Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

  ş  26)  «Qarnı  ac,  üstü  donsuz  pis  v ə   nankor  xalqın 
üstündə  oturdum». 
Ö tjrə kün  toğsıkılja,  kisrə kün  hatsıkına  t^gi, 
bəriyə  Tabğaça,  yıraya  yışka   tə g i  ...
  (O  
2}
  «()nvi  gündoğana, 
g eriyə  günbatana,  b əriy ə  (sağa)  Tabğaça,  sola  mc.şəli  dağlara 
tək i».
3.  -ru,  -rü,  -ri.  taş+ru,  ki+rü,  ke+ri  v ə   s. 
Ər a tu n y o k  üçün 
y e ti  aşnukı  eşim   taşru  ctiUi
 
41 )  «İgid  adım  olm adığı  üçün 
ycddi  ə v v ə lk i  dostum   sürgün  cdildi». 
K irü   I'ənıir  kaptğka  tə g i 
k o n tu rm ış(K T
  ş  2)  «Gcri  Domir  Q apıya  təki  ycrləşdirm iş». 
Cıcri 
barığına b a rd ı(0
  11)  «Gcri  qayıdan  qayıtdı».
4.  -ya,  -y ə .  k u n + y a ,  b ə r i+ y ə ,  yıra+ ya   və  s.  Türk  bodun, 
ü ləsik in   b əriy ə 
Ç uğay  y ış   tügül,  Tün  y a zı  konayın  lis;>r,  türk 
bodun,  ü ləsikig   anta  ayığ  k isi  ança  hoşğurur  crm iş
  (K 'l’  c  6-7) 
«Türk  xalqı,  bir  h issə n   b əriyə  -  Ç uğay  m cşəli  dağlarına  dcyil, 
Tün  düzünə  y er lə şək   d csə,  türk  xalqı,  bir  h issə si  orada  pis 
adaınlar  c lə   öyrədir  im iş». 
...yıraya  O ğuzda  iki-üç  birj s ü m iz ( l
14)  « ...so ld a   O ğuzda  iki-üç  min  qoşunuq». 
B əriyo  Tahğaçığ, 
orjrə  Kıtify’iğ,  yıraya  O ğuzığ  üküs  ök  ölürti ( \ 1 )
  «S ağda  Çini, 
ö n d ə   K ıtayı,  solda O ğuzu  çoxlu ca  öldürdü».
5.  -ğaru,  -gərü.  kurı  +  ğaru,  il  +  gərü,  bəri  +   gərü,  yıra  + 
ğaru  v ə  s.  İlgərü  ŞantuQ  yazıka tə g i  sü ləd im ,  ...  B ərigərü   T okuz

Ərsənkə  təgi  sülədim .  ...Kurığaru  Y inçü  ügüzig  keçə  Təmir 
kapığka  təgi  sülədim .  Yırağaru  Y er  Bayırku  yiriQə  təgi  sülədim 
(KT  c  3-4)  «İrəli  Şandun  düzünə  tək i  qoşun  çəkdim .  ...  Sağa 
Doqquz  Ə rsənə  tək i  qoşun  çəkdim .  ...  Geri  İnci  çaymı  keçərək 
Dəmir  qapıya  təki  qoşun  çəkdim .  Sola  Yer  Bayırku  yerinə  təki 
qoşun çəkdim ».
6
.  -Qaru.  ortu+sı+Qaru. 
İlgərü  kün  toğsıka,  birigərü  kün 
ortusıtjaru,  kunğaru kün  batsıkıtja,  yırağaru  tün  ortusıtjaru anta 
içrəki bodun kop matja körür
 (K T   c  2)  «İrəIi  gündoğana,  sağa 
gün  ortasma,  geri  günbatana,  sola  g e c ə   ortasma  bu  qədər  (yerin) 
içindəki xalq tam am ilə m ən ə tabedir».
7.  -dən.  öQ +dən,  b əri+ d ən ,  yıra+dan  v ə   s. 
