Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

işlən m əsi  üsulundan  istifadə  edib,  abidələrin  dilində  şərt 
şəklinin  təsriflənm əsini bərpa etm ək olar:
I şəx s tək; 
m ən  kazğanm asar «ç\3i/:dxmidL‘idim>r,
II  şəx s  tək: 
sən kazğanm asar «(\txza.nmdLH'dx\>y,
III şə x s tək: 
kağan kazğanm asar
 
qazanmasa»;
I şəx s  cəm: 
bizkazğa nm asar
II şəx s  cəm: 
s iz  kazğanm asar <<(\dxdxvmdi<^,dmıy>.
Müasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  felin  şərt  şəkli  zaman  şəkilçisi  qəbul 
etmir,  onun fıadə  etdiyi zaman baş  cüm lənin  xəbəri  m övqeyində 
çıx ış  edən  fel  zamanmdan  asılı  olur.  Lakin  burada  şərt  şəklinin 
işlən m əsin d ə  abidələrin  dili  ilə  arasmda  bir  mühüm  fərq  vardır. 
Müasir  türk  dillərində  baş  cüm lənin  xəbərinin  tələb i  ilo  budaq 
cüm lənin  xəbəri  olan  şərt  şəklindən  fei  təsr if  cdilirsə,  qəditm  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  budaq  cüm lənin  xəbəri  olan  şərt 
şəklindəki  fel  təsriflənmir;  m əsələn:
1. 
G ələ cə k   zamanda: 
O l yirg ərü  barsar,  türk  bodun,  ö ltə ç i 
sə n
 
(K T   c 
8
)  « 0   yerə  getsən,  türk  xalqı,  ö ləsisən » . 
B ir  todsar, 
a çsık  ö m əzsən
 
(K T  ş 
8
)  «Bir  doysan,  aelıq  bilm əzsən». 
B u  
kağanıtjda,  bu  bəglərigdə,  ycrin d ə  subatjda  adınlm asar,  tü rk 
bodun,  özün  edgü  körtəçisən,  ebiQə  k irtə ç i  sən,  buQ sız 
boltaçısən
 
(B K   şm  13-14)  «Bu  xaqamndan,  bu  bəylərindən, 
yerindən,  suyundan  aynlm asan,  türk  xalqı,  özün  yaxşılıq. 
görəsisən ,  eiv n ə  girəsisən,  dərdsiz olasısan» v ə   s.
2. 
K eçm iş  zamanda: 
M ən   in ilü g i 
bunça  başlayu 
kazğanmasar,  turk  bodun  ö ltəçi crti,  y o k   boltaçı  erti
 
(B K   ş  32) 
«Mən  kiçikliyi  belə  qazanmasa  idim,  türk  xalqı  ö ləsi  idi,  m əhv 
olası  idi». 
İnim   K ü l  tigin  y o k   ersər,  ko p   ö ltəçi  crtig iz
 
(KT  şm
10)  «K içik  qardaşım  K ül  tigin olm asa  idi,  ham mız ö ləsi  idiniz». 
İltəris  kağan  kazğanm asar,  y o k   erti  ersər,  ben  özüm   -   B ilg ə 
Toyukuk kazğanmasar,  ben y o k  ertim   ersər,  Kapağan kaqan  türk 
sir bodun y irin tə   b o d y ə m ə ,  k is i y ə m ə  idi,  y o k  ertəçi c r ti(J
 
