Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

FELİN  BACARIQ  ASPEKTİ
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi  qodim  türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  də  h ərəkətin  icrasınm  m üm künlüyü  və  qeyri- 
müm künlüyü  kateqoriyası  vardır.  D ilçilik  ədəbiyatm da  buna 
felin  bacarıq  aspekti  deyilir.  Felin  bacarıq  aspekti,  m əsələn, 
müasir  A zərbayean  dilində  b ilm e k  feli  ilə  ifadə  edilir.  Qədirn 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  bacanq  aspekti  analitik 
şəkildə  -   iki  felin  birləşm əsı  yolu  ilə  ifadə  edilir:  birinci 
kom ponent  -ı,  -i,  ^u,  -ü  şəkilçili  feli  bağlama,  ikinci  tə r ə f   u  -  
«bacarmaq»  feli  ili?  ifadə  olunur:  m əsələn:  Ü zə  terjd  basmasar, 
asra  y ir   təlinm əsər,  türk  bodun,  iliijin,  törüi] in  k im   artatı  udaçı 
erti?  (K T   ş  22)  «Y uxandan  göylər  basm asa  aşağıda,  yer 
dəlinm əsə, 
türk 
xalqı, 
elini, 
qanununu 
kim  
dağıtmağı 
bacaracaqdı?».
Q ədim   türk  j/azısı  abidəlerinin  dilindo  h ərəkətin   icrasınm 
qeyri-m ümkünlüyü  u «bacarmaq»  felinə  -ma inkarhq  şəkilçisini 
artırmaqla  əm ələ  jjəlir.  Y enə  də  hərəkotin  qeyri-m ümkünlüyü 
anaiitik  şəkildə  birinci  komponenti  -ı,  -i,  -u,  -ü   şəkilçili 
feli 
bağlama,  ikinei  komponenti  -ma  inkar  şəkilçisi  qəbul  etmiş  u 
«bacarmaq»  felindən  təşkil  olunm uş  iki  felin  birləşm əsi  vasi- 
təsilə  ifadə  ediHr;  m əsələn:  Yağı  bolıp  itinü,  yaratunu  um aduk 
yana iç ik m is {¥,1^  ş  10)  «Yağı  olub  (ell)  təşkil  etm əyi,  yaratmağı 
bacarmadığm dan yenə  tabe  olmuş»
SUAL  ASPEKTİ
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilindci  də  fclin  sua!  aspckti  vardır.  A bidələrin  di- 
lində  fellərdə  sual  aspekti  yaratmaq  üçün  onlann  sonuna  ümum- 
türk  sual  ədatı  ~mı,  -nıi,  -rnu,  -OTz/ünsürü  artırılır.  - /??/sual  əda- 
tı  m üxtəiif fonetik  tərkibdə  m üasir  lürk  dillərində  də  m ühafizə 
edilmişdir.  A bidələrin  diiindo  isə  bu  ədat  -m u  fonetik  tərkibin- 
də  m ətnlərdə  bir dəfə  işlənir,  həm  də  leksik m ənah  fellərin  yox, 
ismin  sonuna  əlavə  edilir.  K ağan  m u kısaym ,  -  tidim  (T  5)  «Xa- 
qanmı  seçək,  -  dedim».  Bundan  başqa  abidələrin  dilində  sual 
aspekti  ə m ə lə   gətirm ək üçiin  prepozision  (sözdən  əvvəl  işlənən)
azu  «m əgər»  ədatından  və  postpozision  (sözdən  sonra  gələn)  - 
ğ u   və  -gü  ədatlarından  istifadə  oluntır.  A z u   bu  sabım da  ig id  
barğu?{K T  c  10)  «M əgər bu nitqim də şişirtm ə varmı?».
