Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

52
 
6
Qədim   türk  yazısı  abidələrm in  dilində  felin  başqa 
növlərinə  nisbətən  icbar  növ  daha  çox  işlənir.  Onun  morfoloji 
göstəriciləri  də daha çoxdur.
A bidələrin  dilində  felin  icbar  növü  m üxtəlif  məna 
çalarlıqlarında  işlənir.
TƏHRİK  NÖV
Qrammatik  əlam ətlərinə  və  qismən  də,  m əzmununa  görə 
felin  təhrik  növü  icbar  növə  oxşayır.  Bu  iki  növ  arasındakı  əsas 
fərq lər bunlardır:
1.  İcbar  növ  kcçər  növ  (təsirli)  fcllərdən,  təhrik  növ 
keçm əz növ (təsirsiz)  fellərdən əm ələ gəlir.
2.  tcbar  növ  nəzəri  cəhətdən  sonsuz  miqdarda  növ 
şəkilçisi  qəbul  edə bilər.  H ər  növ  şəkilçisinin  qəbulundan  sonra 
felin  təsirlilik  dərəcəsi  daha  da  artır,  lakin  icbar  növə  aidliyi 
dəyişm ir.  Təhrik növ  isə yalnız birinci dərəcə təsirlilik şəkilçisi, 
y ən i  təhrik  növ  şəkilçisini  qəbul  edə  bilir;  ikinci  təsirlilik 
şəkilçisinin  qəbulu  artıq  feli  icbar  növə  aid  edir.  B una  görə  də 
yenidən  təhrik  növü  əm ələ  gətirm ək  üçün  artıq  təhrik  növ 
şəkilçisi 
qəbul 
edib 
təsirli 
olmuş 
fellərə 
təsirsizlik 
şəkilçilərindən  birini  artırmaq,  sonra  təsirsiz  vəziyyətə  düşmüş 
fellərin  üzərinə  yenidən təhrik növ  şəkil-çisi  (təsirlilik  şəkilçisi) 
artırm aq  lazımdır.
Qeyd  etm ək  lahım dır  ki,  türk  dillərində,  o  cüm lədən 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  icbar  növdən  başqa  heç 
bir  növ  bir-birinin  ardınca  iki  eyni  növ  şəkilçisi  qəbul  edə 
bilm ir.  İkinci  dəfə  həm in  növün  şəkilçisini  qəbul  etm ək  üçün 
birinci  şəkilçidən  sonra  mütləq  başqa  növün  şəkilçisi  əlavə 
edilm əli,  fclin  məna  növü  dəyişm əli,  sonra  əvvəlki  növün 
şəkilçisi  arttnlm alıdır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  təhrik  növdə  olan 
fellər  elə  bir  hərəkəti  ifadə  edir  ki,  bu  hərək ətin  icrasında 
subyekt aktiv  iş  görəndən passiv iş görənə,  yəni  öz iradəsi  ilə  işi 
başqasm a gördürmə (m əsəlen:  5öÄr«çökmək»  felində iş,  hərəkət 
iş  görənm  -  qrammatik və m əntiqi  subyektm özü tərəfındən  icra
5 2 7

edilir,  sökür  «çökdürm ək»  felində  isə  iş,  hərək ət  iş  görənin 
iradəsi  ilə  başqa bir iş  görən tərəfm dən icra edilir),  yaxud passiv 
iş  görəndən,  yəni  üzərində  iş  icra  edilən  qram m atik  və  m əntiqi 
subyektdən  aktiv  iş  görənə,  yəni  obyekt  üzərində  iş  icra  ed ən 
qramm atik  və  m əntiqi  subyektə  çevrilir  (m əsələn:  ö l  «ölm ək» 
felində  passiv  iş  görənin  özü üzərində  gedirsə,  öWr «öldürm ək» 
feiində  elə  həm in  subyekt,  dem ək  olar  ki,  eyni  işi  obyekt 
üzərində  icra edir).
Qədim  türk,  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  təhrik  növü 
keçm əz növ  (təsirsiz)  fellərin  üzərinə  -t,  -ıt,  -  it;  -ır,  -ir,  -ur,  -ür; 
-tır,  -tir,  -tur,  -tür;  -ız,  -iz;  -ğız,  -g iz  şəkilçilərindən  birini 
artırmaqla  əm ələ  gəlir.  Növ  şəkilçisini  qəbul  etdikdən  sonra 
təsirsiz fellər təsirli  fellərə çevrilir.
1.  -t,  -ıt,  -it.  M əhsuldar  şəkilçidir.  K eçm əz  növdə  olan 
(təsirsiz)  fellərə  artırıhb  təhrik  növü  ərr.ələ  gətirir;  m əsələn; 
B unça y irk ə  tə g iy o rıtd ım  (K T c 4)  «I3u q ədər yerə  kimi (qoşun) 
yürütdüm».  Oza,  yaya  kəlig m ə  süsin  ağıtım   (B K   ş  31)  «Tabe 
etm əyə,  dağıtm ağa  gələn   qoşununu  qovdum».  S ü çig   sabm, 
y ım şa k  ağın arıp ırak bodunığ ança ya ğ ıtu r erm is (K T c  5)  «Şirin 
dili  ilə,  yum şaq  hədiyyəsi  ilə  aldadıb  uzaq  xalqı  eləcə 
yaxm laşdırır  imiş».  A ltu n   sotja,  y a ş   k e y ik i arat,  ığlat,  uğlat (Y 
28)  «Qızıl  ördəkləri,  cavan  keyikləri  axtart,  ağlat,  hürküt».  Türk 
bodun  adak  kam şatdı  (K T   şm  7)  «Türk  xalqı  ayağm ı  boş 
qoydu».  B u  tü rk bodunka yarakhğ y a ğ ığ  kəltü rm əd im ,  tügünlüg 
atığ yüg ü rtm əd im   (T  54)  «Bu  türk  xalqınm   üstünə  yaraqlı  yağı 
gətirm ədim ,  quyruğu düyünlü atlar yüyürtm ədim ».
