xanın əlindədir. O zaman
69.  gördü Xirodis xan bu sehirkarlar
70.  dönüb başqa, ayrı yolla getmişlər,
71.  məni ovsunladı bu sehrbazlar, deyib
72.  bərk qəzəbi gəldi. Belə deyib
73.  əmr etdi öz adamboğan cəllad
74.  yarğanlarına, gedin, mənim
75.  elim içində neçə iki yaşdan
76.  kiçik oğlan uşağı varsa,
77.  hamısını öldürün, deyib əmr etdi.
78.  Sonra belə əlamətdar hadisə baş verdi: tanrısifət bir
79.  firiştə (mələk) Yusifin yuxusunda belə
80.  deyib əmr çatdırdı.
407

KÜNCÜT  BORCU
MƏTN
(1) 
(2)  (3)  (4)  (5)
(6)  (7)
r
i
4 0 8
TRANSKRPSİYA
1.  Küskü yıl altmç ay on yarçıka
2.  marja Kavsıduka tiişkə künçit
3.  kərgək bolup İl Təmirtin bir küri
4.  küriçit altım.  Küz iki küri kün-
5.  çit bürürmən. Birmədin keçürsər mən,  il
6.  yaqmça tüşi bilə birür, birkinçə
7.  bar yok bolsar mən,  inim Kasuknır)
8.  təgilər bilə köni bilsünlər.  Tanuk
9.  Kaban. Tanuk Böngək.  Bu nişan
10.  mənir] ol.  Mən Kavsıdu özüm
11.  bitidim.
TƏRCÜMƏ
1.  Siçan ili altıncı ayın onunda
2.  mənə  -  Kavsıduya faizlə (sələmlə) künciit
3.  gərək olub  İl Təmirdən bir küri
4.  kiincüt aldım.  Payızda iki  kiiri kün
5.  cüt verirəm.  Verməkdən keçirsəm, el
6.  qaydasmca faizlə (sələmlə)  verirəm, vcrincəyədək
7.  vəfat etsəm,  kiçik qardaşım  Kasukun
8.  qohumlarla düzgün (bərabər) bölsünlər.  Şahid
9.  Kaban.  Şahid Böngək.  Bu möhür
10.  mənimdir. Mən -  Kavsıdu  özüm
11.  yazdım.
4 0 9

TORPAQ  İCARƏSİ
MƏTN
(1) 
(2) 
(3) 
(4) 
(5) 
(6) 
(7)  .(8) 
(9) 
(Ю)
T i
4 1 0
TRANSKRİPSİYA
1.  Takığu yıl  ikindi ay səkiz yegirmikə
2.  тар а İlçikə larığ tarığu yir kərgək
3.  bolup Kıyımnukup Yal Turğanlakı yarım
4.  sık yerin anukun tudtım.  Bu yirkə
5.  neçə uruğ badsar,  ikəgii təg öndürüp
6.  tarır biz, bulmış tiişin təp üləsür
7.  biz.  Bu yirkə birimlərim kəlsər,  ikəgü
8.  təp  biliir biz.  Bu sözkə tanuk  Kara
9.  Bakşı,  tanuk Çisim.  Bu nişan mən İlçi
10.  kip ol.  Mən Mısır Sıla ayıdıp bididm.
TƏRCÜMƏ
1.  Toyuq ili  ikinci ayın on səkkizində
2.  mənə  Elçiyə əkin əkməyə yer kərək
3.  olub  Kıyımdunun Yal Turğandakı yarım
4.  sık yerini  hazır şəkildə tutdum. Bu yerdə
5.  neçə nəsil əkin əksə,  ikilikdə tən bölüşdürüb
6.  becərərək,  əldə edilən sələmini  tən bölə-
7.  rik.  Bu yerə vergi gəlsə,  ikilikdə
8.  tən  bölərik.  Bu sözə şahid Qara
9.  Baxşı,  şahid Çisim.  Bu möhür mən -  Elçi-
10.  nindir.  Mən Mısır Sıla söylədib yazdım.