TƏSİRLİ  VƏ  TƏSİRSİZ  FELLƏR
Fellərdə  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  tarixi  kateqori- 
yadır.  Y əni  bu  kateqoriya  türk  dili  fellərində  tarixi  inkişaf 
prosesində  yaranmışdır.  H ələ  ən  qədim   türk  yazısı  abidələri 
olan  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  dilində  felləri  təsirli  və 
təsirsiz  deyə  iki  qrupa  ayırmaq  olar.  Təsirli  fellərdə  subyektin 
gördüyü  iş,  h ərək ət bilavasitə  obyekt üzərində icra edilir,  obyekt 
üzərinə  keçir.  Təsirsiz fellərdə isə  subyektin  gördüyü iş,  hərəkət 
bilavasitə  obyekt  üzərinə  keçmir,  subyekt  obyektə  təsir  göstərə 
bilmir.  Təsirli  fellər 
eüm lədə  təsirlik  halda  duran  vasitəsiz 
tam am hğın  işlənm əsini  tələb   etdiyi  halda,  təsirsiz  fellər  belə 
tam am hğın  işlənm əsini tələb  etmir.
M üasir  türk  dillərində  elə  fellər  vardır  ki,  bunlar  həm  
təsirli,  həm   də  təsirsiz  fel  kimi  çıxış  edir.  M əsələn,  oxum aq fe li 
T ələ b ə  kitab  oxuyur  eüm ləsində  təsirli  olduğu  halda,  T ələbə 
univcrsitctdə  o xuyur cüm ləsində' təsirsizdir.  İlk  baxışda  qəribə 
görünən  bu  xüsusiyyət  tarixi  xarakter  daşıyır.  Ehtim al  etmək 
olar  ki,  türk  dilləri  tarixinin  uzaq  keçm işində  fellərdə  təsirlilik 
və  təsirsizlik  kateqoriyası  olmamışdır.  Bu  kateqoriyanı  türk 
dilləri  öz  inkişafı  prosesində  əld ə  etmişdir.  M üasir  türk 
d illərin d ə  təkeə təsirli olan v ə m ətni  əhatəd ə heç  cür təsirsiz ola 
bilm əyən   elə  fellər  vardır  ki,  bunlar,  m əsələn,  göytürk  Orxon- 
Y enisey  yazısı  abidələrinin  dilində  həm   təsirli,  həm   də  təsirsiz 
fellər  kim i  çıxış  edir.  M əsələn:  k ö r «görm ək»  felini  götürək.  Bu 
fel  m üasir  türk  dillərində  k im i?  n ə y i?  n ə?   suallarından  birinə 
cavab  v erən  m üstəqim   obyekt  (vasitəsiz tam am hq)  tələb   edir və 
təbii  ki,  yalnız  təsirli  olur,  onun  təsirsiz  fel  kim i  işlənm əsinə 
m üasir  türk  dillərində  təsad ü f edilmir.  Göytürk  Orxon-Yenisey 
yazısı  abidələrinin  dilində  isə  bu  fel  iıcili  xarakter  daşıyır. 
A şağıdakı  cüm lələri  nəzərdən  keçirək:  O lurtukım a  öJtəçiçə 
sa kın ığ m a   tü rk  bəglər,  bodun  ögirip,  sebinip  toktam ış  k ö z i 
y ö g ə ru   k ö r ti  (B K   ş  2)  «(M ən  xaqan)  oturduqda  öləeəyindən
5 0 9

qüssələnən  türk bəyləri,  xalqı  öyünüb,  sevinib  toxtam ış  gözü  ilə 
yuxarı  baxdı».  T ü rkbodun  Tabğaçka görür erti { 1 1)  « T ü rk x alq ı 
Ç inə  baxırdı».  A z ığ  üküsig kö rtig  erti ( \   7)  «Azı  çox  gördün». 
B u n ı görü bilh] (K T  c  12) «Bunu görərək bilin».
Birinci  iki  cüm lədəki  k ö r  feli  heç  bir  m üstəqim   obyekt 
tələb   etm ir  v ə  A zərbaycan  dilinə  baxm aq feli  vasitəsi  ilə  tərcü- 
m ə  edilir.  H əm in  cüm lələrdəki  jtö rfe li  təsirsizdir.  Sonuncu  iki 
cüm lədəki  itö rfe li  a z ığ y ^   öu/3/m üstəqim  obyektlərini  (vasitəsiz 
tam am hqlarm ı)  tə ləb   edir  və  A zərbaycan  dilinə  g ö rm ə k   feli 
vasitəsi  ilə  tərcüm ə  edilir.  Bu cüm lələrdəki  i^rörfeli  təsirlidir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilindən  çoxlu  belə  nüm u- 
n ələr  gətirm ək  olar.  Görünü,  türk  fellərinin  yarandığı  qədim  
dövrdə  onlarda  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  h ə lə   diferen- 
siallaşmam ış  imiş.  Bu  diferensiallaşma  sonradan  getmiş  və  türk 
dillərinin  O rxon-Y enisey inkişafı dövründə  hələ  bitm əm işdir.
