Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

m ənsubiyət  şək ilçisi  qəbul  etm iş 
-duk,  -dük
 şək ilçili  feli  sifət- 
lərdən  sonra  da  işlən m əsin ə  təsadü f edilir.  M üasir  türk  dillərin- 
də normativ  hal  olan bu  xüsusiyyət  abidələrin  dilində  özünü  ha-
dir  hallarda  göstərir;  m əsələn; 
Mən  özim kağan  olurtukım  üçün 
türk  bodunığ  ...  kılmadm
  (B K   ş  36)  «M ən  özüm   kaqan 
oturduğum üçün türk x a lq m ı...  etm ədim».
b)  M üəyyən  y iyəlik   halda  işlən ən   adlardan  sonra; 
m əsələn; 
İltəris kağan  bilig esin  üçün,  alpın  üçün  Tabğaçka yeti 
yegirmi sütjüsdi,  KıtcŞka yeti sürjüsdi,  Oğuzka  bes  süfjüsdi
 (T 
48-49)  «İltəris  xaqan  biliklə  dost  olduğu  üçün,  igid  olduğu  üçün 
Tabğaça  qarşı  on  yeddi  dəfə  döyüşdü,  K ıtaya  qarşı  yeddi  dəfə 
döyüşdü,  Oğuza  qarşı  beşə  d əfə  döyüşdü». 
Taiy  bilgə  tutuk 
yablakw  üçün,  bir-iki atlığ yablakm  üçün,  kara  bodunım,  öltig, 
yetdig{MÇ
  17)  «Tay  bilgə  tutuk nankor olduğu üçün,  bir-iki  adlı 
(adam) nankor olduğu  üçün,  qara xalqım,  öldün,  sona yetdin».
c)  Şəkilcə  təsirlik  halda  işlənən  əvəzlik lərdən  sonra;  bclə 
əvəzliklər  yiyəlik  hal  məzmunu  ifadə  edir;  m əsələn: 
Anı  üçün 
ilig ança tutmıs erinç
 (K T   ş  3)  «Onun  üçün  eli  o  qədər  tutmış». 
Besbalik anı  üçün  ozdı
  (BK   ş  28)  «Beşbalık  onun  üçün  süqut 
etdi».
ç)  Formal  cəhətdən  təşəkkül  tapmış  xəbərdən  sonra;  bclə 
xəbərlor,  adətən,  öar«var»  və 
7 0
/r «yox»  predikativ  sözlərı  ilə 
ifadə  edilir;  m əsələn; 
Terjriyarlıkadukm  üçün,  özüm  kutun  bar 
üçün  kağan  olurtım
  (K T   c  9)  «Tann  buyurduğu  üçün,  özümün 
qism ətim   olduğu  üçün  xaqan  oturdum». 
Tört  oğlım  bar  üçün 
bcfjgüınin  tikdi
 (Y   20)  «Dörd  oğlum   oUiuğu  üçün  m ən ə  əbədi 
daş  qoydular». 
Ər ərdəm atıın bar üçün befjgü tikə bertim
 ( Y  48) 
«İgid  ərdəm  adım  olduğu  üçün  əb əd i  daş  qoydurdum». 
Alçınız 
bar üçün tikə berdimiz{Y
  48)  «B əxtiniz olduğu üçün  tikdik».
d)  D üzəltm ə  sifətlərdlən  sonra;  m əsələn: 
Bəglərı,  hodum 
tuzsiz  üçün  ...  türk  bodun  iHədük  iUn  ıçğınu  ıdmış
  (K T  ş 
6
) 
«B əyləri,  xalqı  düz  olmadığı  üçün  ...  türk  xalqı  düzəltdiyi  elini 
dağıtmış».
e) 
-ın,  -in
  şəkilçisi  qəbul  etm iş  m ü xtəlif  nitq  h issə lə n n ə  
aid  sözlərdən  sonra;  m əsələn; 
Tetjri, yer bulğakın üçün yağı bo- 
Itı
 (K T   şm 4)  «G öy,  yer qanşdığı  üçün yağı  oIdu». 
Terjriyarlıka- 
dukın  üçün,  özim kutm bar üçün kağan olurtım
 (K T   c  9)  «Tanrı 
buyurduğu 
üçün, 
özümün  qism ətim   olduğu  üçün  xaqan 
oturdum». 
Bəgləri,  bodunı,  tüzsiz  üçün,  tabğaç  bodun  təbligin