411

LÜĞƏT
А
ab (KÇ9; IB  17, Y 4 1 )- o v
abçı (Y 32) -  ovçu
abınç (Ш 57)- rahat, təsəlli
abmçu (Ш 57) -  dözümlü, səbirli
abla (KÇ 9) -  ovlamaq
aç1 (T 28) -  açmaq
aç2 (BKş 37)  - ac
aç3 (KTc 8; T1 6) -  acmaq
aça (Y  17) -  yaxın qohum
Açığ Altır köl (MÇ  18) -  yer adı
açığın (SS) -  aydm, anlaşıqlı
açsık (KTc 8) -  aclıq
adak (KTşm 7; BKş 30, c 7; Y 41) -  ayaq
abaklığ (Y  10,  11, 42) -  ayaqlı
adarlu (Turfan) -  təhlükəli
adas (Y 26) ■- yoldaş,  adaş
adaş (Y  11) —
 yoldaş, adaş
adğır (KTş 35,  36; BKşm  11; IB  8,  86) -  ayğır
adğırhk (IB 7) -  ayğırl ıq
adığ (IB  10) -  ayı
adıncığ (KTc  12; BKşm  14) -  xüsusi, layiq, adma layiq 
adır (Y 32) -  ayırmaq
adırıl  (O  11;  BKşm  13;  T  2;  tA  1,2;  Y  8,  9,  10,  11,  13,  14,  17,
2 2 ,2 5 ,2 7 ,2 8 ,3 3 ,4 2 ,4 3 ,4 4 ,4 9 ; T1 2,4) -  ayırılmaq
adınn (Y 32) -  ayrılmaq, tocrid edilmək
ağ (BKş 37; IB 29,96, T 25; T1 7) -  qalxmaq, yüksəlmək
ağan (IB 29) -  cəza, cərimə, tövbə
ağar (ağır) (İA  1) -  ağır, qiymətli; hörmətli
ağı  (O  12  KTc  5,6,7,  şm  12,  çq;  BKşm  13;  T 48;  Y  12,  42) -
bəxşiş, hədiyyə
ağıl1 (T16) -  yaxınlaşmaq, yığışmaq
ağıl2 (Süci, IB 72) -  ağıl (qoyun saxlanan yer)
ağılığ (BKş  11; SS 43) -  ipəkdən qiymətli hədiyyə
412
ağır (BK ş 2, c 15; KÇ 5; İA  1) -  hörmətli, qüdrətli
ağırı (BK c 9; Tlı) -  ağrımaq, xəstələnmək
ağıt (KTşm  7; BK  ş  31;  KÇ  19) -  dağıtmaq, qovmaq, qalxmaq,
qaldırmaq
ağış (Y41; T16)- yüksəliş, yüksəlmə, qalxma, qalxış
ağız (Ш 40,100; T1 6) -  ağız
ağla (T15) -  ağlamaq
ağn (BK c9) -  ağrımaq, xəstələnmək
ağtur (T 25) -  qaldırmaq, yuxarı çıxarmaq
Ağu (BK ş 34) -  yer adı
Ağulığ (MÇ 45)-y e r  adı
ağulığ (Turfan) -  zəhərli, ağılı
Ağuş (T1  10) -  şəxs adı
Ağuş Ynal (T1  10) -  şəxs adı
ak' (KT ş, 35, 36,40, şm 2,  3;  IB 7, 28, T 25) -  ağ
ak2 (KT şm 2) -  at adı
Akbaş Atık (Y 49) -  şəxs adı
Ak Tərmol (T 25)  -  çay adı
akın (Y2) -  axın, hücum, həmlə, basqın,
akınla (O 4) -  axınlamaq, hücum etmək
aksırak (BK ş 8, MÇ  19) -  ağtəhər, ağımtıl
akun (Y2) -  axın, hücum
akunla (BK ş 8 ,0  9) -  axın etmək, hücum etmək
al'  (O 9;  KT ş 2,  8, 36,  38, 40,  şm 2, 6; BK  26,  27,  28,  29,  32,
34, 38; T 32; KÇ 22; MÇ 5, 29,42; HT 7, Turfan, IB 44; Y  28;
T 6) - almaq
al2 (O 4; KT c 7,9; BK ş 24) -  eşitmək, qulaq-asmaq
ala (IB 2) -  ala, alabəzək
alçı (Y 48) -  alçı, bəxt
aldız (KT ş 38) -  aldırmaq, götürmək