Təsirli  fellər.  Q ədim   türk  yazısı  aibidələrinin  dilində 
fellərin  kök  m orfem lərinin bir  qişm i  təsirli,  bir  qismi  təsirsizdir. 
Bu  baxımdan  abidələrin  dilindəki  fellər  m üasir  türk  dillərinin 
felində  heç  bir  şeylə  fərqlənm ir.  Felin  təsirli,  yaxud  təsirsiz 
olm ası  onun  semantikasmdan  asıhdır.  Onun  təsirsiz yaxud təsirli 
olm asım   sual  verm əklə  də  m üəyyənləşdirm ək  olar.  K ök 
fellərdən başqa abidələrin  dilində aşağıdakı  şəkilçilərlə  düzələn 
fellər də tə sk li olur;
-la,  -Isr.  kıh cla   (K T   şm  5)  «qıhnclam aq»,  yo ğ la   (K C  27) 
«dəfn etm ək»,  eZ7/ə(Süci)  «evləndirm ək»  və  s;
-lat,  -lət: a tla t( j  25)  «atlandır»,  a ğ Ia t{Y   28)  «ağlat» və  s; 
-a,  -ə:  boşa  (M C  19)  «boşamaq»,  sana  (T  27)  «saymaq», 
tilə  (T  23)  «diləm ək»  və s;
-sıra,  -sirə:  elsirə  (K T  ş  15)  «elsizləşdirm ək»,  uruğsıra 
(K T  ş  10)  «nəsildən m əhrum  etm ək»  və s;
-ğır,  -gir,  -ğur,  -gür: içgir{BY>. ş  25)  «tabe etm ək» və  s;
-k ış :y o k k ış  {K.T  ş  34)  «m əhv  etm ək»  və  s;
-ğın,  -gin: ıçğm  (K T  ş 6)  «qovmaq».
A bidələrin  dilində  tərkibi  fellərin bir  hissəsi  təsirlidir.  K ıl 
köm əkçi  feli  ilə  düzələn 
bütün  tərkibi  fellər  və  semantik 
m ənasından  asıh  olaraq  it\e t  köm əkçi  feli  vasitəsilə  düzələn
fellərin  bir  qismi  təsirli  olur,  m əsələn:  kışi  kıl  (Y  6)  «adam 
etm ək»  b a zk ıl{Y İT  ş 2)  «tabe etmək».
Q ədim  türk yazısı abidələrinin  dilində  feldən fel düzəldən, 
başqa  sözlə  desək,  felin m əna növlərm i düzəldən  şəkilçilərin bir 
qism i  d ə  təsirsiz fellərdən təsirli  fellər əm ələ gətirir.  Felin  məna 
növlərini  düzəldən  şəkilçilər  adlanan  bu  m orfem lər  öz  əsas 
v əzifələri  -  felin  m əna növlərini  yaratmaq  fiınksiyası  ilə  yanaşı 
ya  təsirli  fellərdən  təsirsiz,  ya  da  təsirsiz  fellərdən  təsirli  fellər 
ə m ələ  gətirir.  Təsirsiz  fellərdən təsirli  fellər düzəldən  şəkilçilər 
bunlardır:
-t,  -ıt,  - it  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  təsirli  fellərdən  ikiqat, 
ü çq at...  təsirli  fellər  (felin  icbar  növü),  təsirsiz  fellərdən  isə 
ilkin  təsirli  fellər  (felin  təhrik  növü)  əm ələ  gətirir.  Təsirsiz 
fellərdən yaranan təsirli  fellərə bir neçə nüm unə verilir: 
5^«qalxm aq » -  ağıt{)LC   19) «qaldırmaq»; 
y o r ı «getm ək» -  yo rıt{K .T  c 4) «aparmaq;
«yüyürmək»  - y ü g ü r til  54)  «yüyürtm əg» və s.