kürligüçün,  armakçısm  üçün,  inili-eçili kinşürtükin  üçün,  bəgli- 
bodunluq  yotjşurtukun  üçün  türk  bodun  illədük  ilin  ıçğanu 
ıdmış,  kağanladuk,  kağmm  yitürü  ıdmış
  (K T   ş  6-7)  «Bəyləri, 
xalqı  düz olm adığı üçün,  tabğaç  xalqınm  təhriki  hiyləgər  olduğu 
üçün,  cəzbedici  olduğu  üçün,  kiçikli-böyüklü  bir-birinin  üstünə 
qaildırdığı  üçün,  bəyli-xalqh  savaşdırdığı  üçün  türk  xalqı 
düzəltdiyi  elini  dağıtmış,  seçdiyi  xaqanmı  öldürmüş». 
Ər 
ərdəmin  üçün yokladı
  (Y   32)  «Ər  igidliyi  üçün  yox  oldu». 
Ər 
ərdəm  üçün,  inim-eçim uyann  üçün  beljkümin  tikə  berti
 (Y   28) 
«Ər  igidliyim   üçün,  kiçiklərim in,  böyüklərim in  şöhrəti  üçün 
(m ənə)  əbədi daş  qoydu». 
A ltı çub bodumm küçligin üçün ərkək 
elim  taşm  bunta  tikdi
 (Y   49)  «Altı  tayfah  xalqım   güclü  olduğu 
üçün arxah elim in daşmı burada tikdi».
ə )  Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də 
üçün
  qoşm ası  qeyri-m üəyyən  yiyəlik 
halda  işlən ən   adlardan  sonra  da  işlənir,  lakin  bu  xüsusiyyət 
abidələrin  dili  üçün  sə c iy y ə v i  deyildir.  Buna  görə  də 
üçün 
qoşmasmm  qeyri-m üəyyən  halda  dvıran  adlara  qoşulmasma 
abidələrin dilində nadir hallarda rast  g əlm ək  olur;  m əsələn: 
Ycti 
urı oğul üçün tikə bertimiz{Y
 48)  «Y edd i  n əsli  davam etdirməli 
oğul  üçün  tikdik». 
Ər  ərdəm  üçün,  inim-eçim  uyarm  üçün 
betjgümin  tikə  berti
  (Y   28)  «Ər  igidliyim   üçün,  kiçiklərimin, 
böyüklərimin şöhrəti üçün (m ənə) ə b ə d i  daş  qoydu».
4. 
Ötrü  «ötrü»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ötrü  qoşm ası  az  işlənir.  B u   qoşm a  abidələrin  dilində 
səbəb  m ənası  ifadə  edir;  m əsələn : 
Anta  ötrü kağamma  ötüntim 
(T  12)  «Ondan  ötrü  (ona  görə)  xaqanıma  m üraciət  etdim». 
Anta 
ötrü  oğuz kopm  kəlti
  (T  16)  «Ondan  ötrü  (ona  görə)  oğuzlar 
tamamilə  gəldilər». 
Anta  ötrü türgiş,  karlukm  tabarm alıp,  ebin 
yolıp  barmış,  ebimə  tüşmüş
  (MÇ  29)  «Ondan  ötrü  (ona  görə) 
türgişlərin,  karluklarm  m ahnı  alıb,  evin i  dağıdıb  getm iş,  evimə 
qayıtmış».
G ətirilm iş  nüm unələrdən  göründüyü  kim i,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində 
ötrü
 qoşm ası  yerlik  halda  olan,  lakin 
çıxışhq hal m əzm unu daşıyan sözlərə qoşulur.
5. 
B irlə   « ilə »   qoşması.  B u  qoşma  q ə d im   tü rk   yazısı 
a b id ə lə rin in   diUndə  y a lm z   k o m ita tıv   (b irg ə lik ,  m ü ş tə rə k lik ) 
m ə n a   ifadə  edir.  M ü a s ir  tü rk   d illə rin d ə   m ü x tə lif  fo n e tik  tə rk ib d ə  
iş lə n ir.  B u  q odim   türk  qoşm asm m   m ə n şə yi  haq q ın d a  m ü x tə lif 
m ü la h iz ə   və  fə rz iy y ə lə r  vardır.  T ü rk o lo q la rm   ə k s ə riy y ə tı  bü 
fık ird ə d ir  ki, 
birlə
  qoşması 
bir+lə
  h is s ə lə rin d ə n   ib a rə td ir. 
-lə 
ş ə k ilç isin in   m ə n şə yi  haqqında  da  m ü x tə lif   f ık ir lə r   vardır: 
V .V .R a d lo v   onu  to rla y ıc ı 
-la,  -lanq
  ş ək ilç isi  ilə ,  .J.Dcnı  ısə 
b irg ə lik ,  topluluq b ild irə n  
-lə
 şəkilçisi  ilə   m üqayisə  edir.
T ü rko lo q lard an   P .M .M e lio ra n s k i,  N .F .K a ta n o v ,  Q .İ.R a m s - 
tedt,  V .B a n q ,  H .V a m b c r i,  V .K o t v iç ,  V .Ş o tt,  K .B ro k k c lm a n , 
M .R ə s ə n e n , 
A .N .K o n o n o v , 
N .A .B a s k a k o v , 
A .fo n  
Q abcn,
H .İ.M ir z ə z a d ə   v ə   başqalan 
ilə
  qoşm asının  m ə n şə yi  m ə s ə lə sin ə  
toxunm uş  və  b ir-b irin d ə n   fə rq lə n ə n   m ü x tə lif  fık irlə r   s ö y lə M ış -
dır. 
, 
. 
.
P .M .M c lio ra n s k in in   flk rin c ə ,  m üasir  tü rk   d ıliə rm d ə   ış-
lə n ə n  
ilə
 