59- 
60)  «İltəris  xaqan  qazanmasa  idi,  olmasa  idi,  m ən  özüm  -- 
Müdrik  Tonyukuk  qazanmasa  idim,  m ən  olm asa  idim,  Kapağan 
xaqanm  türk  sir  xalqı  yerində  bir  nəfər  də,  xalq  da,  adam  da 
sahib olmayası  idi»  və  s.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felm  şərt  şəklinin 
indiki  zamanda işlən m əsin ə  təsadüf edilmir.
Abidələrin  dilində  felin  şərt  şəklində  ışlənən  fellə  ifadə 
edilən  hərəkət  sonrakı  cüm lədə  fellə  ifadə  edilən  hərəkətdən 
ə v v əl  baş  verir,  sonrakı  hərəkətin  baş  verm əsi  üçün  şərt,  əsas 
olur.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  şəkli  iki 
m əna  məzmunu  ifadə  edir:  hərəkətin  g ə lə e ə k   zamanda  icrasmı 
bildirən  şərt  və  hərəkətin  icrasmm arzu olunan  mümkünlüyü.
Qədim  uyğur yazısı  abidələrinin  dilində 
-sar,  -sər
 
şəkilçisi 
ilə  düzələn  şərt  şəkli  təsriilənən  formaya malikdir.
FEL  ŞƏKİLLƏRİNİN  HEKAY ƏSİ
Felin  təsriilənən  formalarmm  -   fel  şəkillərinin  şühudi 
keçm iş  zamanda  işlənən  ey//>-naqis  fcli  ilə  işlənən  formasma  fel 
şəkillərinin  hekayəsi  deyilir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  felin  iki  şəklinin  -   xəbər  v ə   lazım   şəkillərinin  hekayəsi 
işlənir.
XƏ BƏ R  ŞƏKLİNİN  HEKAYƏSİ
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qəti  g ə lə c ə k  
zamandan  başqa bütün  zanıanlarm hekayəsi  işlənir.