alığ (Y  11) -  çox, xeyli
alın (Y11)  alınmaq
alka (KT şm  1) -  yaratmaq, tərifləmək
alktn (KT c 9; T 3) -  zəifləmək, azalmaq, əldən düşmək, ölmək
alkış (SS 20) -  alqış, tərif
alku (IB  101) -  hər kəs, hamı, müxtəlif
413

alp (О 3,  12; КТ с 6, ş 3,4; ВКс 7; Т  10,  13,  14, 21, 29, 39,49; 
KÇ 4,  12,  17; НТ 2, 3, 4; Ю  15, 60, 84; Y  10,  11,  25, 28,  31, 33, 
43,44, 48; Т1 8) -  alp, igid, qəhrəman 
alpağu (KT şm 7; Y 39) -  rütbə adı 
Alp Urunu (Y 10,16) -  şəxs adı 
Alp Şalçı (K T ş 40, şm 2, 3)  şəxs adı 
alt (MÇ 25) -  alt, aşağı hissə
altı (KT ş  31,  34,  şm  5;  BK s 28,  c  10;  T  16,  MÇ 4,  9,  29, 43,
46; Y 1, 5, 24, 32,41,49, T1 2) -  altı
altı yegirmi (KT ş 31, MÇ 46; Y 41) -  on altı
Altı çub soğdak (KT ş 31) —altı hissəli soğda xalqı
altı otuz (KTş 34; BK ş26; c  10; MÇ 4, 29; Y 37) -  iyirmi altı
altı yüz (Y41) -  altı yüz
altm (SS76) -  aşağı, alt
altmç -  altmçı
altız (KTş38) -  aldırmaq
altmış (Y  1,  26, 41)  -  altmış
Altuğa (Y 30) -  şəxs adı
altın  (KTc  5,  şm  12,  cq;  BK c  11,  şm  11; T 48; IB  I, 4,  7,  8,  12; 
Y  3,  11  25,  28,  39,41)-qızıl, pul
Altın yış (KT ş  36; BK ş 27; T 20,  31,  32,  35,  37) -  altun meşəli 
dağlar
Altun Kapar (Y 29) -  yer adı
Altun Tamğan (YA  1) -  şəxs adı
altunluğ (Y  10) -  qızıllı
Amğa Kurğan (KT şm 8; BK şm  1 1)- yer adı
amrak (IB  101) -  sevimli,  istəkli
amtı  (O  7;  KT  c  3,  11,  13,  ş  9;  BKş  1,  c  13,  şm  13;  IB  101)  - 
indi
a n a (Y 41, 51)-a n a
Anar (Y  10) - şəxs adı
anda 
(KT sq) -  onda, orada, o zaman
andağ (andak) (IB  5,  15,  32, 60, 68,93; Y 29) - elə, o cür
anı  (KT ş  3,  34;  BK  ş  28,  41;  T 21,  24,  31,  34;  MÇ 22,  30;  У
24) -  onu
Am (T 24,27) -  çay adı 
AnQm (Y 24) -  şəxs adı
414
anta (O  5, 6;  KT c 7,9, ş 4, 5,  13,  14,  21,  28,  32,  33, 38, 39,40, 
şm 6,  8; BK ş 25, 26, 27, 28, 29,  31,  32, 34, 37,  38, 39; T 6,  12, 
16, 21,42, 46, 49,  51; KÇ 4,  16,  19; MÇ 2,4, 7,  10,  13,  16,  18, 
19, 20, 21, 25, 26, 27,29, 31, 32, 33,  34,  35,41,42, 43,  45;  HT 
1, 2,9; Y  11) - onda, orada, o zaman 
antağ (andağ) (KT c 8, ş 4; T 9, 36) -  elə, o cür, onun tək 
antak (KÇ  17) -  elə, o cür 
Antarğu (BK ş 30) -  yer adı
ança (O 8,  11; KT c 2, 5, 7,  13,  ş 3,9, 21,22,27, 30, 31, şm  11; 
BK  ş  33,  34.  c  10;  T 2,  6,  8,  9,  12,  14,  17,  19,  21,  22;  KÇ  20; 
MÇ  14;  HT 9;  IB  1,  3,  5, 7,  11,  12,  13,  14,  15,  16,  17, 19,  22,