-ır,  -ir,  -ur,  -ü r  Bu  şəkilçi  də  təsirli  fellərdə  təsirliliyin 
d ərəcəsin i  qüvvətləndirir,  təsirsiz  fellərə  artırıldıqda  isə 
onlardan  təsirli  fellər əm ələ gətirir,  m əsələn:
^ ə /« g ə lm ə k »  -  Xra/ür(BK ş  25)  «gətirm ək»; 
ö /« ö lm ə k »  -   ö /ü r(K T  ş  10) «öldürmək»; 
i ’ä/ir«çökmək» -  5öXrör(KT ş  15)  «çökdürmək»;
/Ü5'«düşmək» -tü s ü r İJ  27) «düşürmək» v ə s.
-tır,  -tir,  -tur,  -tür.  Bu  şəkilçi  d ə  təsirli  fellərdə  təsirliliyi 
qüvvətləndirir,  təsirsiz fellərdən təsirli  fellər  düzəldir; m əsələn: 
y a n  «qayıtm aq» -  y a n tu r(J  45) «qaytarmaq»; 
ko n  «qonm aq» -  k o n t u r { ^  ş 21) «qondurmaq»; 
A 'ə/^ g əlm əb ) -  kəItü r{T  54)  «gətirmək»; 
a ^ « q alx m aq »  ~ a ğ tu r(J  25)  «qaldırmaq» və  s.
T əsirsiz  feller.  Təsirsiz  fellərdə  subyektin  işi,  hərəkəti, 
bilavasitə  obyektin  üzərinə  keçmir,  başqa  sözlə  desək,  təsirsiz 
fellər  cüm ləd ə  m üstəqim   obyektin,  vasitəsiz  tam am hğm  
işlənm əsini  tələb  etmir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
bar «getm ək»,  k ə l «gəlm ək»,  olur «oturmaq»,  tü ş «düşm ək»,  ö l 
«ölm ək», >^ä/«yatmaq» və s.  yalnız  kö k m o rfem d ən   ib a rə to la n

fellərdən  başqa  aşağıdakı  fel  düzəldən  şəkilçilər  də  fellərdə 
təsirsizlik m ənası yaradır.
-laş,  -ləş:  ögləş  (T  20)  «m əsləhətləşm ok»,  sözləş  (K T   ş
26) «m əsləhətləşm ək»;
-ad,  -əd:  b a şad(B K   c  8)  «rəhbərlik etm ək»,  yəgəd  (B K   ş
36)  «yaxşılaşm aq» və s;
-ta\  toxta (B K  ş 2)  «toxtamaq;
-ık,  -ik:  b irik  {K T   c  1)  «birləşməb>,  ta şık  {K T   ş  11) 
«daşmaq» və  s;
-I,  -ü,  -il:  tü zə l  (K T   c  5)  «düzəlm ək»,  tiril  (K T   ş  12) 
«dirilm ək» və  s;
-ın,  -in:  təlin   (K T  ş  22)  «dəlinm ək»,  sebin  (B K   ş  2) 
«sevinm ək»  və  s.;
-ğa,  -gə,  -ka,  -kə:  bulğa  (K C  11)  «üsyan  etm ək»,  karğa  (J 
25)  «qarğam aq»  və  s.;
-uş,  -üş: s ü ^ ü ş (K T  ş 25)  «döyüşm ək» və  s.;
-zin: tə k zin (J  29) «səyahət.etm ək».
A bidələrin 
dilində 
felin 
m əna 
növlərini 
yaradan 
şəkilçilərin  də  bir  qismi  felin  m əna  növünü  yaratm aqla  yanaşı 
təsirli  fellərə artırıldıqda onları təsirsiz fellərə  çevirir:
-I,  -ıl,  -il.  Türkoloji  ədəbiyyatda  bu  şəkilçi,  adətən,  felin 
m əchul  növünün  şəkilçisi  kim i  izah  edihr.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  -I,  -ıl,  -il şəkilçisi  təsirli  fellərə  artırıldıqda 
felin  m əchul  və  qayıdış,  təsirsiz  fellərə  artırıldıqda  felin  şəxsiz 
növünü  əm ələ  gətirir.  M əlum   olduğ  kimi  felin  m əchul  və 
qayıdış  növləri  təsirli  fellərdən  əm ələ  gəlsə  də,  növ  şəkilçisi 
qəbul  etdikdən  sonra  təsirsiz  fellərə  çevrilir.  Şəxssiz  növün 
felləri  isə  öz  təsirsizliyini  qoruyub  saxlayır,  m əsələn;  Ə r  atım  
y o k   üçün y e ti aştjukı  eşim   taşru  e tilti (Y   41)  «Ə r  adım   olmadığı 
üçün yeddi  əvvəlki  dostum  sürgün edildi.  B odun anta berm əzinə 
tasılm ıs  (O  8)  « 0   vaxt  xalq  azadhğı  əldən  verm əm ək  üçün 
üsyan qaldırm ış».