Şühudi  keçnıiş  zamanm  helcayəsi.  Müasir  Azərbaycan 
dilində  şühudi  keçm iş  zamanın  hekayəsi  işlənm ir.  Şühudi 
keçm iş  zamanm  hekayəsinin  işlənm əsinə  müasir  türk  əd əb i 
dilində  rast  g əlm ək   olar.  Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
şühudi  keçm iş  zamanm  hekayəsini  təşkil  edən  lıər  iki  fei  -   h əm  
təsriflənən  əsas  fel,  h əm   də  təsriflənən 
ir/er
 naqis  feli  şühudi 
keçm iş  zamanda  işlənir:  m əsələn ; 
Yäbız  bat  biz,  äzığ  üküsig 
körtigirti(0
  7)  «B iz pis  v ə  rəzilik,  biz  azı  çox  gördük  (tərcüm ə 
şərtidir,  çünki 
körtig  irti
  ifadəsinin  hərfı  tərcüm əsi  belədir,- 
gördün idi).
N əq li  keçm iş  zamanm   hekayəsi.  Bu  forma  müasir  türk 
dillərində  geniş  yayılm ışdır.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  nəqh  keçm iş  zamanm  hekayəsi  nəqli  kcçmiş  zamanda 
işlən ən   əsas  fellə   şühudi  keçmiş  zamanda  işlənən 
ir/er
  naqis 
felinin  birləşm əsi  v a sitəsilə  ifadə  edilir;  məsəJən: 
OJ ödkə  kul 
kulhğ bolmış erti, küQ küijlig bolmış erti{KT
  ş  21)  « 0   vaxt  qul 
qullu  olmuş  idi,  kəniz  kənizli  olm uş  idi». 
AIp ər biziljə  təgmiş 
erti
 (K T   ş  40)  «İgid  döyüşçülər  b izə  hücum  etm iş  idi». 
tlki sü 
taşıkmış  erti
  (B K   ş  32)  «Qoşunun  ilk  dəstələri  sərhədi 
keçm işdi».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  nəqli  keçm iş 
zamanm hekayəsində  felin  təsriflənm ə paradiqmasını  belə  bərpa 
etm ək olar:
I  şəxs tək: 
təgmiş ertim
 «hücum  etmiş  idirn»;
II şəx s tək: 
təgmiş ertitj/ertig «hücum
 ctm iş  idim»;
III şəxs  tək: 
e/r/«hücum   ctmiş  idim»;
I şəxs  cəm : 
təgmiş ertimiz «\mc\xxn
  etm iş  idik»;
II  şəxs  cəm: 
təgmiş ertifjiz/ertigiz«hüc\xva
 etmiş  idiniz».
İndiki  zamanın  hekayəsi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin
dilində  indiki  zamamn  hekayəsi  indiki  zamanda  işlənən  əsas 
fellə  şühudi  keçm iş  zarnanda  işlənən 
ir/er
  naqis  fehnin 
birləşm əsi  vasitəsilə  ifadə  edilir;  m əsələn: 
Anta kalm ışıyir sayu 
kop  turu,  ölü yonyur  ertig
  (K T c  9)  «Onda  qalmışm   yer  boyu 
ə ld ən   düşmüş  hakla  yürüyür  idin». 
Kül  tigin  ol  süıjüşdə  otuz 
yaşayur  erti
 (K T şm 2)  «K ü l  tigin  həm in  döyüşdə  otuz  yaşmda 
idi». 
Keyik  yiyü,  tabısğan  yiyü  olurur  ertimiz
  (T
8
)  «K eyik
ycyərək,  dovşan  yeyərək  oturur  idik». 
Çuğay kuzın,  Kara kumığ 
'olurur ertimiz (XI)
  «Çuğay kuzda,  Qara qumda  oturur  idik». 
Kül 
tigin bir kırk yaşayur erti
 (KT  şm  2)  «K ül  tigin  otuz  bir yaşmda 
idi». 
Vsm  Buntatu yurtda  yatu  kalur  erti
 (T19)  «U sm   Buntatu 
yurdunda  yataraq  qahr  idi». 
Adırılmışda sakınur ertimiz (İA
  1) 
«AynImağıraıza kədərlənirdik».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  indiki  zamanm 
hekayəsində  felin  təsriflənm əsini belə  göstərm ək olar:
I  şəxs tək: 
olurur ertim
 «oturur idim»;
II  şəxs tək: 
olurur ertilj/ertig
 «oturur idin»;
II şəx tək: 
olurur ertiiiolwmx
  idi»;
I  şəxs  cəm: 
olurur ertimizmivxnt
 idik»;
II  şəxs cəm: 
olurur ertiijiz/ertigiz«otmm
 idiniz».
Qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanm  hekayəsi.  Qeyri-qəti  g ə lə c ə k
zamanm  hekayəsi  qeyri-qəti  g ələcək  zamanda  işlənən  əsas  fellə 
şühudi  kcçmiş  zamanda  işlənən 
ir/er
  naqis  felinin  birləşm əsi 
vasitəsilə  ifadə  edilir;  m əsələn: 
Süfjüs bolsar,  çərig itər ertı
 (KÇ
9)  «Döyüş  olsa,  qoşun  gönderərdi». 
İnisi eçisin  bilməz erti,  oğh 
katjm  bilməz  erti
  (B K   ş  21)  «K içik  qardaş  böyük  qardaşmı 
tanımaz  idi,  oğlu  atasmı  tanımaz  idi». 
OI sabığ esıdip tün yəm ə 
udısıkım  kəlməz  erti,  olursıkım  kəlm əz erti
  (T  22)  « 0   x ə b ə n  
eşidib  gccə  də  yuxum   gəlm əz  idi,  rahatlığım  (oturmağım) 
g əlm ə z   idi».
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-qəti  g ə lə c ə k  
zamanm  hckayəsində  felin  təsriflənm ə paradiqmasmı b elə  bərpa
etm ək olar:
I şəxs tək: 
bilməz ertim
 «bilm əz  idim»;
II  şəxs tək: 
bilməz ertitj/ertig «hı\rmz
 idim»;
II şəx  tək: 
bilməz erti «hi\mdz
  idi»;
I  şəxs  cəm: 
bilməz ertimiz«\A\mdz
 idik»;
II  şəxs cəm: 
bilməz ertiQiz/ertigiz «hı\m^z
  idiniz».
LAZIM  ŞƏKLİNİN  HEKAYGSİ
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  lazım  şəkhnin 
h ek a y əsi  hərəkətin  keçm işdə  baş  verm əli  olduğunu  şahıdhk