2.  -ır,  -ir,  -ur,  -ür.  Bu,  qədim   tüik  yazısı  abidələrinin 
dilində  təhrik  növ  düzəldən  ən  m əhsuldar  şəkilçidir.  T əsadüf 
edilən  bütün  hallarda  sam itlə  bitən  keçm əz növ  (təsirsiz)  fellərə 
artırıhb  m əhrik  növ  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  Tabğaç  kağanta 
b ə d izç ik   ko p   kəlü rtim   (B K   şm  14)  «Çin  xaqanından  çoxlu 
naxışçı  gətirdim ».  Y ağığ baz kılm ıs,  tizlig ig  sökürm is ( iL l  ş  15) 
«Y ağm ı  tabe  etmiş,  dizlini  çökdürmüş».  ...a n ı  içigirm ədim  (MÇ
28)  «...onu tabe etm ədim ».  B əriyə  tabğaçığ,  ö ljrə k ıt^ ığ , yıraya 
o ğ u zığ   üküs ö k  ölü rti (T  7)  «Cənubda  çinliləri,  şərqdə  kıtayları, 
şim alda  oğuzlan  çoxluca  öldürdü».  K ara  Y o ta lık  keç ib   k ə lirti
(M Ç  27)  «Qara  Yotahğı  keçib  gətirdi».  01  sub  ko d ı  bardımız, 
sanağalı  tüsürtim iz (T  27)  « 6   çay boyu getdik,  (qoşunu)  saymaq 
üçün  (atlardan)  düşürdük».  Şantu/J balıka,  ta lu y ü g ü zkə  təgürtim  
(T 
19)  «Şandun  şəhərinə,  dəniz  çayına  qədər  (qoşunu) 
çatdırdım ».  S iz   taşıkiQ,  ç ik ik   taşığırın,  -  tim is  (MÇ  22)  «Siz 
üsyana qalxm,  çikləri üsyana qaldırm,  - demiş» v ə  s.
3. 
-tır,  -tir,  -tur,  -tür.  Bu  şəkilçi  də  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  m əhsuldar  işlənir,  bütün  təsadüflərdə 
sam itlə  bitən  keçməz  növ  (təsirsiz)  fellərə  artırılıb  təh rik   növ 
ə m ə lə   gətirir;  m əsələn:  Yokaru  a t yctə,  yadağın,  ığaç  tutunu 
ağturtım   (T  25)  «Y uxan  atları  yedəyə  alaraq,  piyada,  ağacdan 
tutaraq  (dağa)  dırmaşdırdım».  İlgərü K adırkan y ış ığ  aşa  bodunığ 
ança ko n tu rtım ız (K T  ş  2)  «Şərqə  K adırkan  m eşəli  dağlan  aşın 
xalqı 
eləcə  yerləşdirdik». 
İllig ig   ilkirətdim iz,  kağanhğığ 
kağansıratdım ız,  tizlig ik  sökürtim iz,  başlığığ y ü k ü n tü rtim iz (K T 
ş  18)  «Ellini  elsiz  qoyduq,  xaqanlmın  xaqanmı  öldürdük,  dizlini 
çökdürdük,  başhnı  səcdə  etdirdik».  A t ü zə bintürə ka rığ  sökdim  
(T  25)  «Atlara  m indirərək  qarı  dağıtdım».  B u   türk  bodunka 
y a ra k lığ   ya ğı  kəltü rm əd im   (T  54).  «Bu  türk  xalqm ın  üzərinə 
yaraqh  yağı  gətirm ədim ».  Təm ir  kapığka  tə g i  irtim iz,  yana 
y o n tu rtım ız   (T  45)  «D əm ir  qapıya  təki  təqib  etdik,  yenə 
qayıtdıq».
4.  -ız,  -iz.  Bu  şəkilçi  təkcə  neytral  m ənalı  u d   felinin 
təsirsiz  formasmdan  («getm ək»,  «arxaca  aparm aq»  m ənasm da) 
felin  tə h rik   növünü  yarada  bilir.  Deməli,  -ız,  -iz   şəkilçisi 
k eçm əz  növ  fellərə  artırıldıqda  təhrik  növ  ə m ə lə   gətirir.  Bu 
şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar 
işlənir;  m əsələn:  K örjlünçə  udız,,  -  tid i ( J   15)  «K önlün  istəyən 
kim i  (qoşunu) arxanca apar».
5.  -ğur,  -gür.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu 
növd üzəld ici  şəkilçi  qeyri-m əhsuldar  işlənir.  M ətn lərd ə  bu 
şəkilçinin  yalnız  incə  variantmm  keçm əz  növdə  olan  (təsirsiz) 
fellərə  a rtın h b   iki  təsadüfdə  eyni  bir  kökdən  tə h rik   növ  əm ələ 
gətirdiyi  m üşahidə  edilir:  k i  (üm um iyyətlə,  h ə rə k ə t  bildirən  və 
k it «getm ək»,  k il «gəlm ək»,  k iç  «keçm ək»,  k ir  «girm ək»,  k iz  
«g əzm ək »   fellərinin  kökü)  -   kigür  (K T   ş  23,  K Ç   20)  «gətir-

mək»;  m əsələn:  E dgü iliQə k ə n tü y a tjıltığ , yablatc kig ürtig {K T  ş 
23)  «X oşbəxt  elinə  özün  xəyanət  etdin,  bədbəxtlik  gətirdin». 
Yana  eb iljə  sü tjü s  kig ü rti  (K Ç   20)  «Y enə  evinə  döyüş 
(m üharibə)  gətirdi».