-n,  -m,  -in.  Bu  şəkilçi  d ə   qədim   türk  abidələrinin  dilində 
təsirli  fellərə  artırıldıqda  felin  m əchul  və  qayıdış  növlərində 
olan təsirsiz  fellər  əm ələ  gətirir;  m əsələn:  B ilg ə   T on yu ku k ben
özüm   Tabğaç  ilintjə  kılm tım   (T  1)  «Müdrik  Tonyukuk  -  mən 
özüm tabğaç  eliriə göndərildim».
Qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  türk  dillərinin  bəzisində  bu 
şəkilçi  iiə  əm ələ  gələn 
qayıdış  növ  fellərinin  bir  qismi  öz 
təsirliliyini  saxlayır;  m əsələn,  Azərbaycan  dilində  g e y  -  geyin, 
so y - soyun.
-ş,  -ış,  -iş.  Qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində  -ş,  -ış,  -iş 
şəkilçisi  həm   təsirli,  həm   də  təsirsiz  fellərə  artınlır.  Təsirli 
fellərə  artınldıqda  felin  qarşılıqlı  növünü,  təsirsiz  fellərə 
artırıldıqda  isə  felin  birgəlik növünü  əm ələ  gətirir.  H ər  iki  halda 
-ş.  -!ş.  -iş şəkilçisi  təsirsiz  fellər  düzəldir,  m əsələn:  O I kan y o k  
boltukda  kisrə  e l yetm iş,  ıçğınm ış,  kaçışm ış  (O  1)  « 0   xan  yox 
olduqdan sonra  el  sona yetmiş,  dağılmış,  qacişmış».
Ümumiyyətlə,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin dilində  felin 
keçər,  icbar  və  təhrik  növlərində  işlənən  fellər  təsirli,  keçməz, 
məchul,  qayıdış,  qarşıhqh,  birgəlik  və  şəxssiz  növlərində 
işlənən  fcllər isə təsirsiz olur.
FELİN  MƏNA  NÖVLƏRİ
Fclin  m ona növləri  subyektlə  hərəkət,  subyektlə  obyekt və 
h ərək ətlə  obyekt  arasındakı  m ünasibətləri  göstərir.  Başqa  sözlə 
desək,  fclin  m əna növləri  işin  icrasında  iş  görənin  (subycktin) 
fəal  və  ya  qeyri-fəal  iştirak  etm əsini,  iş  görənin  (subyektin) 
işinin  icrasmın  üzərində  iş  görülənə  (obyektə)  təsir  edib- 
etm əm əsini  və  .subyektlə  obyektin  bir-birini  əv əz  edib- 
etm əm əsini  bildirir.  Fellərdə  m əna növü  ya  fel  köklərinin  leksik 
m ənası  ilə,  ya  da  köklərə  xüsusi  növ  şəkilçilərinin  artırılması 
ilə  düzəldilir.
Türkoloji  ədəbiyyatda  felin  m əna  növləri  haqqm da  geniş 
m əlu m at  vardır.  Felin  m əna  növləri  m əsələsi  türkologiyada  ən 
geniş  tədqiq  edilmiş  mövzulardandır.  Lakin  bütün  bunlara 
baxm ayaraq  bu  m əsələ  h ələ  indi  də  m übahisəli  problem lərdən 
biridir.  Türkoloqlar  arasında  nəinki  felin  növ  kateqoriyasınm 
m a h iy y əti,  hətta  m əna  növlərinin  sayı  m əsələsində  d ə  fıkir 
birliy i  yoxdur.  H ətta  felin  bu  və  ya  digər  m əna  növünün  necə

adlandınlm ası  da  m übahisə  obyeKtidir.  Türkoloji  ədəbiyyatda 
felin dörddən on beşə  q əd ər m ən a növü göstərilir.