yolu 
ilə 
bildirir. 
Felin 
bu 
forması 
hərəkətin 
icrasının 
zəruriliyindən  daha  ço x   mümkünlüyünü  bildirir.  Türkoloji 
ədəbiyyatda  felin  bu  formasını  potcnsial  şühudi  kcçm iş  zaman 
da  adlandırırlar.  Lazım  şəklinin  hekayəsi  laznn  şəklində  işlənən 
fellə  şühudi  keçm ış  zamanda  işlənən 
ir/er
 
felinin  birləşm əsi 
v a sitəsilə  ifadə  olunur;  m əsələn : 
Ö gim   katun,  u/ayu  öglərim , 
əkələrim ,  kəliljü n im ,  kunçuylanm ,  bunça  y ə m ə   tirig i  küQ 
boltaçı  erti,  ö lü g i yurtda,  yo lta   y a tu   kaltaçı  crtig iz
 
(K T   şm  9) 
«Anam  xatun,  digər analarım,  bibilərim ,  gəlinlərim ,  xannnlanm , 
b e ləc ə   diri  qalanlar  k ən iz  olası  idi,  ölən iniz  yurdda,  yolda 
yataraq  qalası  idiniz». 
T ürk bodun,  ... ya b la k bottaçı
 
/>-//(KT  şm 
6-7)  «Türk  xalqı,  ...  xəyanət  ed əsi  idi». 
M ən   in ilü g i  bunça 
başlayu kazğanm asar,  tü rk bodun ö ltəçie rti, y o k  boitaçı
 
err/(B K  
ş  33)  «M ən  k içigliyi  b elə  qazanmasaydım,  türk  xalqı  ö ləsi  idi, 
y ox  olası  idi». 
K ü l  tigin y o k   bolsar,  ko p   ö ltə ç i  ertig iz
 
(K T   şm
10)  «K ül  tigin  həlak olsaydı,  ham m ız ö ləsi  idiniz»  və  s.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  felin  laznn  şəklinin 
hekayəsində  felin təsriflənm əsini b elə  bərpa etm ək olar;
I şəx s tək: 
kaltaçı ertim
 
«qalası  idim»;
II  şəxs tək: 
kaltaçı ertifj/ertig
 
idin»;
II şəx   tək: 
kaltaçı
 
«qalası  idi»;
I şəx s cəm : 
kaltaçı
 
err/>w
7
> «qalası  idik»;
II  şəxs  cəm : 
kaltaçı e r t i t j i z / e r t i g i z idiniz».
FEL  ŞƏKİLLƏRİNİN  RƏVAYƏTİ
Fclin  təsriflənən  formaiarının  -  fel  şəkillərinin  noqli  keç- 
miş  zamanda  işlənən  /r/ern aqis  fcli  ilə  işlənən  formalanna  fcl 
şəkilçilərinin  rəvayəti  deyilir.  Fel  şəkilçilərinin  hckayəsində 
şühudi  keçm iş  zamanda  işlənən 
ir/er
 