ŞƏ X SSİZ  NÖV
Q ədim   türk  ja z ıs ı  abidələrinin  dilində  felin  şəxssiz  növü 
elə  bir  h ərək əti  ifadə  edir  ki,  bu  h ərəkətin   icrasm da  subyekt 
iştirak  etmir,  iştirakı  təsəvvürə  də  gətirilə  bilmir,  çünki  işin, 
hərəkətirı  icrasm da  o  özünü  nə  qram m atik,  nə  m əntiqi  subyekt 
şəklində,  nə  də  m əntiqi  obyekt  şəklində  göstərə  bilir.  Şəxssiz 
növ  keçm əz  növ  (təsirsiz)  fellərdən  -l -ıl,  -il şəkilçisi  vasitəsilə, 
başqa  sözlə  desək,  m əchul  növü  əm ələ  gətirən  şəkilçilər  va- 
sitəsilə ə m ələ gətü'ilir və m əchul növ fellrə çox oxşayır.  Şəxssiz 
növdə  olan  fellərlə  m əchul  növdə  olan  feliəri  fərqləndirm ək 
üçün  iki əlam ətə diqqət yetirm ək lazımdır.
1.  M əchul  növ  fellər  keçər  növ  (təsirli)  feliərdən,  şəxssiz 
növ fellər isə keçm əz növ  (təsirsiz)  fellərdən əm ələ gəlir.
2.  M əchul  növdə  olan  fellər  əslində  m əntiqi  obyekt  olan, 
yəni  işin,  h ərək ətin   həqiqi  icraçısı  olm ayan,  üzərində  iş  icra 
edilən  qramm atik  subyektə  -   m übtədaya  malik  olduğu  halda, 
şəxssiz növdə olan  fellər heç bir subyekt tələb  etmir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şəxssiz  növü, 
dem ək olar ki,  işlənm ir.
TƏRZ  KATEQORİYASI
Türk  dillərində,  o  cüm lədən qədim  tüık yazısı  abidələrinin 
dilində  felin  tərzləri  hərəkətin  ,və  ya  hahn  törəm əsi  və  ya 
icrasmm  kəm iyyət  xarakteristikasmı  v ə  ya  üsulunu  göstərir. 
Türk  diilərində  felin  tərzləri  haqqm da  çoxhı  elm i-tədqiqat  işləri 
yazılmışdır.  Lakin  bu  haqda  bu  q əd ər  əsər  yazılmasma 
baxm ayaraq,  indinin  özündə  də  türk  dillərində  nəinki  felin  tərz 
kateqoriyasmm,  ürrmmiyyətlə,  fellərdə  tərz  anlayışm m   mövcud 
olub-olm am ası 
m əsələsi  türk 
dilçiliyinin 
ən 
mübahisəli 
probIe;nIərindəndir.  Türk  diiçilərinin  m ühüm   bir  hissəsi  türk
5^0
fellərində  ümum iyyətlə  tərz  anlayışmm  olduğımu  inkar  edir. 
D ilçilərin  bir hissəsi  isə  türk dillərində  felin tərz  kateqoriyasmm 
m övcudluğunu  inkar  etsə  də,  bu  dillərdə  felin  tərz  anlayışmm 
olduğunu  qəbul  edir.  Belə  dilçilərin  fikrincə,  türk  dillərində 
felin  tərz  kateqoriyasmdan  ona  görə  damşmaq  olmaz  ki,  bu 
dillərd ə  tərz  kateqoriyasmı  yaratmaq  üçün  xüsusi  morfoloji 
əlam ət  -  tərz  şəkilçiləri  yoxdur;  Bu  fıkirlə  razılaşm aq  olmaz. 
Ə vvələn,  ona  görə  ki,  türk  dillərində  hərəkətin  intensivliyi  və 
təkrarhğm ı  yaradan  xüsusi  şəkilçilər  mövcuddur;  bunu  türk 
dilləri  haqqm da  son  illərdə  aparılmış  elm i-tədqiqat  işləri  də 
təsdiq  edir.  İkincisi,  ona  görə  ki,  qrammatik  kateqoriya  təkcə 
m orfoloji  vasitələrlə yox  (təkcə morfoloji əlam ətlə yaradılsa idi, 
onda  o,  qrammatik  kateqoriya  deyil,  morfoloji  kateqoriya 
olardı), 
həm  
də 
sintaktik 
vasitələrlə 
əm ələ 
gətirilir. 
Türkoloqlarm ,  dem ək olar ki,  ham ısı  türk dillərində  fellərdə tərz 
anlayışm m  
analitik  üsulla,  yəni  sintaktik  yolla  ifadəsinin 
m övcud  olduğunu  qəbul  edir.  Elə  təkcə  bunun  özü  -   türk 
dillərində  fel  təzlərinin  sintaktik  yolla,  analitik  üsulla  ifadəsinin 
m övcudluğu  bu  dillərdə  felin  tərz  kateqoriyasm m   mövcud 
olduğunu  iddia  etm əyə  əsas  verir.  Bundan  başqa,  bəzi  türk 
dillərində  fel  tərzlərini  əm ələ  gətirən  şəkilçilərin  sayı,  m əsələn, 
felin  m əna  növlərini,  yaxud  sifətin  dərəcələrini  əm ələ  gətirən 
şəkilçilərin  saymdan  çoxdur.  Bir  halda  ki,  türk  dillərində  felin 
tərzlərini  ifadə  etm ək  üçün  həm   morfoloji,  h ə m   də  sintaktik 
vasitələr  mövcuddur,  onda  bu  dillərdə  felin  tərz  kateqoriyası 
m övcud realhqdu'.
Türk dillərində,  o  cüm lədən qədim  türk yazısı abidələrinin 
dilində  felin  tərzlərinin  ifadəsi  üçün  hazır  düsturdan  istifadə 
etm ək  mümkün  deyildir.  İstər  fel  köklərinə  şəkilçilərin 
birləşdirilm əsində,  istərsə  tərzin  analitik  üsulla  ifadəsində  hər 
dəfə  felin  leksik-sem antik  m ənasm dan  çıxış  etm ək  lazımdır. 
Buna  görə  də  türk  dillərində  felin  tərz  kateqoriyasm a  xalis 
qram m atik  kateqoriya  kim i  baxmaq  olmaz;  türk  dillərində  felin 
tərz kateqoriyası  leksik-qrammatik kateqorivadır.