Türkoloqlarm   ək səriyy əti  felin  m əna  növünə  morfoloji 
kateqoriya  kim i  baxır.  Buna  görə  də  növlərin  saymı  təyin 
edərkən 
morfoloji  əlam ətləri  əsas  götürür.  Heç  də  təsadüfi 
deyildir  ki,  bəzi  tədqiqatçılar  türk  dillərində  felin  növ 
kateqoriyasm m   olduğunu  tam am ilə  inkar  edir,  bəziləri  isə  dörd 
növdüzəidici  şəkilçi  əsasm da  felin  üç  m əna  növünün  olduğunu 
iddia edirlər.
A zərbaycan  dilçiliyində  felin  m əna  növləri  m əsələsinə 
nisbətən  düzgün  yanaşıhr.  Lakin  A zərbaycan  dilçiləri  də  fehn 
m əna növlərini  təyin  edərkən  bir sıra dolaşıqhqlara yol  verirlər:
1.  T əsirhlik-təsirsizhk  kateqoriyası  ilə  fehn  m əna  növü 
arasm dakı  sərh əd  qəti m üəyyənləşdirilm ədiyi  üçün  bütün xüsusi 
növ  şəkilçisi  qəbul etm əyən,  təkcə  kök m orfem dən  və  düzəkm ə 
kökdən  ibarət olan  feh ər əsas  (m əlum )  nö və  aid  edihr.  Bu növə 
daxil  olan  fehər  təsirli  və  təsirsiz  deyə  iki  qrupa  bölünür. 
H albuki  fehərin  təsirh  v ə   təsirsiz  olm asm m   m əna  növünə  heç 
bir  dəx h  yoxdur.  F ehərdə  təsirlih k-təsirsizhk   kateqoriyası  və 
növ  kateqoriyası  ayrı-ayn  kateqoriyalardır,  H əm   də  təsirlihk- 
təsirsizhk  əsas  növə  aid  xüsusiyyət  deyil,  bütün  növlərə  aiddir.
2.  Əsas  növ  düzgün  m üəyyənləşdirilm ədij i  üçün  bu  növə  daxil 
edilən  fehərin  üzərinə  -ş,  -ış,  -iş  şəkilçisinin  artırılması  ilə 
ə m ələ  g ələn  bütün  feh ər  q arşıhqh-birgəhk  (m üştərək)  növə 
daxil  edihr.  Halbuki  q arşıhqh-birgəhk  növə  aid  edilən  fellər  öz 
sem antikaları  cəh ətd ən  bir-birindən  kəskin  surətdə  fərqlənir.
S.Əsas  növdə  olan  təsirli  fellərə  -d ır  şəkilçisi  artınldıqda  felin 
icbar  növü,  yenə  əsas  növdə  olan  təsirsiz  fellərə  -d ır  şəkilçisi 
artınldıqda  təsirli  fellər  əm ələ  gəldiyi  iddia  edilir.  M əsələn,  y a z 
felinə  -d ır  şəkilçism i  əlav ə  etdikdə  y a zd ır  felinin  icbar  növdə 
olduğu,  g ü l  felinə  -d ü r  şəkilçisi  əlavə  etdikdə  güldür  felinin 
yenə  əsas  növdə  qaldığı,  lakin  təsirli  felə  çevrildiyi  göstərilir. 
Göründüyü  kimi,  yenə  də  iki  ay n -ay n   kateqoriya  -   felm 
təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyası  və  felin  növ  kateqoriyası 
qan şd ın h r.  Y uxanda  m isal  gətirilən  ya zd ır v ə   g ü ld ü r fellərinin 
sem antikasm da yaxm hq vardır.  H ər  iki  halda subyekt,  obyekt və 
h ə rə k ə t  arasm da  e.yni  m ünasibətlər  görürük  -   yazan  da,  gülən
5 1 4
də,  birinci  subyekt  deyil,  h ərək ə t  hər  iki  halda  başqa  subyekt 
tərəfindən  icra  edilir,  Buna  görə  də  y a zd ır  feli  icbar  növə  aid 
edilirsə,  g ü ld ü r feli  əsas  növdə  qala  bilm əz.  O  da  m ü ə )^ ə n   bir 
törəmə n ö v ə aid edilməlidir.