Ötjdən  ka- 
ğanğaru yorabm
  (T  29)  «Ö ndən  xaqana  qarşu  qoşun  yürüdək». 
Tabğaç,  bəridənyən  təg
 
11)  «Tabğaç,  bəridən  hücum  et». 
Ben yıradantayan təgəyin
 (T  11) «M ən soldan hücum  edim».
8
.  -ta. 
o l>   an  +  ta.  01 süg anta yokkışdım
  (B K   ş  25)  « 0  
qoşunu  orada m əh v  etdim».
9.  - t ı,  -ti,  -dı,  -di. 
ım+di,  am+tı,  edgü+ti, katığ+dıvQ
 s. 
OI 
amtı ^ ığ  y o k i^ i:
  c  3)  « 0   indi  pis  deyil». 
Tokuz oğuz bəgləri, 
bodunı,  bu  sabımm  edgüti esid,  katığdı  tıtjla
  (K T   c2)  «Doqquz 
oğuz bəyləri,  xalqı,  bu nitqim i yaxşxca eşit, m öh k əm cə dinlə».
1 0
.  -ç a ,  -çə. 
sıljar+ça,  ot+ça,  ört+çə,  bor+ça,  sub+ça, 
tağ+ça,  bun+ça,  yüz+çə,  törü+sün+çə,  mar+ımm+ça  və  s. 
Türgis kağan süsi otça,  borça
 .fc?///(B K   ş  27)  «Türgiş  xaqamnm 
qoşunu  od  kimi,  şərab  kimi  gəld i». 
Ekinti kün kəlti,  örtcə kızıp 
kəlti
 (B K   ş  39-40)  «İkinci  gün  gəld i,  odca  qızıb  gəldi». 
KanıtJ 
subça yügürti,  sütjügilj  tağça yatdı
  (K T   ş  24)  «Qanm  su  kimi 
axdı,  sümüyün dağ kimi yatdı».
Tərkibi zərf.  Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində,  başqa 
nitq  hissələrində  olduğu kimi,  zərflərdə  d ə  m ürəkkəbləşm ə  zəif 
inkişaf  etmişdir.  A bidələrin  dilində  bir  n eçə  tərkibi  zərfm 
işləndiyi  m üşahidə  edilir;  m əsələn : 
Ertis  ügüzik  keçigsizin 
keçdimiz,  tün  katdımız,  Bolçuka  tatj  üntürü  təgdimiz
  (T  25) 
«İrtış  çaym ı  k eçid siz  keçdik,  gecən i  gündüzə  qatdıq,  Bolçuya 
dan söküləndə  çatdıq».
KÖMƏKÇİ  NİTQ  HİSSƏLƏRİ
Qodim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  köm əkçi  nitq 
hissələri  z ə if  inkişaf  etmişdir.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
qələm ə 
alındığı 
dövrdə 
(V-IX 
yüzilliklər) 
qədim  
türk 
qəbilələrinin  dilində  köm əkçi  nitq  h issələri  təşəkkül  dövrü 
keçirirdi;  hələ  O rxon-Y enisey  abidələri  dövründən  əv v əl 
başlanmış  əsas  nitq  hissələrinin  köm əkçi  nitq  hissələrinə 
çevrilməsi  prosesi  qədim   türk  yazısı  abidələri  dövründə  də 
davam  edirdi.  Buna  görə  də  abidələrin  dilində  eynı  bir  sözün 
həm  əsas  nitq,  həm   də  köm əkçi  nitq  hissəsi  fünksiyasında  çıxış 
etməsi  adi  haldır.  Bu  xüsusiyyət  daha  çox  qoşmalara  aiddir. 
Qədim  türk  yazısı  abidələri  dövründən  başlayaraq, 
türk 
dillərində  köməkçi  nitq  hissələri  diferensiallaşır  və  müstəqil 
lcksik-qrammatik kateqoriyaya -  nitq h issələrin ə  çevriHr.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bütün  köm əkçi  nitq 
hissələrinin  -  qoşma,  bağlayıcı,  ədat v ə  modal  sözh)rin  işləndiyi 
müşahirə  cdiHr.