naqis  fcli  şə x sə   və 
k əm iyyətə  göro təsriflənirdisə,  fcl  şəkillərinin  rəvayotində nəqli 
keçm iş  zamanda  işlənən 
/ / / c T n a q i s  
fcli  şoxsə  v ə   kəm iyyətə  görə 
təsriflənm ir,  Qəditrı  türk  yazısı  abidelərinin  dilində  fclin  yalnız 
iki  şəklinin  -  xəbər və  lazım  şəkillərinin  hekayəti işlənir.
XƏBƏR ŞƏKLİNİN  RƏVAYƏTİ
Qədiın  türk  yazısı  abidələrinin  dilindo  fclin  üç  zamanının
-  nəqli  keçmiş  zaman,  indiki  zaman  və  qcyri-qəti  g o ləc ə k   za- 
manın rəvayəti işlənir.
NəqH  keçm iş  zamanın  rəvayəti.  Türkoloji  ədəbiyyatda 
felin  bu  forması  uzaq  keçm iş  zaman  da  adlanır.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilindo  xəbər  şəklinin  rəvayəti,  birinci  tərəf 
kimi,  əsas  felin  nəqli  kcçm iş  zamanda  işlənən  forması  ilə,  ikınci 
tərəf  kimi,  nəqli  kcçmiş  zamanda  işlənən 
ir/er
 
naqis  fclinin 
birloşməsi  vasitəsilə  ifadə  ediiir;  m əsələn: 
A dığlı,  to tju zlı  art 
ü zə sokuşm ış  ermiş,  adığıtj kam ı yarılm ış,  to tju zıtj azığı sınm ış, 
-//>-(lB  10-11)  «A yı  ilə  donuz  aşınmda  döyüşmüş  im iş,  ayımn 
qamı  yarılmış,  donuzun qıhncı (köpək dişi)  sm m ış,  -  deyir».
Abidələrin  dilində  nəqli  keçmiş  zamanın  rəvayətini  ifadə 
edon  hər  iki  fel  təsriflənm ədiyi  üçün  hərəkətin  kim ə  aidliyini 
bildirmək  üçün  işi  icra  edənin  -   subyektin  cüm lədə  iştirakı 
zəruridir.
İndiki  zamanm  rəvayəti.  D ilçilik  ədəbiyyatında  indiki 
zamamn  rəvayətini  imperfckt 
do  adlandırırlar,  Azorbaycan 
dilçiliyində  isə  felin  bu  forması  bitm əm iş  kcçmiş  zaman 
adlandınhr.  Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  indiki 
zamanın  rəvayəti  indiki  zamanda  işlənən  əsas  fellə  nəqli  keçmiş 
zamanda  işlənən 
ir/er
 
naqis  felinin  birləşm əsi  vasitəsilə  ifado 
edilir;  m əsolən: 
S ü çig   sabın,  y ıın şa k  ağın  arıp,  ırak  bodum ğ 
ança  ya ğ ü u r  erm iş
 
(K T  c  5)  «Şirin  dili,  yumşaq  h əd iyyəsi  ilə 
aldadıb  uzaq  xalqı  eləco   yaxmlaşdırır  im iş». 
Yağru  kontukda 
kisrə  ayığ  biUg  anta  öyür  erm iş
 
(K T  c  5)  «Y axm   yerləşdikdon 
sonra  bəd  əm əllori  orada  öyrənir  imiş». 
Türk  bodun,  ü ləsikig  
anta  ayığ  k is i  ança  bo^ğurur  ertniş
 
(K T   c  7)  «Türk  xalqı,  bir 
h issən i  orada  pis  adamlar  elə  öyrədir  imiş». 
Irak  crsər,  ya b la k 
ağı  birür,  ya ğ u k ersər.  edgü ağı  birür,  -  tip  ança  boşğurur errniş 
(K T   c  7)  «Uzaqda  olsan,  pis  hədiyyə  verir,  yaxmda  olsan,  yaxşı 
h o d iy y o   verir,  -  dcyib c lə c ə  öyrədir  imiş». 
E kin ara idı o k s ız k ö k  
tü rk  ança  o/urur  erm iş
 