24,  26,  30,  32, 33, 34,  35, 37, 38,  39, 41, 43, 45, 46, 48,  49,  50,
52,  54,  55,  56,  57, 58, 60, 62, 64, 65, 68, 69, 70, 72, 74, 76,  77,
79, 80, 82, 84, 86,  88, 91, 92, 94, 95, 96,  100,  101; Y 25)  elə,
o cür, o qədər
ançağ (Y  39)  elə, o cür, o qədər
aQçıp (MÇ)  19, 20, 40,43; IB  102 - elə hərəkət edərək
ançula (KT ş 32; MÇ 26)  təqdim etmək
al)ar (KTc  11,  12; BK şııı  14; T 24)  ona tərəf, ona doğru
af)aru (T 20)  ona tərəf, ona qarşı
arjla (T 34,  Y  11)  anlamaq, başa düşmək
arjlan (Y  38) - anlanmaq, başa düşülmək
apa1 (BK c  13; T 34)  rütbə
apa2  (O  1,  4;  KT  ş  1,  13,  19,  q;  BK  c  13;  Y  6,  11,  17,  39)
böyük qohum, ulu, əcdad
apa tarkan (T 14)  rütbə; şəxs adı
apar (KT ş 4) -  avarlar (qəbilə adı)
apıt (KT c  1;  BK  c  13,  14)  apalar (rütbə)
ar1 (KT c5) -  aldatmaq, yoldan çıxarmaq, şirnikləndirmək
ar2 (IB 25,  53) -  yorulmaq
ar3 (KT c 8,  IB 25)  - arıqlamaq
ara' (O 5,  10; K T ş  1;T41;M Ç  2,45; H T 4, 5; IB  15,  57, 80; Y
15, 24, 26, 30, 32, 39) -  arasında
ara2 (Y 28)  aramaq, axtarmaq
arah (Ш 92) - aralı, uzaq
arığ (T 37)  - an, saf, təmiz
arık (KT c 8) -  arıq
415

aril (КТ с В) -  zəifləmək, arıqlamaq 
ant (Y 28) -  axtarmaq, aramaq 
ark (ank) (Y 24)  - arx 
arka (T 5; HT 7) -- arxa 
Arkar Baş (MÇ 25) -  yer adı 
arkış (КТ с 6; ВК ş 41) -  karvan 
Arkuy (T 53) -  yer adı
armakçı (KT ş 6) -  yalançı, fırıldaqçı, hiyləgər
Arslan (Y 15) -  aslan (şəxs adı)
art1 (IB  10) -  aşırım, keçid, dağ keçidi
art2 (Y  18,41) -  artmaq
art3 (KT ş 22) -  dağıtmaq, məhv etmək
artat  (KT  ş  22,  IB  91)  -   pozmaq,  zəiflətmək,  xarab  etmək,
dağıtmaq, məhv etmək
artuk (KT ş  15,  33;  BK ş  28,  34,  c  1,  2, 9, cq; T 20, 40;  KÇ 25) 
-artıq
artur (KT c 6) -  aldatmaq, cəlb etmək, aldadılmaq
as1 (Y 32) -  aş, yemək, xörək
as2 (T 26,  35,  37)  - aşmaq
aşığ (IB 49;  7’1 8,  10) --  fayda, qazanc
asra (KT şl, 22; BK şm  10;  IB  20,  31, 84, 93) -  aşağı, aşağıda
asuğ (Те 3, 4) -  fayda,  qazanc
as1 (KT ş 26;  Y 32) -  aş, yemək, xörək
as2 (KT ş  17,  21; BK ş 27; MÇ  8; T 6)  - aşmaq, keçmək
aşa (KT ş  17,  21; BK ş 27)  -  aşaraq
aşnukı (MÇ 32; Y  12) əvvəlki
aşsız (KT ş 26) -  aşsız, ac
aşu (T1 3) -  aşırım
at1 (O  3,  6,  11;  KT  ş 7,  20, 25,  26,  31; BK ş  36, 41;  KÇ  1;  MÇ 
19; HT 3; IB  85;  Y  1,  2,  5,  15,  26,  28,  29,  38; T I2, 4,  10) - ad. 