QOŞMA
Müasir  türk  dillərində  qoşmalar  az-çox 
sabitləşm iş 
köməkçi  nitq  hissəsidir.  Onlann  özlərinə  m əxsus  qrammatik 
funksiyaları  vardu';  qoşmalar  özlərindən  əvvəl  gələn  sözlərə 
qoşulur,  onları  idarə  cdir  v ə   bu  məqamda  qoşm a  birləşm əsi 
adlanan  söz birləşm əsi  ə m ə lə   gətirir.  Bir qayda olaraq,  qoşmalar 
adlardan  sonra  işlənir  və  qoşmanın  ifadə  etdiyi  mənadan  asıh 
olaraq,  əv v əl  gələn  sözün  ismin  hallarmdan  birində  işlənm əsini 
tələb  cdir.  Bu  məqamda  qoşmalar  hal  şəkilçiləri  ilə  cyni  olan 
funksiyanı  ycrinə  yctirir.  Lakin  fiınksiya  eyniliyi  qoşınalarla  hal 
şəkilçilərinin  eyniliyi  dcm ək  dcyildir;  hal  şəkilçiləri  sözdən 
aynhqda  işlənə  bilm irsə,  qoşmalar  müstəqil  sözlərdir  və 
m üstəqi!  nitq  hissəsi  təşkil  cdir.  Bundan  başqa,  qoşmalar  hal 
şək ilçilərin i  əv əz  etmir;  qoşmanın  idarə  etdiyi  söz  mütləq  ismin 
müə}0''^r>  bir  hahnın  şəkilçisini  qəbul  edir.  M əh z  buna  görə  də

bir sıra  türkoloqlann 
b tlə  «ilə»
 qoşm asm m   ismin  birgəlik  halmı 
yaratması  haqqmdakı  fikrini  qəbul  etm ək olmaz.
Türk dillərində,  o  cüm lədən  qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  qoşmalar  adhq  v ə   təsirhk,  habelə  yerhk  halda  olan  söz- 
lərlə  işlənm ir.  Buna  görə  də  b əzi  türkoloqlarm  türk  dillərində 
qoşmaiarm  bu  üç  halla  da  işlən m əsi  haqqmdakı  iddialan  əsa s- 
sızdır.  Bu  sözlər eyni  dərəcədə A .N .K on onovun  göytürk Orxon- 
Y enisey yazısı  abidələrinin  dilində  guya  qoşmalarm  adhq,  təsir- 
hk  və  yerhk  halda  işlənən  sözlərə  qoşulm ası'  haqqmdakı  iddia- 
sma  da  aiddir.  Müasir  türk  dillərində  olduğu  kim i,  göytürk  Or- 
xon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  dihndə  də  qoşmalar  adhq,  tə- 
sirhk  və  yerhk  halda  işlənən  sözlərə  qoşulmur.  Unutmaq  olm az 
ki,  sözün hal şək ilçisiz işlənm əsi h ə lə  d ə  onun adhq halda ohna- 
sı  dem ək deyildir;  yiy əlik  v ə   təsirlik  hallarmm  da  şəkilçisiz  for- 
maları  vardır.  Təsirlik halm qoşm a ilə  işlən m əsin ə  gəlincə,  yad- 
da  saxlamaq  lazımdu*  ki,  təsirlik  halda  işlən ən   söz  təsirli  fellər- 
dən  başqa  heç  bir  sö zlə  idarə  edilmir;  məlumdur  ki,  qoşmanm 
özündən ə v v ə l g ə lə n  sözü idarə etm ək qabiliyyəti vardır.