(K T   ş  31)  «tkisinin  arasında  sahibkar 
vahid  göy  türk  c lə c ə   oturur  imiş». 
K im k ə  ilig  kazğanur m ən ? ~

tir  erm iş
 
(K T  ş  9)  « K im ə  dövlət  (el)  qazanıram,  -  deyir  im iş » . 
N ə  kağanka  isig,  kü çig   birür m ən ?  -   tir erm iş { K T  ş  9 )  « H a n sı 
xaqana z ə h m ə tim i verirəm ?-  deyir im iş».  Türk bodun,  ö lü rə y in , 
uruğsırataym !
  -  
tir  ermiş,  yo ka d u   barır  erm iş
 
(K T   ş  10)  « T ü rk 
xalqı,  ölək ,  nəslim izi  m əhv  edək!  -   deyir  imiş,  y o x   olaraq  g e d ir  
imiş».
A bidələrin  dilində  indiki  zamanm  rəvayətini  ifadə  e d ə n  
hər  iki  fel  şə x sə  v ə  kəm iyyətə  görə  dəyişm əd iyi üçün  h ə r ə k ə tin  
kim ə 
m ənsnbluğu 
yalnız 
cüm lənin 
subyekti 
v a s it ə s ilə  
m üəyyən ləşdirilə bilər.
Q eyri-qəti  g ə lə c ə k  zamanm rəvayəti.  D iiçilik ə d ə b iy y a tm - 
da  feUn  bu  formasmı  da  imperfekt,  Azərbaycan  d ilçiliy in d ə  is ə  
bitm əm iş  keçm iş  zaman  adlandınrlar.  Q ədim   türk  y a z ıs ı 
abidələrinin  diHndə  qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanm  rəvayəti,  b irin ci 
tər ə f kim i,  qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanda  işiənən  əsas  fellə   ik in c i 
tər ə f  kim i,  nəqli  keçm iş  zamanda  işlən əıı 
ir/er
 
naqis  felin in  
birləşm əsi  vasitəsilə  ifadə  ediHr;  m əsələn; 
E dgü  biJgə  k isig , 
edgü  alp  k isig   y o n tm a z  erm iş
 
(K T   c 
6
)  «Y a x şı,  m üdrik 
adamları,  yaxşı,  igid  adamlan  yürütməz  im iş». 
B ir k isiy a rjılsa r, 
oğuşı,  bodunı  b isü kifjə  tə g i kıd m a z  erm iş
 
(K T  c 
6
)  «Bir  adam  
yanılsa  im iş,  qəbiləsini,  xalqmı  son  nəfərinə  kimi  doğram az 
imiş». 
S ə m iz   buka,  turuk  buka  tiyin  b ilm ə z  erm iş
 
(T 
6
)  « K ö k  
buğa,  anq buğa deyə bilm əz imiş»,
Abidələrin  diHndə  qeyri-qəti  g ə lə c ə k   zamanm  rəvayətini 
ə m ə lə   gətirən  hər  iki  fel  şə x sə   v ə  kəm iyyotə  görə  d əy işm əd iy i 
üçün  hərəkətin  kim ə  mənsubluğunu  yalnız  cüm lədəki  subyekt 
v a sitəsilə m üəyyənləşdirm ək olar.
LAZIM  ŞƏKLİNİN  RƏVAYƏTİ
D ilçilik   ədəbiyyatında  lazım   şəklinin  rəvayəti  potensial 
keçm iş  zaman  da adlandırıhr.  La?ım  şəklinin  rəvayəti  hərəkətin 
icrasmın  keçm işdə  m üəyyən  qeyri-real  şərtlə  mümkünlü^mnü 
ifadə  edir.  Lazım  şəklinin  rəvayətində  artıq  hərəkətin  icrasının 
zəruriliyi  yoxdur,  tək cə  mümkünlüyü,  h əm   də  qeyri-real  şərtlə 
mümkünlüyü  vardır. 
H ərəkətin  icrasmın  qeyri-real  şərtlə
bağlılığı  o  qədər  güclüdür  ki,  icranın  imkanı  aradan  qalxır, 
qeyri-mümkün olur 
{altaçı e r m iş -
 
alası  imiş,  lakin almamışdır).
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  felin  lazım   şəklinin 
rəvayəti,  birinci  komponent  kim i,  felin  lazım   şək lin d ə  işlənən 
əsas  fellə,  ikinci komponent kim i,  nəqli  keçm iş  zamanda işlənən 
ir/er
 
naqis  felinin  birləşm əsi  v a sitəsilə  ifadə  edilir;  m əsələn; 
N ərj  y e r d ə k i kağanhğ  bodunka  büntəg i  bar  ersər,  n ə   butjı  bar 
ertəçi  erm iş
 