Felin  m əna  növlərinə  təkcə  morfoloji  kateqoriya  kim i 
baxmaq  düzgün  deyildir.  O,  leksik-qrammatik  kateqoriyadır. 
Buna  g ö rə  də  felin  m əna  növünü  təyin  edərkən  tək cə  morfoloji 
əlam əti  əsas  götürm ək  olmaz,  morfoloji  əlam ətlə  (şəkilçi  ilə) 
yanaşı  h ə r  bir  konkret  halda  felin  semantik  m ənasm dan  da  çıxış 
etmək 
lazımdır. 
Felin 
m əna 
növünün 
leksik-qrammatik 
kateqoriya  olduğunu  n əzərə  aldıqda,  ay n -ay n   növləri  təyin 
edərkən  morfoloji  əlam ətlə  yanaşı  felin  sem antik  m ənasm ı  da 
əsas  götürdükdə  türk  dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  felin  aşağldakı  doqquz  m ən a  növünün 
olduğunu  göstərm ək  olar:  keçər  növ,  keçm əz  növ,  m əchul  növ, 
qayıdış  növ,  qarşıhqh  növ,  birgəlik  növü,  icbar  növ,  təhrik  növ 
və  şəxssiz növ,
KBÇƏR  NÖV
Q ə d im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  keçər  növünə 
felin  m ə n a  növünü  əm ələ  gətirən  şəkilçi  qəbul  etm əm iş  bütün 
sadə,  d ü zəltm ə  və  tərkibi  təsirli  fellər  daxildir.  K eçər  növdə 
olan  fel  elə  bir  hərəkəti  ifadə  edir  ki,  bu  h ərək ətin   icrasmda 
qram m atik  subyekt  -   işm  icraçısı  (cürnlənin  raübtədası)  m əntiqi 
subyektlə  eyni  olur,  h ə m   də  iş  bilavasitə  obyekt 
(cüm lənin 
vasitəsiz  tam am hğı)  üzərində  icra  edilir.  B aşqa  sözlə  desək,  iş 
görən  (qram m atik və  m əntiqi  subyekt)  işin  icrasında üzərində  iş 
görülən 
əşyaya  (qram m atik  vasitəsiz  tam am hq  v ə  m əntiqi 
obyekt)  bilavasitə təsir edir.
M ə lu m   olduğu  kim i,  dil  təfəkkürlə  sıx  əlaqədardır.  Dil 
kateqoriyalarm ı  dilçilik  elmi  öyrənü-sə,  təfəkkür  kateqori- 
yalarmı  m ən tiq   elmi  öyrənir.  D il  kateqoriyaları  ilə  m əntiqi 
kateqoriyalar  əksər  halda  uyğun  gəlir.  Lakin  bəzən  bu 
kateqoriyalar  uyğun  gəlm əyə  də  bilər.  B elə  uyğunsuzluqlardan 
biri  özünü  felin növ kateqoriyasm da göstərir.

Q ram m atikada  işin  icraçısı  m übtəda,  m əntiqdə  isə  subyekt 
adlanır.  Çox  vaxt  qram m atik  m übtəda  (işin  icraçısı)  ilə  m əntiqi 
subyekt  (işin  icraçısı)  bir-birinin  eyni  olur.  M əsələn:  K ü l  tigin 
okun  urtı  “ K ül  tigin  oxla  vurdu”  cüm ləsində  K ül  tigin  həm  
qram m atik  subyektdir,  m übtədadır,  həm   də  m əntiqi  subyektdir 
(işin icraçısıdır).  Çünki  iş görən  işin  icrasm da  fəal  iştirak edir,  işi 
özü  icra  edir.  Ə r atım  y o k  üçün y e ti a şn u ki eşiın  taşru  etilti.  “Ər 
adım  olm adığı  üçün  yeddi  əvvəlki  dostum   sürgün  edildi”  -  
cüm ləsində  isə  qram m atik  subyekt  -  m übtəda  olan  eşim   “ dos- 
tum ”  m əntiqi  subyekt  ola  bilm ir,  çünki  h ərək əti  {sürgün  edildi) 
icra  edən  eşim   “dostum ”  deyil,  başqasıdır,  eşim   “dostum ”  üzə- 
rində  iş  icra edilən (sürgün edilən)  m əntiqi  obyektdir.  Buna  görə 
də  birinci  cüm lədəki  urtı  feli  keçər,  ikinci  cüm lədəki  etilti  feh 
m əchul növdədir.