M üasir  türk  dillərində  fel  tərzlərm i  ifadə  etm ək  üçün  bir 
neçə  üsuldan  (m əsələn,  A .N .K ononov m üasit  türk ədəbi  dilində 
fel  tərzlərinin  ifadəsinin  beş  üsulunu  göstərir)  istifadə  edilir.
531

Q ədira  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  tərzləri  ıki  üsulia; 
sintetik  (yaxud  morfoloji)  üsulla  -   fellərə  şəkilçilər  artırm aq 
vasitəsilə  və  analitik  (yaxud  sintaktik)  ysulla  -   feli  bağlam a  və 
təsriflənən  fıınksional-köm əkçi  felin  birləşm əsi  vasitəsiiə  ifadə 
edilir.  İstər  m üasir  türk  dillərində,  istərsə  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  işlənən  felin  perifrastik  form alan  da  tərzin 
ifadəsinin analitik üsuluna aiddir.
Sintetik  üçul.  Terzin  ifadəsinin  morfoloji  üsulu  da 
adlandırüan  bu  üsulda  feldə  tərz  m ənası  əm ələ  gətirm ək  üçün 
onun  üzərinə  xüsusi  tərz  düzəldən  şəkilçi  əlavə  edilir,  D em əli, 
bu  üsul  felin  kök-ünə  fel  düzəldən  şəkilçi  əlavə  edilm əsi 
üsuludur.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  tərzini 
əm ələ  g ətirm ək  üçün  xüsusi  şəkilçiiərdən  -   intensivlik  m ənası 
yaradan şəkilçilərdən istifadə edilir.  H əm in  şəkilçilər bunlardır:
a)  -ala  şəkilçisi:  boşan  «azad  olmaq»  -  boşanala  (MÇ  19) 
«tam   azad  oim aq»,  m əsələn:  Yağıda  boşana  boşanaladm   (M Ç 
19)  «Y ağıdan azad olaraq tam am iiə azadlığa çıxdım».
b)  -la t  şəkilçisi.  Bu,  fonetik  tərkibinə  görə  m ürəkkəb 
şəkilçidir:  -la  feldüzəldən  şəkilçi  və  -t  intensivlik  m ənası  ya- 
radan  şəkilçinin  birləşm əsindən  əm ələ  gəlm işdir.  A bidələrin 
dilində  bir  feldə  işləndiyi  m üşahidə  edilir:  k ıs  «qısmaq»  -  kıslat 
(B K   ş  37)  «qısnam aq,  sıxışdırmaq»;  m osələn:  SələQ ə  ko d ı 
yo n p a n   karağın  kıslata  ebik,  barkın  anta  bozdım   (B K   ş  37) 
«S ələnə  (Selenqa)  çayı  boyu  yürüş  edib  qoşununu  sıxışdjraraq, 
onların evini,  sarayım  onda dağıtdım».
c)  -a,  -ə  şəkilçisi:  art  «dağıtmaq»,  «m əhv  etm ək»  -  arta 
(K T   ş  22)  «korlanm aq»,  «dağıtmaq»,  «m əhv  etmək»;  m əsələn: 
...  tü rk b o d m ,  ililjin,  törüljin k im  artatı?(JLT  ş  22)  «...türk xalqı, 
(sənin)  elini,  qanununu kim  dağıtdı?».
ç)  -la,  -lə  şəkilçisi.  Ə slində  adlardan  fel  əm ələ  gətirən  bu 
şəkilçi  fellərə  də  artırılır,  fellərdə  tərz  m ənası  yaradır:  ö t 
«ötm ək»,  «oxumaq»  - ötlə « cəh-cəh vurmaq».
d)  -zin  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  felə  artınldıqda  hərəkətin 
təkrarhğı m ənası əm ələ gətirir:  /ə^«çatm aq» ,  «getm ək»  -  təgzin  
(Y   3)  «gəzm ək»,  «səyahət  etməb>;  m əsələn:  ...  üç kata  tə g zin ti 
(Y   3 1)  «...  üç  də fə  səy ahət etdi».
e) 
-/,  -i,  -u,  -ü  ş9/::^'çisi.  Y or  «getmək»  -  y o rı  (T  23) 
«getmək»;  m əsələn:  B u  /o lın  yorısar,  yaramaçı,  -  tidim   (T  23) 
«Bu yolla yürüsən, yaramaz,  - dedim».
«tərifləm ək»  -  ögü«tQZ-tQZ tərifləm ək».
A nalitik üsul.  Bu üsul  sintaktik üsul da,  sözlərin birləşm əsi 
(bəzən  sözbirləşm əsi)  üsulu  da  adlanır.  Türkoloji  ədəbiyyatda 
fel  tərzlərinin  analitik  formaları  elə  tərz  formaları  hesab  edilir 
ki,  onlar  əsas  fel  sayılan  feli  bağlama  ilə  funksional-köməkçi  fel 
kimi  çıxış  edən  təsriflənmiş  felin  birləşm əsi  ilə  düzəlsin.  İki 
felin  belə birləşm əsində əsas  leksik m əna feli bağlama vasitəsilə 
ifadə  edilir.  Buna  görə  də  türkoloji  ədəbiyyatda  onu  tərz 
birləşm ələrinin  əsas  feli  ad-landırırlar.  T əsriflənən  fel  isə 
funksionla-köm əkçi  rolda  çıxış  edü-.  Funksional-köm əkçi  fel 
tərzin  qramm atik  mənasını  m üəyyənləşdirir,  bir  növ  qrammatik 
vasitə  rolunu  oynayır.  Funksional-köm əkçi  fel  feli  bağlam a  ilə 
birləşdikdə  onun  leksik  mənasm a  təsir  göstərm ir.  Bütövlükdə 
feli  bağlama  +  funkstonal-köməkçi  fel  m ənasm a  görə  bir  leksik 
vahidə  bərabərdir.