Qoşmalar  adlarla  fellər,  adlarla  adlar  arasmda  sintaktik 
m ünasibətlər  yaradan  köm əkçi  nitq  hissəsidir.  Qoşmalar  ismin 
hal  sistem i  ilə   sıx  əlaqədardır.  Onlar  h allan  ə v ə z   etm ədən  onla- 
rm  mənalarmı  dəqiqləşdirir,  hallarm  dəqiq  ifadə  edə  bilmədiyi 
sintaktik  m ünasibətləri  dəqiqləşdirir.  Müasir  türk  dillərində  ol- 
duğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  qoşmalar 
məkan,  zaman,  kəm iyyət,  m əq səd,  səb əb ,  bənzərlik,  komitativ 
mənalar ifadə  edir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  qoşmalarm 
böyük  əksəriyyəti  törəmədir.  Bunlarm  yenə  də  əksəriyyəti 
feldən  törəmişdir  v ə   təcrid  edilm iş  feli  bağlamalardır,  bir  qismi 
adlardan,  bir  qism i  də  zərflərdən  ə m ə lə   gəlm işdir.  Nəzəri 
baxımdan  yanaşsaq,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  əsl 
qoşmalar, törənişdən qoşma kim i yaranmış  qoşmalar yoxdur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qoşmalar  təşəkkül 
dövrü  keçirirdi  v ə   müasir  türk  dillərində  malik  olduğu  qram-
matik  xüsusiyyətləri  yeni-yeni  qazamrdı.  A bidələrin  dilində 
qoşmalar  ikih  xarakter  daşıyır;  «bir  tərəfdərı  zərflər  kimi  qoş- 
malar  da  ad  v ə  fel  əsaslarmdan  törəmiş  kateqoriyadır,  çox  vaxt 
zərflərlə  eynilik  təşkil  edir,  digər  tərəfdən,  onlarda  sözbirləş- 
m əsi  sistemində  onlardan  asıh  olan  sözləri  idarə  etm ək  ənənəsi 
müşahidə edilir».'
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qoşmalar  h ə lə   ta- 
mamilə  əsas  nitq  hissələrindən  diferensiallaşmamışdır,  onlar 
zərflərdən  təkcə  cüm lədəki  funksiyalarma  görə  fərqlənir,  feli 
bağlamalardan  isə  heç  bir  əlam ətlə  fərqlənmir.  Aşağıdakı  cüm- 
lələri  nəzərdən  keçirək; 
1
. 
Üzə kök teljri,  asra yağızyir kılıntuk- 
da ekin ara kişi oğlı kılm nıış{Y:\
  ş l)   «Ü stdə  mavi  göylər,  altda 
qonur  yerlər  yarandıqda  ikisinin  arasmda  insan  oğlu  yaranmış».
2. 
Kişi  oğlınta  üzə  eçüm-apam  Bumın  kağan,  İstəmi  kağan 
olurmuş
  (K T  ş  1)  «İnsan  oğlunun  üzərində  əcdadlarım  Bumm 
xaqan,  İstəm i  xaqan  oturmuş».  3 . 
Tarduş  şad  ara  badı
  (T  4) 
«Tarduş  şadı  aranı  bağlado).  4. 
llgərü Kadırkan yışığ aşa  bodu- 
nığ ança konturtımız
 (K T  ş  2 1).
Birinci  cüm lədəki 
üzə
  v ə   üçüncü  cürnlədəki 
ara
  sözləri 
heç  bir  sözü  idarə  etmir,  hərəkətin  icra  yerini  bildirir,  cüm lədə 
zərflik  funksiyasmı  daşıyır.  Buna  görə  də  bu  tipli  sözlər  zərf 
kimi  qəbul  edilir.  İkinci  cüm lədəki 
üzə
  sözü 
oğhnta
  sözünü, 
birinci  cüm lədəki 
ara
  sözü  isə 
ekin
  sözünü  idarə  etdiyi  üçün 
qoşma  hcsab  edilir.  Dördüncü  cüm lədəki 
aşa
  sözü  haqqmda 
bunları  dem ək  olmur.  Bu  söz 
aş(maq)
  felindən 
-a,  -ə
  şəkilçisi 
v a sitəsilə  düzəlm iş  feli  bağlama  kimi  də,  bir  qoşm a  kimi  də 
ə v v ə l  g ələn  
Kadırkan yışığ
  sözünü  idarə  edir.  Bu  cüm ləni  iki 
cür  tərcüm ə  etmək  olar:  a) 
İrəli  Kadırkan  meşəli  dağlanw 
aşaraq xalqı eləcə yerləşdirdik.
  b) 
İrəli Kadırkan  meşəlı dağları 
aştn xalqt eləcə yerləşdirdik.