qoşması  q əd im   türk  d ilin d ə   işlənən 
birlə
 
qoşm asm dan 
tö rəm işd ir.  M ü ə l l i f  göstərir  k i,  « K ita b e   tərcüm ane  farsi  v ə   türkı 
v ə   m o ğ o li»   ə sərin in   m ü ə llifın d ə  
birləwe
 
/7ə  q o şm alarm m   arahq 
form ası  olan 
bilo
 
q o p a s ı  
işlənir. 
A .N .K o n o n o v   da  tə x m ın ə n  
cyn i  fik ri  söyləyir:  « Ü m u m i  rə yə   görə 
bilan
 
qoşması 
birlan  bır 
«bir»+hi+n
 
sözündən  tö rəm işd ir» .  Bu  qoşm a  haqqm da  V . K o t -  
v iç in   m araqh  m ü la h iz ə lə ri  vardır.  « K o tv iç ə   görə,  -  A .N .K o n o -  
n o v  y a z .r,  - 
ıla  (i  +  hı)
 
v ə  
bila  <  birla  (bir  +  la  +  n)
 
form alar. 
b irin c i  h is sə lərin ə   görə  .n ü x tə lif  k ö k lə rd ə n   törəm .şd ır:  /  /v r   < 
/;//- ə v ə 7 İik d ir. 
-la,
 