M əlum   olduğu  kimi,  türk  dillərində,  o  cüm lədən  qədim 
türk yazısı  abidələrinin dilində  fel  tərzlərinin analitik formalarmı 
yaratmaq  üçün  n ə  xüsusi  köm əkçi  fellər,  nə  də  xüsusi  tərz 
şəkilçisi  olan  feli  bağlamalar  mövcuddur.  A dətən,  fel  tərzlərinin 
analitik  formalarmı  yaratmaq üçün köm əkçi  fel  m övqeyində  tam 
leksik-sem antik  mənası  olan  fellər,  yəni  leksik  m ənaya  malik, 
felə  m əxsus  bütün  kateqoriyalar  (təsdiq  -   inkar,  m əna  növü, 
şəkil,  zam an  ,  şəxs  və  kəm iyyət  kateqoriyası)  ü zrə  təsriflənən 
və  başqa  şəraitdə  müstəqil  işləhən,  cümlənin  m üstəqil  üzvü 
(xəbəri)  olan  fellər  çıxış  edir.  Belə  fellər  köm əkçi  sözlər  deyil, 
m üstəqil  sözlərdir,  köm əkçi  fimksiya  isə  onların  ikinci  «peşə- 
sidir».  B elə tam leksik-semantik m ənalı fellər tərz kateqoriyasmı 
yaratm ağa  xidm ət  etdikdə  öz  leksik  m ənasm ı  itirir,  istisnasız 
olaraq  qram m atik  m əna  ifadə  etm ək  üçün  (yəni  qramm atik 
vasitələrin  ifadə  etdiyi  m ənalara  bərabər  m ənalar  ifadə  etm ək 
üçün)  işlədilir,  abstrakt  m əna  kəsb  edir,  m ücərrədləşir.  Buna 
görə  də  fel  tərzlərinin analitik  formasını  ayırd etm ək,  təsriflənən 
felin  leksik  və  qramm atik  flmksiyalarmı  qəti  şəkildə  fərq- 
ləndirm ək,  istər  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,  istərsə
533

müasir  türk  dillərində  praktik  olaraq  qeyri-m ümkündür;  təsrif- 
lənən  felin  leksik  və  qram m atik vəzifələrini  m üəyyənləşdirm ək 
üçün  hər  bir  ayrıca  halda  təsriflən-m iş  felin  semantik  əlam ət- 
lərindən  v ə  qram m atik  flınksiyalarmdan  çıxış  etm ək  lazımdır, 
başqa  sÖzlə  desək,  təsriflənm iş  feUn  leksik  əlam ətlərini  v ə 
qramm atik  funksiyalarmı  yalnız  m ətn  vasitəsilə  m üəyyənləş- 
dirm ək olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diHndə  hər  hansı  funk- 
sional-köm əkçi  fel  (təsriflənən  fel)  h ər  hansı  feh  bağlam a  (əsas 
fel)  ilə  tərz birləşm əsi yarada bilm əz.  T ərz yaradan  komponent- 
lər  (feii  bağlam a və  təsriflənən  fel)  bir-birini  tam am lam ah,  tərz 
əm ələ  gətirm ək üçün zəruri oian daxih əlaq əy ə m ahk olmalıdır.
Qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  feh  bağlam a  və  funksional- 
köm əkçi  fel  birləşm əsini  tərkibi  fellər,  m ürəkkəb  fellər  hesab 
edən  tədqiqatçılar  da  vardır.  Fel  tərzlərinin  anahtik  formalarmı 
istər  tərkibi,  istərsə  m ürəkkəb  fellərə  aid  etm ək  olmaz.  Fehn 
tərzi  xahs  söz  yaradıcıhğm dan  fərqlənən  ayn ea  kateqoriyadır. 
F ehn  tərzləri  felin  sözyaratması  ilə  sözdəyişm əsi  arasmda  orta 
mövqe tutan felyaratm a formasıdır -  fehn  formayaradıcıhğıdır.
Fehn  tərz  kateqoriyasmı  ifadə  edən  söz  birləşm ələrinin 
kom ponentlərindən  biri  də  dilçihk  ədəbiyyatm da  əsas  fel 
adlandırılan  feh bağlamadır.  Türk  dillərində,  o  cüm lədən  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  feh  bağlam a  əsas  (təsriflənən) 
feldə ifapdə edilən iş v e  ya h ərək ə tlə bağlı  olur,  əsas  feldə ifadə 
edilmiş  h ərək ə ti  izah  edir.  T ərz  birləşm ələrində  isə  feh 
birləşm ə  apancı rol  oynayır,  tərz birləşm əsinin  ümum i  mənasm ı 
m üəyyənləşdirir.  B una  görə  d ə  türkoloji 
ədəbiyyatda  tərz 
birləşm ələrinin komponenti kimi  işlənən  feh  bağlamalar əsas  fel 
adlandınhr.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  feh  bağlama 
düzəldən  ondan  çox  şəkilçi  vardır.  Bım lardan  yalnız  dördü  tərz 
birləşm əlrinin yaranm asm da iştirak edə bilir;  -ıp,  -a,  -ı,  -ğah.
-ıp şəkilçih  feh bağlam a təsriflənən  fellə  ifadə  edilən əsas 
hərəkətd ən   əvvəl  baş  vermiş  h ərək ə ti  ifadə  edir:  feh 
bağlamadakı  iş,  h ərək ə t  bitdikdən  sonra əsas  feldəki  iş,  hərək ət 
başlanır.  B una  görə  də  -tp  şəkilçih  feh  bağlam alar  hərəkətin 
bitm əsi  çalan  daşıyır.  Funksional-köm əkçi  fellərlə  birləşdikdə 
-ıp  şəkilçih  feh bağlam alar əsas  hərək ətin   leksik m ənasm ı  ifadə
534
edir  və  birləşm ə  bütövlükdə  hərəkətin  bitməsini  göstərən  tərz 
xarakteristikası ahr.