B clə  ikili  işlənm ə  özünü  abidələrin  dilində  işlənən 
qoşm alann  əksəriyyətində göstərir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  aşağıdakı  qoşmala- 
rm  işləndiyi  m üşahidə  edilir.
' A.H.K
ohohob
. 
rp a M M a T H K a  a s u K a   t i o p k c k h x   p yH H H ecK H x  naM«THHKOB 
VII- 
IX  
BB. 
JleHHHrpazı,  1980,  c. 201.
B.M.UacHjıoB.  >İ3biK opxoHO-eHHceKcKHK  naMaTHHKOB. 
M ocKsa, 
1960,  c.41.

1.  təg   «-tək,  -dək,  kim i»  qoşm ası.  Q ədim   türk  y a z ıs ı 
abidələrinin dilində  /ə^ q oşm ası aşağıdakı  mənaları  ifadə  edir:
a) 
təg
  qoşm ası  m üqayisə  bildirir;  m əsələn; 
Teljri  təg, 
terjridə bolmış türk bilgə kağan bu ödkə olurtmı
 (K T  c  1)  «Tanrı 
tək,  tanrıdan  olm uş  türk  müdrik  xaqanu  bu  vaxt  (taxta)  otur- 
dum». 
Terjritəg,  teQriyaratmış türk bügə kağan sabım {BK ş
  1) 
«Tanrı  tək,  tanrı  yaratmış  türk  müdrik  xaqam  nitqim  (budur)». 
...bakırı butjsızertikara saçm təg (Y
  26)  «...pulu  sansız idi,  qara 
saç  tək». 
TeQri küç bertük üçün kafjım  kağan  süsi böri təg erti, 
yağısı  koy  təg  erti
  (K T  ş  12)  «Tanrı  güc  verdiyi  üçün  atam 
xaqanm  qoşunu  qurd  təki  idi,  yağısı  qoyun  tək  idi». 
Anta kisrə 
inisi  eçisin  təg  kılınmaduk  erinç,  oğlı  kafjm  təg  kılınmaduk 
erinç,  biligsiz kağan olurmıs erinç
 (K T   c  5)  «Ondan  sonra  kiçik 
qardaşı  böyük  qardaşı tək olm adığı,  oğlu  atası  tək olm adığı  üçün 
biliksiz xaqan oturmuş».
b) 
təg
 qoşm ası  zaman  (zamanm  sonunu)  bildirir;  m əsələn : 
Tabışğan y ıl  bisinç  ayka  təg
  (MÇ  21)  «Dövşan  ili  beşinci  aya 
tək...».
c)  Müasir  türk  dillərində 
təg
  qoşm ası  məkan  (məkanm 
sonu)  m ənası  da  ifadə  edir.  Lakin  qədim   türk yazısı  abidələrinin 
dilində  onun bu m ənada işlən m əsin ə  təsadüf cdilm əmişdir.
ç)  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
təg
  qoşması 
adlara  qoşulduğu  kim i,  təsriflənən  fcllərə  də  qoşulub  bənzərlik 
mənası  ifadə  edir;  m əsələn: 
Körür  közim  körməz  təg,  bilir 
biligim bilməz təg boltı
 (K T  şm   10)  «G örən  gözüm   görm əz tək, 
bilən  biliyim  bilm əz  təg  oldu». 
...kaltaçı bizöziçin ,  taşın tutmış 
tə g b iz ij
  13)  «...qalasıyıq  öz  içini,  bayırını  tutmış tək biz».
