Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

XƏBƏRLİK KATEQORİYASI
Türk  dillərində  xəbərlik  kateqoriyası  qədim   kateqoriya- 
lardan  biridir.  Bu  kateqoriyaya  h ə lə   qədim   türk  yazısı  abidə- 
lərin in  dilində rast gəlm ək olur.
Türk  dillərində  x əbərlik  kateqoriyası  dedikdə  isim   və  ya 
substantivlənm iş  hər  hansı  bir  nitq  hissəsinin  cüm lənin  xəbəri 
kim i  çıxış  etməsi  n əzərd ə  tutulur.  Türkoloqlarm  bir  qismi 
x əb ərlik   kateqoriyasmda  təkcə  fellərin  cüm lənin  xəbəri  kimi 
çıxış  etm əsini  nəzərdə  tutur.  M əlum   olduğu  kimi,  təkcə  türk 
dillərində  deyil,  dünyanm  bir  sıra  dillərində  təkcə  fellər  deyil, 
h ab elə  isim və  substantivləşmiş  digər nitq hissələri  də  cüm lənin 
x əb əri  flınksiyasmı  yerinə  yetirə  bilir.  Lakin  dünyanm   bir  çox 
dillərindən,  o  cüm lədən  hind-A vropa  dillərindən  fərqli  olaraq, 
türk  dillərində  ismi  x əb ərlər  köm əkçi  sözlərlə  (fellərlə)  deyil, 
xüsusi  şəkilçilərlə  formalaşır.  Bu  şəkilçilərə  xəbərlik  şəkilçiləri 
deyilir.  Türk dillərində  feli x əb ərterd ə  işin hansı şəxs tərəfm dən 
görüldüyünü  bildirm əyə  xidm ət  edən  şəkilçiyə,  xəbərlik 
şəkilçilərindən fərqli olaraq,  şəxs  şəkilçiləri deyilir.
M üasir  Azərbaycan  dilində  xəbərlik  şəkilçiləri  sabitdir, 
şəx s  şəkilçiləri  isə  felin  zam anm dan  asıh  olaraq,  fonetik  tər- 
k ib c ə   dəyişir.  Eyni  vəziyy ətə  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə  də rast gəlirik.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilinin  tədqiqatçüarı 
g ö ytürk   Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  v ə   qədim   uyğur 
abidələrinin  dilində  xəb ərlik  kateqoriyasm m   olub-olmaması 
haqq m da  heç  bir  söz  dem əm işlər.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri- 
nin  dilində  ismin xəbərlik kateqoriyasm m   m övcudluğu  haqqm da 
ilk  d ə fə   Ə .Ə .Rəcəbov  1967-ci  ildə  nam izədiik  dissertasiyasm da 
b ə h s  edir.  D aha  sonra  bu  haqda  Y .Q .M əm m ədov  (1979-cu  il) 
və  Ə .C .Şükürlü  (1993)  də  dam şm ışlar.  Ə .Ə .R əcəbovun  1970-ci 
ild ə  yazılm ış,  lakin  h ələ  d ə  çap  edilm əm iş  «Orxon-Yenisey

abidələri  dilinin  morfologiyası»  adlı  əsərində  də  ism in  xəb ərlik  
kateqoriyası  haqqm da geniş m əlum at verilir.*
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ism in  x əb ərlik  
kateqoriyası aşağıdakı əvəzlik-şəkilçilərlə  əm əiə  gəlir;
I ş ə x s   tək:  mən,  ben,
 
nadir  hallarda mın/min.
I I ş ə x s   tək: sən,  sen,
 
nadir hallarda .S'W.
III şəxs  tək:
 
əsasən şəkilçisizdir,  nadir  hallarda ol.
I ş ə x s   cəm:  biz,
 
nadir  hallarda miz/mız.
II şəxs  cəm:  siz.
III  şəxs  cəm:
 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  d ilind ə  III 
şəxs cəm də,  üm um iyyətlə,  xəbərlik anlayışı yoxdur.
Bu  əvəzlik-şəkilçilər  söz  kökünə  bitişərək  cüm lənin 
xəbərini  təşkii  edir.  III  şəxsin  cəm i  qədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  üm um iyyətlə  xəbərlik  kateqoriyası  kim i  mövcud 
deyildir,  III  şəxsin  təkində  isə  xəbərlik  kateqoriyası,  əsasən,  söz 
kökü  ilə  şəkilçisiz  ifadə  edilir.  Ən  qədim   türk yazısı  abidələrinin 
daş  kitabələrində,  Tonyukuk  kitabəsini  istisna  etsək,  III  şəxs 
təkində  xəb ərlik  kateqoriyasınm   heç  bir  m orfoloji  əlam əti 
yoxdur.  D aş  kitabələrdə  ol
 