-ğah,  -g əh   şəkilçih  feh  bağlamalar  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  əsas  feldə  ifadə  edilən  iş  və  ya  hərəkətin 
m əqsədini  bildirir.  Bu  feli  bağlama  forması  da  əsas  fellə  ifadə 
ed ilən   hərəkətdən  əvvəl  baş  verən  hərəkəti  ifadə  edir.  Bıma 
gö rə  də  -ğah  şəkilçili  feli  bağlamalar  h ərək ətin   bitməsi 
m ənasm a  malik  olur.  Lakin  -ğah şəkilçisindəki  m əqsəd  anlayışı 
hərokətin  gələcək  inkişafı  çalarmı  qoruyub  saxlayır.  M əhz  bu 
səbobdəndir  ki,  -ğah  şəkilçili  feli  bağlamalar  funksional- 
köm əkçi  fellərlə  birləşdikdə  prosesin  inkişafmı,  hərəkətin 
bitm əsini  göstərən tərz xarakteristikasmı ifadə  edir.
-I 
şəkilçili  feli  bağlamalar  qədim   türk  yazısı  abidələri-nin 
d ilin də  elə  bir  hərəkəti  bildirir  ki,  bu  h ə rə k ə t  əsas  feldəki 
h ə rə k ə t  bitdikdən  sonra  başlanır;  əsas  feldəki  hərək ətin   sonu 
feli  bağlamadakı  hərəkətin  başlanğıcma  çevrilir.  Funksional- 
k ö m ək çi  fellə  birləşdikdə  -/  şəkilçili  feli  bağlam a  hərəkətin 
bitm əsini,  hərəkətin  və  prosesin  davam  etm əsini,  inkişafmı, 
h ə rə k ə tin   uzun  müddət  davam  etməsini  və  hərək ətin  hala 
keçm əsini  ifadə edən tərz əm ələ gətirir.
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -a  şəkilçili  feli 
bağlam alar  qramm atik  m ənasm a  görə  -ı  şəkilçili  feli  bağlama- 
lara  yaxmdır.  -a  şəkilçili  feli  bağlamalarm  ifadə  etdiyi  hərəkət 
əsas  feldəki  hərəkət bitdikdən  dərhal  sonra başlam r və  bu  hərə- 
k ət,  əsas  feldəki  hərəkətin,  bir növ,  davamı təsiri bağışlayır.  Bə- 
zən   əsas  fcl  v ə  feli  bağlamadakı  h ərək ət  eyni  zam anda  da  baş 
v erə  bilər.  Funksional-köm əkçi  fellərlə  birləşdikdə  -a  şəkilçih 
feli  bağlam alar  hərəkətin  bitdiyi,  hərəkətin  və  prosesin  inkişa- 
fm ı,  h ərək ətin  davam etdiyini  göstərir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  dörd  feli 
bağlam a  forması  funksional-köm əkçi  fellərlə  birləşdikdə  felin 
tə rz  kalcqoriyasm ı  yaradır.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
q ə d im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  felin  tərzlərini 
yaratm aq   üçün xüsusi köm əkçi fellər yoxdur.  B una görə  də yenə 
d ə   m üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
ab id ələrin in   dilində  də  felin  tərzlərini  yaratmaq  üçün  tam   leksik 
m ə n ası  olan  fellər  köm əkçi  fel  vəzifəsini  -   fimksiyasmı  yerinə
535

yetirir.  B elə  fellər  fel  tərzlərinin  analitik  form alannı  ə m ə lə  
gətirdikdə  öz  leksik  m ənalarm ı  itirir,  abstraktlaşır,  qram m atik 
m əna  yaratm ağa  xidm ət  edir,  qram m atik  m ənanm   ifadə  vasi- 
təsinə -  qram m atik vasitəyə  çevrilir,  bir sözlə,  köm əkçi  fel  olur. 
Belə  feiləri  əsl  köm əkçi  fellərdən  fərqləndirm ək  üçün  onları 
fımksional-köm əkçi  fel,  yəni  v əzifəsinə  görə  köm əkçi  fel 
adlandınrlar.  Fım ksional-köm əkçi  fellər  tərz  birləşm əsindən 
kənarda  öz  leksik-sem antik  m ənalarm ı  bəi'pa  edir.  Rus  dilində 
yazılmış  dilçiiik  ədəbiyyatm da  bu  felləri  modifikator  fellər  d ə 
adlandınrlar.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  aşağıdakı 
fellər  funksional-köm əkçi fel vəzifəsində  işlənir.
1.  A1 «almaq»  feli.  M üasir  türk  dillərində  də,  qədim   türk 
yazısı bidələrinin dilində  də  a/« alm aq »   feli  fım ksional-köm əkçi 
fel  kimi  az  işlenir.  N əzəri  baxım dan  al «alm aq»  feli  abidələrin 
dilində  göstərilən  dörd  feli  bağlam a  form asm m   ham ısı  ilə 
birləşib 
felin 
tərzlərini 
yarada 
bilər, 
lakin 
abidələrin 
m ətnlərində bu felin təkcə  -/ şəkilçili  feli bağlam alarla birləşdiyi 
v ə  özü üçün,  öz m ənafeyi üçün  icra edilən  h ərək ə t m ənası  ifadə 
etdiyi  m üşahidə  edilmişdir;  m əsələn;  T o ku z  o ğ u z  b o d m ım ın  
tirü,  kobarü  altım   (M Ç  5)  «Doqquz  oğuz  xalqım ı  topladım   v ə  
birləşdirdim ».
2.  B ar  «getm ək»  feli.  Bu  fiınksional-köm əkçi  fel  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bütün  dörd  {-ıp,  -a, 
-ğalı 
şəkilçili)  feli  bağlam a  forması  ilə  birləşib  aşağıdakı  m ənalan 
ifadə edən fel tərzləri əm ələ gətirir:
a)  Subyektin  haraya  isə  m üəyyən  istiqam ətə  yönəlm iş 
hərəkətinin  inkişafm ı  v ə  bitm əsini  bildirir:  uca  bar  (K T   ş  24) 
«vəfat etm ək»,  tə zip  ö a r(B K  ş 41)  «qaçmaq».
b)  H ərək ətin   davam   etm əsini,  sürəkliliyini  bildirir;  alı  bar 
(H T  7) «almaq».
c)  H ərəkətin  davam  etm əsihi  bildirir:  yo lğ a lı barÇBK  ş32) 
«dağıtmaq».