-/an şəkilçisi  =   b irg ə lık ,  y axu d   alət  hal  ş ə k .l- 
çisinə;  buna  görə  də  //^/qoşm ası  «on u n la», 
bila,  ^jrla 
isə  «bu n u n la»  m ənasm ı  ifa d ə   cdə  b ilə rd i:  ö /r ə v ə /,l.k   koku  xalq
ş ü u r u n d a />/rsay.  iiə   c y n ilə ş d irilə   b ılə rd ı» .'
M ə lu m   olduğu  k im i, 
ilə
  qoşmas.  m uas.r  turk  d .llə rın d  
q ə d im   türk  yaz.s.  a b id ə lə rin in   dilind;)  işlənən  k o m .ta t.v   m ə.ıas. 
ilə   paraici  ycni  i n s t r u m e n t a l   (a lə t)  m ə n a   da  ifa d ə   ed.r.  B u na  gorə 
d ə   V .K o t v iç   bu  qoşm anın  köh n ə  m ənas.  ılə   yanaşı,  ycn .  .nstru- 
ın c n ta l  m ənasından  ç.xış  cdib  öz  fə rz .y y ə s ın ı  qurur.
'  A .H y K o H o n o B ,  r'paM M aTHKa  coBpeM eH i.oro  y^öeK CK oro  ;.HTepaTypHoro
H’ShiKa.  M.-JI.,  1960, c.297.