(T  56-57)  «Hansı  bir  yerdə  xaqanlı  xalqa  (başçı 
olaraq  bir)  avara  var  olsa,  (o  xalqm )  nə  qədər  dərdi  var  olası 
imiş».
Felin 
lazım 
şəklinin 
rəvayəti 
qədim  
türk 
yazısı 
abidələrinin  dilində  çox  az  işlənir;  abidələrin  dilində  felin  lazım 
şəklinin  işlən m əsin ə cəm i bir d ə fə  təsadüf edilmişdir.
FEL  ŞƏKİLLƏRİNİN  ŞƏRTİ
Fel  şəkillərinin  şərti,  felin  şərt  şəklindən  başqa,  felin  hər 
hansı  bir  şək lin d ə  işlənən  felin  şərt  şəklində  işlənən 
ir/er
 
naqis 
feli  ilə  b irləşm əsi  vasitəsi  ifadə  edilir.  Müasir  türk  dilk)rində 
olduğu  kim i,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  fel 
şəkillərinin  şərtini  ə m ələ  gətirdikdə 
ir/er
 
naqis  fcli  təkcə  şərt 
şəkilçisi 
{-sər)
 
qəbul  edir,  şə x sə   v ə  kəm iyyətə  görə  dəyişm ir, 
felin  şək illərin d ə  işlənən  əsas  fel  isə  şə x sə   v ə   kəm iyyətə  görə 
dəyişir.  Bununla  da  müasir  türk  dilləri  v ə   qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  fel  şəkilləri  şərtinin  oxşarlığı  bitir.  Müasir 
türk  dillərində  və  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  fcl 
şəkilləri  şərtinin  işlənm əsindəki  bir  fərqi  göstərm ək  lazımdır; 
Müasir  türk  dillərində  felin,  şərt  şəklindən  başqa,  bütün 
şəkillərinin  şərti  işləndiyi  halda,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  yalnız  felin  xəbər  və  lazım  şəkillərinin  şərti,  həm   də 
m əhdud  dairədə  işlənir.  D ilçilik  ədəbiyyatm da  fel  şəkillərinin 
şərti  felin  şərt  m odalhğı  da  adlamr  və  göstərilir  ki,  əg ər  felin 
şərt  şəkli  v a sitəsilə  g ələeək   v ə  keçmiş  zaman  çalarlığı  ifadə 
edilirsə,  fclin  şərt  m odalhğı  (fel  şəkillərinin  şərti)  fclin  xəbər  və 
lazım  şəkillərinin  hər  hansı  forması  ilə  işlənib  onlara  şərt 
çalarhğı 
verir.  Buna  görə  də  fclin  şərt  m odallığını  fel 
şəkillərinin  şərti də adlandırmaq olar.
58 3

Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  felin  şərt  şəklində 
işlənən  />/ernaqis  feli  felin  xəbər  və  lazım   şəkillərində  işlənən 
fellərlə,  habelə 
bar
 
«var»  v ə 
y o k
 
«yox»  predikativ  sözləri  ilə 
işlənib  fel  şəkillərinin  şərtini  ə m ə lə   gətirir;  m əsələn: 
N əl] 
y e r d ə k i kağanhğ  b o d m ka   b ü n təg i  bar  ersər,  n ə   bufjı  bar  ertəçi 
e r tiiT