B ar  «getməb>  funksional-köm əkçi  feli  bütün  dörd  feli 
bağlam a  form ası  ilə  b irləşərək   m əkan  aspektində  danışandan 
uzaqlaşan  h ərək ə ti,  zam an  aspektində  h ərək ətin   indiki  zaman- 
dan gələcəyə doğru inkişafı m ənasm ı bildirən tərz yaradır.
B a r  «getnıək»  funksional-köm əkçi  feli  ayrı-ayn  feli 
bağlam a  form alan  ilə  birləşdikdə  aşağıdakı  m ənalan  ifadə  edən 
fel  tərzləri  əm ələ  gətirir;
a)  -a,  -ə  şəkilçili  feli  bağlamalarla  birləşərək  hərəkətin 
prosesinin  inkişafını  ifadə  edir;  h ərəkətin  istiqam əti  haraya  isə 
uzaqlaşan  istiqam ətdədir;  m əsələn;  ...  katjm ı kağan  ı t  y ı l   onm ç 
a y  altı  otuzka  uça  bardı  (B K   c  10)  «...atam   xaqan  it  ili  onuncu 
ayın  iyirm i  altısm da  vəfat  etdi».  Üç karluk ya b la k sakm ıp  tə zə 
bardı (M Ç  11)  «Üç karluklar pis niyyətə düşüb qaçdı».
b)  -ıp,  -ip şəkilçili  feli  bağlam a  ilə  birləşdikdə  danışandan 
uzaqlaşan  bitm iş  h ərək ət  m ənası  ifadə  edən  tərz  yaradır; 
m əsələn;  K o rğ u   eki-üç  kisilig in   təzip   bardı  (B K   ş  41) 
«Q orxaraq  iki-üç  adam la  qaçdı».  .Anta  otrü  türgis,  karlukığ 
tabarm  alıp,  ebin y o lıp  barm ıs (MÇ  29)  «Ona görə  türgişlərin və 
karluklarm   m alını  ahb  evini  dağıdıb  getmiş».  U luğ Irkin   a zkŞ a  
ərin tə zip  bardı (K T  ş  34)  «UIu İrkin azacıq döyüşçü ilə  qaçdı».
c) 
-I, 
-i, 
-u , 
-ü şəkilçili  feli  bağlam a  ilə  birləşdikdə  davam 
edən,  uzun  sürən,  sürəkli,  bəzən  daimiliyə  keçən  hərək ət 
m ənası  ifadə  edən  tərz  əm ələ  gətirir;  m əsəiən;  Türk  bodun  atı 
y o k  bolu  barm ıs erti (O  3)  «Türk xalqınm   adı  m əhv   olm uş  idi». 
Ü zə  terjri kan  lü i y ılka  y e tin ç   a y k ü ç lik   alp  kağanım da  adıralu 
b a rd ıfjız  (O  12)  «Y uxarıda  tan n   xan  əjdaha  ili  yeddinci  ayda 
güclü,  igid  xaqanım dan  ayrıldımz».  Türk  bodun  ..y o k a d u   barır 
erm is  (K T   ş  10)  «Türk  xalqı  .;.  m əh v  olub  gedirm iş».  K ün 
y ə m ə ,  tün y ə m ə  y e lü  bardım ız (T  27)  «Gündüz  də,  gecə  də  yel 
kimi  getdik».  K u tb o lzu n ,  alı barzun (HT  7)  «B əxti  (uğur)  olsun, 
alsın».
ç)  -ğalı,  -^ə//şək ilçili feli bağlam a ilə birləşərək hərəkətin 
inkişafm ı,  sürəkliliyini  ifadə  edən  tərz  əm ələ  gətirir;  m əsələn: 
Sırjar s ü s i ebig,  barkığ yo lğ a lı  b a rd ıiB Y .  ş  32)  «Q oşunun  yansı 
evi,  sarayı  dağıtm ağa getdi».
3. 
B er/b ir  «verm ək»  feli.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ber/bir  «verm ək»  feli  m üstəqil  leksik-sem antik  m ənah 
fel  kim i  böyük  semantik  h əcm ə  malikdir,  öz  leksik-sem antik 
m ənasını  d əyanətlə  qoruyur  v ə  buna  görə  d ə  funksional- 
köm əkçi  fel  kim i  m əhdud  dairədə  işlənir.  Bu  fel  abidələrin

dilində  yalnız  -a,  -ə  və  -ı,  ~i,  -u,  -ü  şəkilçili  feli  baglamalarla 
birləşm ədə  felin tərzlərini ifadə edir.
a) 
-I, 
-i,  -u,  -ü feli  bağlam a  forması  ilə  birləşm ədə  ber/bir 
«verm ək»  flınksional-köm əkçi  feli  istiqam ətini  subyektdən  alan 
və  başqa  şəxs  üçün,  başqa  şəxsin  xeyrinə  icra  edilən  bitmiş 
hərək əti  bildirir;  m əsələn:  İlg ərü   kü n   toğsıkda  B ö k li  kağanka 
tə g i  sü ləyü   birm is,  kurığanı  T əm ir  kapığka  tə g i  süJəyü  birm is 
(K T   ş  8)  «Ş ərqə  gündoğanda  Böklü  xaqanm a  kim i  qoşun 
çəkm iş,  qərbə  D əm ir  qapıya  kim i  qoşun  çəkm iş».  Tabğaç 
kağanka ilin,  törüsin alı  b irm is{K T   ş  8)  «Tabğaç  xaqanm a  elini, 
qanununu  almış».  ...türkim ə,  bodunım a  y ə g in   ança  kazğanu 
birtim   (B K   c  10)  «...türkürnə,  xalqım a  ucahğı  elə  qazandım». 