H .İ.M irzəzadənin  ilə   qoşm asınm   m ən şəy i  haqqm dakı 
m ülahizələri  bir  qədər  V .K o tv için   fıkirlori  ilə   həm ahəng  s ə s -  
lənir;  «Birlə,  b ilə  qoşm ası  iki  tərkib  h issəd ən   ə m ə lə   gəlm işd ir; 
yəni  say bildirən  öir sözünün  fel  düzəldən  -/ö ş ə k ilç is i  v ə   q ə d im  
feli  bağlama  şəkilçisi 
n
  ünsürü  ilə   birləşm əsindən  düzəlm işdir. 
Ä /--yə
~/7
 vaxtilə  birlikdə,  v əh d ətd ə  dem ək  im iş.  Lakin  sonralar 
tədriclə  inkişaf  edərək,  m üstəqil  bir  sözdən  köm əkçi  bir  s ö z ə  
keçib,  qoşma  m əzm unu  kəsb  etmişdir.  Ə vvəlki  m ənasm dan 
əla v ə  ikinci  bir  məna  almışdır;  başqa  sözlə  desək, 
birlən,  blrlə, 
bilə
  qoşmaları  iki  əşyanm   birlikdə  almmasmı,  ya  da  m ü əy y ən  
bir  işin,  hərəkətin m üəyyən  bir  ə şy a   vasitəsilə  icra  edildiyini  v ə  
m üşayiət  olunduğun  bildirir.  İkinci  v ə z iy y ə td ə   alət  hal  adlanan 
ismin bir hahnı bildirir».>
Bir
 sözü  türk  dillərində  polisem antik  m ənaya  malikdir  v ə  
m ü xtəlif şəkilçilərlə m ü x təlif mənalar  ifadə  edir.  Ehtimal  ki, 
bir 
sözü  say  m ənasm ı  ifadə  etm əkdən  ə la v ə   qədim   dövrlərdə  türk 
qəbilələrinin  dilində  kom itativlik  m ənası  da  ifadə  etmişdir.  Bu 
məna,  m əsələn ,  qırğız  dilindəki 
birqelaş
  «birgələş», 
birqələ 
«birləşdir», 
b tik
  «birləş»  sözlərində,  Azərbaycan  dilindəki 
birgə,  btləşm ə,  birlik,  birik,  birlikdə
  v ə   s.  sözlərdə  indi  də 
özünü  göstərir.  Ə vvəllər 
birlən>birlə
  qoşm ası  yalnız  komitativ 
məna  ifadə  etmişdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu 
həm in  qoşmanm  ifadə  etdiyi  yeganə  mənadır.  D igər  mənalarm 
(alət,  səbəb,  zaman,  m əkan  mənalarm m)  yaranması  sonrakı 
dövrlərin məhsuludur.
Güman  etm ək  olar  ki, 
birlə
 qoşm asm da  işlən ən  
-lə
  şəkil- 
çisi  m üstəqil  feldən  yaranmışdır.  Bu  fel  ya 
bol
 «ol»  sözü,  ya  da 
elə  sözü ola bilər;  bunu n əzərə  aldıqda,  birlə  qoşm asm m   inkişaf 
yolunu belə tə s ə w ü r  etm ək olar:
a)birboI>  biroI>  bir+oI>  biroI>  birəl>  birlə;
b) 
bir elə >  birelə >  birlə
Bu qoşma qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində artıq 
birlə 
şəklində  işlənir;  m əsələn: 
İnim K ül tigin birlə sözləşdimiz
 (KT 
ş  26)  «K içik  qardaşım  K ül  tigin  ilə   m əsləh ətləşd ib > . 
Eçim 
kağan birlə ilgərü  Yaşıl ägüz ŞantulJ yazıka təgi sülədimiz
 (KT
' H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası. Bakı,  1962,  s.319.