2.  te g i  «təld,  kim i»  qoşm ası.  B u  qoşma 
təg
  qoşmasmın 
inkişaf etm iş  variantıdır. 
təgi
 qoşm ası 
təg
 «dəym ək»  felinin  tö- 
rəm əsi  olan  təgi  «dəyərək»  feli  bağlamasm ın  təcrid  olunması 
yolu 
ilə  ə m ə lə   gəlmişdir.  A bidələrin  dilində 
təgi
  qoşması 
aşağıdakı məqamlarda işlənir:
a) 
təgiqoşması
 obyektin  sonu,  bənzətm ə  bildirir;  m əsələn: 
...
0/2
 
ok oğlıtja,  tatma  təgi bunı körü  bililj
  (K T  c  2)  «...  on  ox 
oğluna,  tatma  təki  bunu  görərək  bilin». 
Bir kişiyatjılsap,  oğuşı,
bodunı  bisükitjə təgi kıdmaz ermiş
 
c 
6
)  «Bir  adam  yanılsa 
imiş,  tayfası, xalqı son nəfərinə  təki doğranmaz im iş».
b) 
məkanm  son  m əntəqəsini  bildirir;  m əsələn: 
Yinçü 
ügüzig keçə  Təmir kanığka təgi sülədimiz
 (K T   ş  39)  «İnci  çayı- 
nı  keçərək  Dəmir  qapıya  təki  qoşun  çəkdik». 
İlgərü Kadırkan 
yışka təgi,  kirü Təmir kapığka  təgi konturmış
 
ş  12)  «Şərqə 
Kadırkan  m eşəli  dağlarına  təki,  qərbə  D əm ir  qapıya  təki 
yerləşdirmiş». 
llgərü  kün  toğsıkda  Bokli kağanka  təgi  süləyu 
birmiş,  kurığaru  Təmir  kapığka  təgi  süləyü  birmis
  (K T  b 
8
) 
«Şərqə  gündoğanda  Böklü  xaqanlığma  təki  fəth   etmiş,  qərbə 
Dəmir  qapıya  təki  fəth  etm iş». 
tlgərü  Şantuq  yazıka  təgi 
sülədim,  ...birigərü  Tokuz  Ərsənkə  təgi  sülədim,  ...kurığaru 
Yinçü  ügüzig  keçə  Təmir  kapığka  təgi sülədiın,  yırağaru  Yir 
Bayırku yiriljə  təgi sülədim
  (K T  c  3-4)  «Şərqə  Şandun  düzünə 
təki  qoşun  çəkdim,  ...  cənuba  Toqquz  Ə rsənə  təki  qoşun 
çəkdim,  ...qərbə  İnci  çayını  kcçərək  Dəm ir  qapıya  təki  qoşun 
çokdim,  şimala  Yir  Bayırku  yerinə  təki  qoşun  çəkdim ». 
Sələfjə 
kidin  Yılun kol birdin sıtjar Şıp başıtja təgi çərig itdim
 (M Ç  15) 
«Selenqa  çaymdan  qərbdə,  Y ılun  çayından  cənubda  Şıp  başına 
təki  qoşun  yeritdim». 
Körkün,  Sakışın,  Şıp  başın  yürə  kəltı, 
Sələtjəkə  təgi çərig itdi {MÇ
  16)  «K örgü,  Sakış,  Şıp  başından 
yürüyərək  gəldi,  Selenqaya  təki  qoşım  yeritdi». 
Kunğaru Kənü 
Tarmanka təgi türk 
b o d u m ğ  a n ç a  
konturtımız{KT
  ş  21)  «Qərbə 
Kənü Tarmana təki  türk xalqmı  elə yerləşdinJik».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təgi  qoşm ası  yalnız 
yönlük  halda işlənən sözləri  idarə edir.
3. 
üçün  «üçün»  qoşm ası.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  üçün  iki  məqamda  -   səbəb-m əqsəd  v ə  aidlik  məna- 
larında  işlənir.
a) 
üçün
 qoşması  səbəb  mənası  ifadə  edir;  m əsələn : 
Tetjn 
küç  bertük  üçün  katjım  kağan  süsi  böri  təg  ermiş
 
ş 
1 2
) 
«Tann  güc  verdiyi  üçün  atam  xaqanm  qoşunu  qurd  kimi  imiş». 