ad-san
at2 (KT ş 32, 33,  37,  39, 40, şm 2, 4; BK c  12, şm  11; T 25, 27.
54; KÇ 4,  15,  19; IB 23, 25, 28; 76,  100; Y 28, 32,40,41, 43) -
at(heyvan)
at3 (Y 28) ~ atmaq
at-kü (KT ş 25, 26) -  şöhrət
ata1 (Süci) - ata,  tərbyiəçi, vəzir
416
ata2 (MÇ  12) -  adlandırmaq
atan (IB  85) -  ad çıxarmaq, şöhrətlənmək
atı (O 4; KT c  13, eş; BK cq; Süci) -  kiçik qohum
atlat (T 25) -  atlandırmaq, atlara mindirmək
atlığ1 (BK ş 41, c  1; T 4, 24; MÇ 4;  IB 2,16, 54, 55) -  atlı
atlığ2 (MÇ  17) -  adlı, məşhur
ay'  (O  12;  KT şm  ş;  BK  cq;  MÇ  9,  15,  16,  17,  18,  19,  21,  25,
29,  30,  31, 35,40, 41, 45, 46; HT 2,  5,  7,  10;  IB 91,  103;  Y  10,
23,  28,  29, 44, 45, 47) -  ay
ay2 (T 31,  32; KÇ  14; MÇ 27,  33;  Y 41) - demək
ay3 (SS) -  müraciət bildirən ədat
ayağ (TI 2) -  hörmət,  fəxr
ayak (IB 62, 63) -  qədəh
ayğucı (T  10, 21, 29,49)  məsləhətçi, vəzir
ayın1 (IB 29) -  qorxmaq, çəkinmək
ayın2 (IB 29) -  dua
ayıt1 (BK ş 41; T 34; MÇ 20)  demək, söyləmək, əmr etmək 
ayıt2 (BK ş 41)  - cəzalandırmaq
ayığ (KT c 3, 5, 7; T 34; IB 9,  16, 28, 34, 55,86,  100)  - pis, bəd 
(afığ bilig  bəd əməl) 
aylığ (IB 2)  - aylıq
az' (O 6, 7; KT c  10, ş  16, 20, 29,40; BK  32; IB 89)  az 
az2 (KT ş  19,  38,  şm 2,  3;  BK  ş 26, şm  12; T 23, 24; MÇ 23) 
türk qəbilələrindən birinin adı 
az bodun (KT şm 3)  az xalqı
az3 (O  11; KT ş  19;  KÇ 20)  azmaq, yanılmaq, xəyanət etmək
az4 (KT şm 5) -  at adı
Aza tutuk (KT ş 38)  - şəxs adı
azça (T 43) ~ azca, azacıq
Azğanaz (IA  1) -  şəxs adı
azı (Y  10,  11,44) -  azmaq, yanılmaq, səhv etmək
azığ (IB  10) -  azı dişi, qılınc dişi, köpək dişi
Az yağız (KT 5, 8) -  at adı
azkıjfa(KTş 34; T 9) - azacıq
Azman ak (KT şm 5,6) -  at adı
azu (KT c  10) -  məgər (ədat)
azuk (KT ş 39) -  ərzaq, azuqə
417

в
ba (Т 27,41; IB  19,41,  50; Y 32) -  bağlamaq
bağ (Y  1,  5,  14,  27,  38,  41,  49,  52)  -  bağ,  hissə,  dəstə,  bölük,
qəbilə
bağa (O 5; T 6; Süci; Y  10) -  bağa (titul, rütbə)
Bağır1 (Y 51) -  Bağır (şəxs adı) 
bağır2 (Y 26) -  mis 
bağış (İB 28) -  bağ, ip, kəndir, buğum 
bakir (Y 26) -  pul
balbal (O 3; KT  ş  16,  25; BK c 7,  9; Y  34,  36) -  balbal (daşdan 