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  həm   təsirh,  h ə m   də 
təsirsiz  olan  A'ör“ görm ək ”  v ə  “baxm aq” ,  ü c/“təqib  etm ək”  və 
“davam  etm ək”  tiph  bir  neçə  feii  çıxsaq,  qaian  sadə  feh ər  ya 
təsirh,  ya  da  təsirsizdir,  düzəhm ə  fellərin  də  bir  hissəsi  təsirh, 
bir hissəsi  təsirsizdir.
A bidələrin dilində  fehn keçər növü  leksik  vasitələrlə  ifadə 
edihr,  yəni  fei  heç  bir  form adüzəldici  şəkilçi  qəbul  etm ədən, 
dilin  lüğət tərkibindən  hazır  şəkildə  götürülən  sadə  və  düzəltm ə 
təsirli  fellər  keçər  növdə  olur; 
y a ğ ı  orduğ  basdı
(K Tşm   8)  “ Yağı  oğuzlar  ordanı  basdı” .  O ğlın,  yotazın,  y ılkısm , 
barım m  aM /77(BK  ş  24)  « 0 ğ lu n u ,  gəlinlərini,  ilxısmı,  dövlətini 
aldım».  A n ta  yana  kirip   türgis kağan  buyurukı  a z   tutu kığ  əligin 
tutdı  (K T   ş  38)  «O nda  y en ə  qoşunun  arasına  girib  türkiş 
xaqanm m  buyuruğu  az  tutuku  əli  ilə  tutdu».  Türk bəglər,  bodun 
esidilJ(K .T   c  10)  «Türk  bəyləri,  xalqı  eşidin».  K ü l  Tigin A zm an 
a kığ   binip  təgdi,  sançdı  (K T   şvn  6)  «K ül  tigin  Azman  ağ  atı 
minib  hücum   etdi,  nizədən  keçirdi».  N ə   kağanka  isig,  kü çik 
bürürm ən?  (K T  ş  9)  «Hansı  xaqana  zəhm ətim in  bəhrəsini 
verirəm?»  A n ı  ya yıp   Türgi  Yarğun  k ö ltə   bozdım   (K T  ş  34) 
« 0 n ları  yayıb  Türgi  Yarğun  gölü  yaxm hğm da  pozdum».  Mənir] 
sabım m  sım adı ( K l ’ c  11)  «M ənim  sözüm ü tə h rif etmədi»  və  s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  düzəltm ə  fellərin 
də  təsirli  olan  qismi  felin  keçər növünə  aiddir;  m əsələn:  OI sü g  
anta  y a k k ış d m ız   (K T  ş  34)  « 0   qoşunu  orada  m əhv   etdik». 
tlgərü  Yaşıl  ügüz  ŞantutJ  yazıka  tə g i  sü lə d im iz  (K T   ş  17) 
«Şərqə  Yaşıl  çay  Şanduz  düzünə  təki  qoşun  çəkdik».  T ay bilgə 
tütükığ  yabğı  atadım   (M Ç  11-12)  «Tay  bilgə  tutuku  yabğı 
adlandırdım».  Y erçi  tiləd im   (T  23)  «Y erli  adam  (bələdçi) 
dilədim» və s.
Felin  keçər  növündə  iş  görən  işin  icrasm da  fəal  iştirak 
edir.  Lakin  nüm unələrdən  də  göründüyü  kim i,  bu  heç  də  o 
dem ək  deyildir ki,  keçər növ  fellərdə  iş  görən  leksik vahid kimi 
cüm lədə  iştirak  etm əlidir;  iş  görənin  leksik  vahid  kim i  eüm lədə 
iştirakı  vacib  deyildir,  o  özünü  xəbərin  (felin)  şəxs  şəkilçisində 
də  göstərə bilər.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  m əchul, 
qayıdış,  qarşıhqlı  və  icbar  növləri  yalnız  keçər  növ  fellərdən 
əm ələ gəlir.