K ağam m   ben özüm  B ilg ə   T cyu ku k o tü n tü k otünçim in esidü birti 
(T  15)  «X aqanım   m ənim   öioimün  ~  m üdrik  Tonyııkukun  etdiyi 
m üraciəti  eşitdi».  K üQ im ,  kulım ,  bodunığ  tetjri,  y e r   anta  ayu 
b irti  (MÇ  33)  «K ənizim i,  qulum u,  xalqı  tanrı,  yer  orada 
çağırdı»,  ...yığlayu bertim  (İA 2)  «...ağladım ».
b)  Bu  funksional-köm əkçi  fel  -a,  -ə  şəkilçili  feli  bağlama 
ilə  birləşdikdə  başqasınm   xeyrinə  icra  edilən  bitm əm iş,  davam 
edən  h ərək əti  bildirir;  m əsələn:  O lurıpan  türk  bodunıt]  ilin, 
törüsin  tuta  b tm is   (K T   ş  1)  «O turub  türk  xalqının  elini, 
qanununu  tutmuş».  U luğ  oğlım   ağrıp  y o k   bolça  K u ğ   sətjünig 
balbal  tik ə   birtim   (B K   c  9)  «Böyük  oğlum   xəstələnib  vəfat 
etdikdə  K uğ sənünü balbal qoydum».  Teljri,  Umay,  ıd u k y e r su b  
basa  birti erinç  (T  38)  «Tanrı,  U m ay,  m üqəddəs  yer,  su  qələbə 
verdi».  Ə r ərdərn atım   bar üçün  beljgü tik ə   bertim  (Y  48)  «İgid, 
cəsur  adım  olduğu  üçün  abidə  tikdim».  A lç ın ız   bar  üçün  tikə 
berdim iz  (Y   48)  «B əxtiniz  olduğu  üçün  tikdifo).  Ə rdəm i  bar 
üçün K anıta A z a  tu tu k toka təg m iş (Y  48)  «Ə rdəm i  olduğu üçün 
K anıta A za tutuk hücum  ctmiş».
4. 
^/^«sürm ək»,  «sürüm ək»,  «sürüb aparm aq»  feli.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  diliııdə  bu  fel,  ümumiy>'ətlə,  az  işlənir. 
B una  görə  də  onun  istər  tam  leksik-sem antik  m ənah  fel  kimi, 
istərsə 
funksional-köm əkçi 
fel 
kimi 
işlən-m əsi 
olduqca 
m əhduddur.  iı/r^süı-m ək,  aparm aq...»  feli  abidələrin  dilində  feli 
bağlam a form ası  ilə birləşdikdə  subyektdən obyektə  doğru,  yəni
m ərkəzdən  qaçma  hərəkətini  və  həm in  h ərəkətin  inkişafı  və 
bitm əsini  bildirir;  m əsələn:  Yarakhğ  kantan  k ə lip   ye ^a   eltdi, 
sü rjü g lig   kantan  kəlip ən   sürə  eltd i  (K T  ş  23)  «Y araqhlar 
haradan  gəlib  (səni) yaydı,  süngülülər haradan gəlib (səni)  sürüb 
apardı».
5.  Id   «göndərm ək»  fcli.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  ıd  «göndorm ək»  feli  leksik-semantik  m ənasm ı  qoruyub 
saxlayan  fellərdən  olduğu  üçün  funksional-köm əkçi  fel  kimi  az 
işlənir.  O,  funksional-köm əkçi  fel  kimi  işlondikdə  təkcə  -ı,  -i, 
-u,  -ü   şəkilçi  feli  bağlama  forması  ilə  birləşdikdə  felin  tərz 
kateqoriyasım   yaradır  v ə  damşandan  uzaqlaşan  bitmiş  hərəkəti 
ifadə  edir;  m əsələn:  B əgləri,  bodunı  tu zsu z  üçün  ...  tü rk  bodun 
illə d ü k  ilin  ıçğınu ıdm ıs,  kağanladuk kağanın y itir ü  ıd m ıs (K T  ş 
6-7)  «B əyləri,  xalqı  düz  olmadığı  üçün  ...  türk  xalqı  düzəltdiyi 
elini  dağıtm ış,  xaqan  qoyduğu xaqanını  qovmuş».  K ü l tig in ig  a z 
ərin  irtürü ıtım ız { } L l  ş  40)  «K ül  tigini  azacıq  döyüşçü  ilə  ayınb 
göndərdik».
6.  Y o n  «yürümək»  feli.  Bu;  qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  işlənən  hərək ət  fellərindəndir,  öz  leksik-semantik 
m ənasm ı  qoruyub  saxlayır  v ə  nadir  hallarda  qramm atikallaşıb 
funksional-köm əkçi  fel  vəzifəsində  işlənir.  O,  funksional- 
köm əkçi  fel  kim i,  feli  bağlam a  formaları  ilə  birləşdikdə  uzun 
m üddətli,  tədricən  icra  edilən  və  ya  daimilik  bildirən  hərəkəti 
ifadə  edir.  Ayrı-ayrı  feli  bağlama  formaları  ilə  birləşdikdə  y o n  
«yürüm ək»  funksional-köm ək-çi  feli  aşağıdakı  m ən alan  ifadə 
edir:
a)  Bu  funksional-köm əkçi  fel  -ı,  -i,  -u,  -ü  şəkilçili  feli 
bağlam a  ilə  birləşdikdə  danışandan  uzaqlaşan  uzun  m üddətli, 
çox  d əfə  təkrar  edilən,  sürəkli  hərək əti  ifadə  edir;  m əsələn: 
A n ta  k a lm ışı y ir  sayu ko p  turu,  ölü  yo rıyu r ertig {K.T c  9)  «Onda 
(sağ)  qalanlar yer boyu tam am ilə əldən  düşərək gəzirdin».
b)  Yorı «yürümək»  funksional-köm əkçi  feli  -a,  -ə şəkilçili 
feli 
bağlam a  ilə  birləşdikdə  danışandan  uzaqlaşan  uzun 
m üddətli,  sürəkli  və  ya  tədricən  icra  edilən  h ərək əti  bildirir; 
m əsələn :  S ü ijü g  batım i karığ sö kin ən   K ö g m ən  y ış ığ   toğa yo rıp  
k ır k ız   bodunığ  uda  basdım ız  (K T   ş  35)  «Süngü  batımı  qan