yonulmuş kodub heykəl)
balık (O 9; KT ş  12, şm 4, 8; BK ş 28, 30; T  18,  19) -  şəhər
balıkdakı (KT ş  12)  - şəhərdəki
ban (Y  3,10) -- bağlamaq
barça (T 31; Y  10) -  mənə
baqaru (T 34) - mənə, mənə tərəf
bar'  (O  10;  KT c  9,  ş 29;  T  10,  14,  26,  30;  Süci;  Turfan;  IB  28,
49,  89; Y 28, 30, 40, 43)  -  var, mövcud, dövlət
bar2 (0   3,  11,  12;  K T c7 ,  8,9,  10,  ş  16, 23, 24, 28,34, 39,  şm  1,
8,  cş;  BK ş  32,  35, 40,  41,  c  1,  10; T 24,  26,  27;  KÇ  16, 20,; MÇ
2,  11,  14,  16,  28,  29,  30,  31,  41,42,  44;  IA  1;  HT  1,  7,  10;  Süci;
IB  7,  8,  17,  23,  26, 40, 44, 46, 47,  51,  52,  58,  63, 65, 67, 68, 71,
75,84,91; Y  10,  11,  16,  18,  38,  29,30,  39; T1  3 ) - getmək
barça (MÇ  38) -  olduğu qədər, hamısı
bağırma ( O il;  KT ş 24) -  gediş, hərəkət, səfər
barım  (KT  şm  1,  cq;  BK  ş  24,  c  3;  MÇ  15;  Y10,  11,  41)  -
əmlak, var-dövlət
bark  (KT  şm  13;  BKş  32,  34,  37,  c  14,  15,  şm  13,  cq;  MÇ  14, 
24) -  sərdabə, saray, türbə
bars  (KT  ş  20;  MÇ  19;  IB  15,  44,  74,  103;  Y  11,  28)  -  bars,
bəbir, qar pələngi
Bars кап (St  1) -  şəxs adı
Bars Urunu (St  1) -  şəxs adı
bas (KT ş 22,  35,  37, şm 8; BK 27,  32; T 27,  38; MÇ 24; 0   1,9) 
-  basmaq, hücum  etmək, məğlub etmək 
basık (Y 40) -  oyuq, batıq
418
basın (T 39,  53; IB  70)  basılmaq, məğlub olmaq 
basıt (T 34) -  basqın etmək 
başlığ (T 46) -  başlı, başçılıq
basmıl (BK ş 29; MÇ 28, 31, 36, 37,41) -  basmil (qəbilə adı)
baş (KT ş  33, şm  1, 6; T 26; MÇ 6, 7, 20, 21. 23, 25,  26, 29; IB
13,  15; Y  16,41; Tl 6) -  baş
başad (BK c8) -  başçılıq etmək, rəhbərlik etmək
Basğu (KT ş 37)  - şəxs adı
başla (KT ş  16, 25,  şm 8,  11;  BK  ş 33, c  13,  14; Turfan; Y 32,
40)  - başlamaq, başçılıq etmək, qorumaq
başlığ (KT  ş  2,  15,  18;  BK  şm  10;  IB  12)  -  başlı,  məğrur,  baş
əyməyən, tabe olmayan
bat' (O 7; Y  10) -  pis, yağı
bat2 (Y  10)  -  tez, iti, sürətli
bat3 (BK şm  11; MÇ  13)  batmaq
batım (KT ş  35;  BK  ş 26)  batım;  süqüg batımı  - süngü batan 
qədər
batşık (KT c 2) -  batış,  batan; kün batsık  günbatan, qərb