6 2 4
ş  17)  «Əm im   xaqan  ilə   şərqə  Y aşıl  çay  Şandun  düzünə  təki 
qoşun çəkdik». 
Ältı otuz yaşıma çik bodun kırkız birlə yağı boltı 
(B K   ş  26)  «İyirmi  altı  yaşımda  çik  xalqr  qırğızlarla  yağı  oldu». 
Oğuz bodun tokuz tatar birlə tirilip kəltii
 (BK. ş  34)  «O ğuz xalqı 
doqquz  tatarlarla  toplanıb  gəldi». 
Bu yirdə  olurıp  tabğaç  bodun 
birlə  tüzəltim
  (K T  c  4-5)  «Bu  yerdə  oturub  tabğaç  xalqı  ilə  
düzəlişdim». 
İnim  K ül  tigin  birlə,  iki  şad  birlə  ölü,  yitü 
kazğantım
  (K T   ş  26-27)  «K içik  qardaşım  K ül  tigin  ilə ,  iki  şad 
ilə  ə z iy y ə tlə   qazandım». 
Kağanm  birlə  Soija  yışda  sürjüşdim 
(B K   ş  27)  «Xaqam  ilə   Sona  m eşəli  dağlarmda  döyüşdüm ». 
OI 
ay bis yigirmikə Keyrə başı  Üç Birküdə  tatar birlə katı tokıdım 
(MÇ  18)  «H əm in  aym  on  beşində  K eyrə  başı  Ü ç  Birküdə  tatar- 
iarla  qəti  döyüşdüm». 
Ekinti Kuşlağakda  ediz birlə süfjüzdimiz 
(KT şm  5)  «İkinci d əfə  Kuşlağakda edizlərlə döyüşdük». 
Bcsinç 
Əzgənti Kadazda  oğuz  birlə  süQüşdimiz
  (K T   şm  7)  «Beşinci 
dəfə  Ə zgəti  Kadazda  oğuzlarla  döyüşdük». 
Bilgə  Toyukuk, 
boyla  bağa  tarkan  birlə,  İltəris,  kağan  bolaym
  (T  6-7)  «Müdrik 
Tonyukuk,  boyla bağa tarkan  ilə,  İltəris, xaqan olaq».
Q ədim   türk 
birlən>birlə
  qoşm ası,  ehtim al  ki,  aşağıdakı 
inkişaf yolunu  keçərək  müasir türk dillərinə  gəlib çıxmışdır;
a) birlən >  bilən >  ilən >  -lən
b) birlə >  bilə >  ilə >  -la,  -lə
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
birlə
  qoşm ası  hər 
yerdə  qeyri-m üəyyən  y iy əlik   halda  işlənən  isim lərə  qoşulur, 
yalnız  bir  təsadüfdə  miqdar  saylan  ilə  işlənir;  m əsələn ; 
Çaça 
sətjün  səkiz  tümən  birlə  sütjüşdim
  (B K   ş  26)  «Çaça  sənünün 
səksən  min (qoşunu)  ilə döyüşdüm».
6
. 
Tapa  «qarşı»,  «terəfə»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində 
tapa
  qoşması  istiqamət  m ənası  ifadə  edir, 
bu  qoşm anm   aid  olduğu  söz  heç  bir  şək ilçi  qəbul  ctmir, 
m əsələn: 
Kem  keçə  çik  tapa  sülədim
  (B K   ş  26)  « K em   çaymı 
k e ç ə r ə k  
çik lərə  qarşı qoşun çəkdim ». 
Yetiyegirmıyaşıma taljut 
tapa  sülədim
  (B K   ş  24)  « 0 n   yeddi  yaşım da  tanqutlara  qarşı 
qoşun  çəkdim ». 
Karluk  tapa  təzip  kirti
  (MÇ  24)  «Karluklara 
tərəf  qaçdı». 
Yazıtja  oğuz  tapa  sülədim
  (B K   ş  32)  «Yazında 
oğuzlara  qarşı  qoşun  çəkdim ».  Otuz  yaşım a 
Besbahk  tapa