Tetjri,  yer  bulğakm  üçün  yağı  boltı
  (K T  şm  4)  «G öy,  yer 
qarışdığı  üçün  yağı  oldu» 
Anta  kisrə  tetjrı  bilig  bcrtük  üçün 
özüm  ok  kağan  kısdım
  (T 
6
)  «Ondan  soru'a  tanrı  bilik  verdiyi 
üçün  özüm   xaqan  seçdim ». 
Ər ərdəmı  üçün  eçim,  yıta,  yokladı
619

(Y
  32)  «D öyüşçü  igidliyi  üçün  böyük  qardaşım,  əfsus,  y o x 
oldu». 
Ərdəmin  üçün  il  arada  Kaya  kanka  banpan,  yalabaç 
barıpan  kəlmədirjiz
  (Y   30)  «İgidliyi  üçün  cl  arasından  Qara 
xanın  yanma  gedib,  elçi  gedib  gəlm ədiniz». 
Yüz  ər  kadaşım 
uyarm  üçün, yü z ərən əlig öküzün  təgdük üçün  adırıtım
  (Y   10) 
«Y üz  igid  dostumun  hünəri  üçün,  yüz  igid  ə lli  öküzə  hücum 
etdiyi üçün ayrıldım».
b) 
üçün
  qoşm ası  m əq səd   bilidirir;  m əsələn: 
...katjan üçün 
(Y   13)  «...atam  üçün». 
Karjm üçün,  alpm üçün,  ərdəwin üçün.
c) 
üçün
 qoşm ası  aidlik  bildirir;  m əsələn; 
Türk bodun  üçün 
tün  udımadım,  küntüz olurmadım
  (K T   ş  27)  «Türk  xalqı  üçün 
gecə uyumadım,  gündüz oturmadım». 
Katjım üçün Dilgə Çikşən 
kanına tapdım{Y
  13)  «Atam  üçün  Müdrik Ç ikşən xanına  xidm ət 
etdim». 
Tokuz kırk yaşımda  elim  üçün
  (Y   23)  «Otuz  doqquz 
yaşımda elim  üçün». 
Uyar kadmım üçün ükdim
 (Y   17)  «M əşhur 
qadımm üçün  qorxdum».
Müasir 
türk  dillərindən,  xüsusən  Azərbaycan  dilindən 
fərqli  olaraq,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
üçün 
qoşmasınm  işlən m ə  yeri  sabit  deyildir.  A bidələrin  dilində 
üçün 
qoşması  aşağıdakı m övqelərdə işlənir;
a) 
m ənsubiyyət  şəkilçisiz  işlən ən  
-duk,  -dük
  şəkilçili  feli 
sifətdən sonra;  m əsələn: 
İçikduk üçün teijri-öl- timis erinç{T 
3
) 
«Tabe  olduğun  üçün  tanrı;  -  öl,  -  dem iş». 
K ül tudun inisi Altun 
Tamğan  tarkan  yoğm  umaduk  üçün  adırıltumz
  (İA  1)  «Kül 
tudunun  kiçik  qardaşı  Altun  Tamğan  tarkanın  dəfnini  təşkil  edə 
bilm ədiyim iz  üçün  ayrıldıq». 
Teijri yarlukaduk  üçün  üküs  tiyin 
biz  korkmadımız
  (T  40 -4 1 )  «Tanrı  buyurduğu  üçün  çoxdurlar 
deyə  biz qorxmadıq».  Anta 
kisrə tetjri bilig bertük üçün özüm ök 
kağan kısdım
 (T 
6
)  «Ondan  sonra  tanrı  bilik  verdiyi  üçün  özüm 
xaqan  seçdim ». 
Ança kazğanıp tetjri yarlıkaduk üçün özim otuz 
artukı üçyaşıma...
  (B K   ş  34)  «E lə  qazamb  tanrı  buyuruğu  üçün 
otuz üç yaşım da...».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  üçün  qoşmasmm