batsıkdakı (KT şm  12) - qərbdəki
batur (Y  29) -  bahadır, qəhrəman, igid
bay (KT c  10, ş  16, 29; Süci;  IB 40; Y 39, 58)  varlı, zəngin
Baybalık (MÇ 44)  - şəhər adı
Bayırku (KT ş 35, 36)  yer adı
Bayna Carjun (Y 7)  - şəxs adı
baz (KT ş 2,  15,  30)  məğlub etmək, tabe etmək
Baz kağan (KT ş  14,  16) -  şəxs adı
Beçə Apa (St  1)  şəxs adı
bel (IB 56; Y  3,  10)  bel
belgü (MÇ 20,21; Turfan)  -  nişan, nişanə
bclqülüg (Turfan) -  əlaməlli, nişanlı, bildirən, göstərən
beltir (MÇ 21,  34) -  çayın qolu, qırağı, sahili
ben  (T  1,  4,  5,  7,  10,  11,  15,  21,  30,  31, 
34,37, 
47,  50,  52,  55,
58,  59; MÇ 27,  28, 30,  39,49; Y 2, 3, 6, 9,  10,11,  13,15,  16,  19,
20,  22, 24, 25,  37, 45, 48, 49, 50,  52) -  mən
beQgü (KT c 8,  1),  12,  13; BK şm 15;  Y  33, 36, 39, 58) -  əbədi,
daimi, abidə
beqigü (Y 21, 27, 28) -  əbədi, abidə
419

BeQlügək (T 44) -  yer adı
bei)ü (Y 9,  13,  14,  30, 52) -  əbədi, abidə
ber (O 5,  6,  10,  11; BK c 7; T 2, 6,  52;  KÇ  1; IA 2; IB 72,  74; Y
30,  58) -  vermək
Berçəkər (KT ş  12) -  xalq və ölkə adı
bes(KÇ  17)-b e ş
bes yetmiş (O 4) -  altmış beş
Besbalık (BK ş 28; KÇ  11; HT  1, 2, 7) -  şəhər adı
Bes Keçin (BK cş) -  şəxs adı
beş (Y 65) -  beş
beş kirk (Y 25) -  otuz beş
beş tümən (BK ş 28) -  əlli min
beş yegirmi (IB  103; Y  11, 45) -  on beş
bədiz1  (КТ  с  11,  12;  BK  şm  114,  cq;  KÇ  24;  Y  32)  -   bəzək,
naxış
bədiz2  (КТ  c  11,  şml3;  BK  cq;  KÇ  24;  IA  2)  -   tikmək, 
bəzəmək, naxış vurmaq
bədizçi (КТ c  11,  12) -  bəzək vuran, naxış vuran
bədizlə (IB 43) -  bəzəmək, bəzək vurmaq
bəg (O  5,  6,  7,  9,  10;  КТ c  1,  2,  11,  ş  3,  6,  7,  8,  19,  20,  22,  24,
34,  ş m ll.c q ;  BK  ş  1,2,  33,  c  13,  14,  15,  şm  12,  13;  T 36, 42,
43;  KÇ  6;  MÇ  22,  32;  HT 6,  9;  IB  7,  9;  Y  1,  5,  10,  16,  22,  24,
42,  48, 52, 53:  T1  3) -  bəy
bəgdəmək (Turfan) -  cənnət, behişt
bəgli-bodunlığ (KT ş 6) -  bəyli-xalqlı
bəglik (KT ş  7,  24;  IB  88;  Y  26)  -   bəylik,  bəyliyə  iayiiq,  bəy
olmalı
bəgni (St 4) -  çaxır, şərab
Bələ Tuğma (Y  15) -  şəxs adı
bəniz (Y 26) -  bəniz, üz
bəntəz (KÇ 27) -  təki