sülədim
 (B K  ş  28)  «Otuz yaşım da B eşbalık şəh ərin ə tərəf qoşun 
yürütdüm». 
Yırağaru  oğuz tapa,  ilgərü kıts^,  tatabı  bodun  tapa, 
birigərü  tabğaç  tapa  uluğ sü  eki yegirmi süljüşdim
  (K T  ş  28) 
«Şimala  oğuzlara  qarşı,  şərqə  kıtay  v ə   tatabı  xalqlarma  qarşı, 
cənuba  tabğaçlara  qarşı  böyük  ordu  ilə   on  iki  d ə fə   döyüşdüm». 
Olyılka türgiş tapa Altunyışığ toğa, Ertis ügüzig keçə yorıdımız 
(KT  ş  36-37)  «H əm in  ili  türgişlərə  qarşı  Altun  m eşəli  dağlarma 
qalxaraq,  İrtış  çaym ı  keçərək yürüdük». 
Eki otuz yaşıma  tabğaç 
tapa sülədim
 (B K   ş  25-26)  «İyirmi  iki  yaşım da  tabğaçlara  qarşı 
qoşun  çəkdim ». 
Anta  kisrə  kara  türgiş  bodun yağı  bolmış,  kə- 
Qərəs tapa  bardı
 (K T   ş  39)  «Ondan  som a  qara  türgiş  xalqı  yağı 
olmuş,  kənərəslərə  tər ə f getdi». 
Kül tigin altı otuz yaşıija kırkız 
tapa  sülədimiz
  (K T   ş  34)  «K ül  tiginin  iyirmi  altı  yaşı  olanda 
qırğızlara qarşı qoşxm çəkdik».
7. 
K isrə  «sonra»  qoşm ası.  Q ədim   türk 
y azT Si 
abidələrinin 
dilində  işlən ən  
kisrə
 qoşm ası 
kis
 «kəs,  son»  sözü  v ə  
-rə
 lokativ 
hal  şəkilçisindən  ibarətdir.  Görünür,  qədim   tüırk  qəbilələrinin 
dilində 
kis
  sözü  müasir  türk  dillərində  işlənən  son  sözünün 
üfadə  etdiyi  m ənanı  ifadə  etmişdir. 
A bidələrin  dilində 
kisrə 
qoşması  çıxışlıq  halı  m əzmunu  ifadə  edən  yerlik  halda  (yerlik- 
çıxışlıq  halda)  işlən ən  sözlərə  qoşulur;  m əsələn : 
Anta kisrə kara 
türgiş  bodun yağı  bolmış
  (K T  ş  39)  «Ondan  sonra  qara  türgiş 
xalqı  yağı  olm uş». 
Yağru  kontukda  kisrə  ^ ığ   bilig  anta  öyür 
ermiş
  (K T   c  5)  «Y axm   yerləşdikdən  sonra  bəd  əm əlləri  orada 
öyrənir  im iş». 
Anta kisrə inisi kağan  bolm ışi^T
  ş  4-5)  «Ondan 
sonra  kiçik  qardaşı  xaqan  olm uş». 
Anta kisrə kaQım kağan  uçdı 
(MÇ  12)  «Ondan  sonra  atam  xaqan  vəfat  etdi». 
...kisrə  tabğaç 
kağanta  bədizçig  kop  kəlürtim
  (B K   şm   12)  «...  sonra  tabğaç 
xaqanhğmdan  çoxlu  naxış  vuran  gətirtdim». 
,\nta  kisrə  teljri 
bilig bertük üçün özim ökkağan kısdım
 (T 
6
)  «Ondan  sonra tanrı 
bilik  verdiyi  üçün  özüm   xaqan  seçdim ». 
Anta kisrə  Yir Bayırku 
Uluğ İrkin yağı  boltı
  (K T   ş  34)  «Ondan  sonra  Y ir  Bayırkudan 
olan  Ulu  İrkin yağı  oldu». 
Anta kisrə inisi eçisin təg kılmmaduk 
erinç...  biligsiz kağan  olurmıs  erinç...
  (K T   ş  5)  «  Ondan  som a 
kiçik  qardaşı  böyük  qardaşı  tək  olmadığmdan  ...  biliksiz  xaqan 
(taxta)  oturmuş».
8
.  Ara «arasmda»  qoşm ası.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində 
ara
  sözü  h əm   zərf,  h əm   də  qoşm a  m övqeyind ə  işlənir: 
müstəqil  işlənirsə,  zərf,  adlara  qoşulursa  qoşm a  olur.  A bidələrin 
dilində 
ara
  qoşm ası  az  işlənir;  m əsələn ; 
Vzə  kök  tetjri,  asra 
yağız  y ir  kılmtukda  ekin  ara  kişi  oğlı  kıhnmış
  (K T   ş  1) 
«Yuxanda mavi  göylər,  aşağıda qonur yerlər yarandıqda  ikisinin 
arasmda  insan  oğlu  yaranmış». 
Bu tabğaçda yıraya bəg oğuz ara 
yeti ərən yağı  bolmış
 (O  5)  «Bu  tabğaçdan  şim alda  b əy   oğuzlar 
arasmda  yeddi  ərən  yağı  olm uş». 
İrim  ara  kutı  erti
  (K T   4) 
«Ə sgərlərim  arasmda x o şb əxti  idim». 
Ekin ara idi oksız kök türk 
ança  olurur ermiş
  (K T   ş  2-3)  «İkisinin  arasmda  sahibkar  vahid 
(bölünməz)  göy  türklər  e lə c ə   oturur  im iş». 
Ekin  ara  bəg yağı 
bolmış
  (O  10)  «İkisinin  arasmda  bəy  yağı  olm uş». 
Ötükən 
təgirəsi  eli  ekin  ara  olurmış
  (MÇ  2)  «Ö tükəni  dövrələnib  eli 
ikisinin  arasmda  yerləşdirm iş». 
Ərimiz  ara  ilimdə  ...
  (HT  2) 
«Ə sgərlərim  arasmda elim d ə...»
9.  Ü z ə   «üzərində»,  «üstündə»  qoşması.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində 
üzə
  sözü   həm   zərf,  h əm   də  qoşm a  kimi 
işlənir.  A bidələrin  dilində  bu qoşma ya yerlik  hal  şəkilçisi  qəbul 
etmiş  sözləri,  ya  da  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etm əyən  sözləri  idarə 
edir;  m əsələn : 
K işi oğlmta üzə eçüm-apam Bumın kağan,  İstəmı 
kağan  olurmış
  (K T   ş  1)  «İnsan  oğlunun  üstündə  əcdadlarım 
Bumm  xaqan,  İstəm i  xaqan  oturmuş». 
Altun y ış üzə kabısalım,  - 
timiş
  (T  20)  «Altun  m eşəli  dağlan  üzərinə  hücum  edək,  - 
demiş». 
İçrə  aşsız,  taşra  tonsız  yabız,  yablak  bodunta  üzə 
olurtım