bəri (T 11,14,  17; MÇ  15) -  bəri, sağ
bəridənyən (T  1 1 )- bəridən, bəri tərəfdən, cənubdan
bərigərü (BK şm  11) -  sağa, bəriyə, cənuba
bəriyə (O 2; KT ş  14; T  14,  17;  Y  10) -  bəriyə, sağa, cənuba
bəridəki (T  17) -  bəridəki,  sağdakı, cənubdakı
bi (IB 7) -  madyan
420
biç (IB 7) -  biçmək, kəsmək 
biçin (KT şm ş) -  meymun
bidgüçi (MÇ 27) -  avanqard, qoşunun irəlidə gedən hissəsi 
bil  (KT c  7,  11,  12,  ş  18,  21,  24,  34;  BK  ş  33,  şm  15; T  6,  24; 
KÇ  28; MÇ 38;  IB  1, 3,  5,  7,  II,  12,  13,  14,  15,  16,  17,  19,  22, 
26,  28,  30,  32,  33, 34, 35,  37, 38,  39, 41,43,45, 46, 48, 49,  50, 
52,  54,  55,  56,  57,  58, 60,  62, 64, 65,  68, 69, 70,72, 74,  76,  77, 
79,  80,  82,  84,  86, 87, 89, 91,  93, 94, 95, 96, 98,  100,  101;  Y 4, 
25, 32) -  bilmək
bilig (KT c 5,7; T 6,7;  KÇ 28) -  bilik 
Bilig KöQül səQün (St 4) -  şəxs adı 
biligsiz (KTş 5)  biliksiz, ağılsız 
bilif) (Y 32)  tanınmaq, bilinmək
bilgə (O 4,  10,  11,  12;  KTc  1,  6, ş 3,  23; BKc 33; T  1, 5, 6,  15, 
17,  29,  31,  34,  47,  50,  58,  61,  62;  KÇ  7,  8,  14,  17,  19,  22,  24; 
MÇ  1,  5,  11,  17,  47;  Y  13,  24,  32, 48)  -  bilici, bilikli, müdrik, 
hakim
bilgəlik (St 3)  müdriklik
Bilgə Çikşi (St.  I) -  şəxs adı
Bilgə Çigsən (Y  13)  şəxs adı
Bilgə kağan (KTc  1, ş 23, q; BKş  I, c  13, q)  şəxs adı
Bilgə Tamğaçı (KT şm  13)  şəxs adı
Bilgə Tirig (Y 53) -  şəxs adı
bin (KTş 32, 33, 36,  37,40, şm 2, 3, 5, 6, 8,9; T 57; KÇ  15,  19;
Y41)  - minmək
Bindür (St.  1) -  şəxs adı
bintür (T 25)  mindirmək, ata mindirmək
bit) (BKc  1; T 14,  16,  18; MÇ 42,48; Y 3,42) -  min
bii)ə (MÇ 42) -  minlik qoşun, alay
bir' (KTc 6,  ş 32,  33, 36, şm 2, 4,  5,  7,  12; BKş  30,  31, 40, c  1, 
8,  9; T  23,  24,  33;  MÇ  17,  25,  31,  32,  33,  35, 42, 45; HT 6;  IB 
37, 48, 56; Y  10,  1 5 ,3 2 ,4 3 ,4 5 ) - bir 
bir2 (KTc  5,  7,  ş  1,  8,  9,  10,  12,  14, 20, 21, 25, 30, şm 9, q;  BKş 
29,  31,  c  10,  11,  şm 9,  10;  T  15,  38;  MÇ 4,  14,  17,  19,  26,  33, 
43,44; HT 4; Süci, Y 28) -  vermək
biri  (KTc  1,  2,  3,  6,  ş  28; BK ş  36, 40,  şm  11; T 7)  bəri,  sağ, 
cənub