əvəzliyinin  şəxs  şəkilçisi  kimi 
işlənm əsinə  yalm z bir dəfə  Tonyukuk  kitabəsində  tə sa d ü f edilir; 
Bilgə  Toyukuk a y  ığ ol
 
(T  34)  «M üdrik  Tonyukuk  hiyləgərdir». 
G öytürk  yazısm m   son  abidələrində  ol
 
əvəzliyi  tez-tez  III  şəxs 
təkində  xəbərlik  şəkilçisi  kimi  işlənir.  M əsələn,  «Irk  bitig» 
abidəsində  ol
 
əvəzliyinin  III  şəxs  xəbərlik  şəkilçisi  kimi 
işlənm əsi  adi haldır.
III 
şəxs  təkdə  ismi  xəbərin  heç  bir  şəkilçi  qəbul  etm ədən 
form alaşm asm a  m üasir  türk  dillərində  də  rast  gəlm ək  olar. 
M əsələn,  m üasir  qırğız  dilində  isim lər  heç  bir  şəkilçi  qəbul 
etm ədən  III  şəxs  təkdə  xəbər  funksiyasmı  ycrinə  yetirir;  A l kişi - 
« 0 ,  adamdır». A l kız bala
 
-  « 0 ,  qızdır».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  xəbərlik  kateqori- 
yasm ın işlənm əsinə nüm unələr;
I 
şəxs  tək;  Kırkız  oğlı  m ən
 
((Süci)  «Qırğız  oğluyam». 
Boyla  kuthğ  yarğan  m ən
 
(Süci)  «Boyla  xoşbəxt  hakim əm »
K u th ğ   bağa  tarkan  ögə  buyuruku  m ən
 
(Süci)  «Xoşbəxt  bağa 
tarxanm  müdrik buyuruğuyam».  Külüg apa  ben
 
(Y   20)  «Şöhrətli 
apayam».  Uluğ  ərdəm lik  batur  m ən
 
(Y  39)  «Ulu  ərdəm li 
bahadıram ». Atım   -  El Toğan  tu tu kb en
 
(Y  1)  «Adım  -  E1  Doğan 
tutukam ».  Ər atım
  -  
Yaş  A k  Baş  ben
 
(Y  2)  «Ər  adım  -   Y aş  Ak 
Başam ».  Tor  apa  içrəki  m ən
 
(Y  11)  «Tor  A pa  içrəkiyəm ». 
Arslan  KüUg  oğh  Tirig  oğh  ben
 
(Y   44)  «Arsan  K ülig  Tirig 
oğluyam » və s.
II  şəxs tək;  A rık ok sən
 
(K T  c  8)  «Arıq oxsan».
III  şəzs  tək;  Ötilkən y ir   ohu-ıp,  arkış-türkiş  ısar  n ə tj buljığ 
y o k
 
(K T   c  80)  «Ötükən  yerində  oturub  karvanlar  göndərsən,  heç 
bir  dərd  yoxdur».  Bu  bitig  bitigm ə  atısı  Yohğ  tigin
 
(K T  c  13) 
«Bu  yazm ı  yazan  kiçik  qohum u  Y olığ  tigindir».  Bufjum  y o k
 
(Y 
46)  «D ərdim   yoxdur».  Oğlan  atım  Şubut  Inal
 
(Y   45)  «Oğlan 
adım  Şubuş  Inaldır».  Edgil  ol
 
(IB  5)  «Yaxşıdır».  Yablak  ol
 
(IB 
11)  «Pisdir».  Bilgə  Tonyukuk  ayığ  ol
 
(T  34)  «M üdrik  Tonyukuk 
hiyləgərdir».
I  şəxs  cəm;  Bu  atımız  -   Umay  b əg
 
(Y  28)  «Bu  adım ız  -  
U m ay  bəyik».  Biz  az  biz
 
(O  7)  «Biz  azıq».  Yabız  bat  biz
 
(O  7) 
«Biz pis  və əclafıq».
II  şəxs  cəm;  Ərən  alp  ə r   siz
 
(Ü  26)  «Ərən  alp  ərsiniz». 
AtıQız  Urı  b ə g s iz
 
(Y  26)  «A dım z -  Urı bəysiniz».
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilində  ismin  xəbərlik 
kateqoriyasında  işlənm əsi  cədvəli;
Işəxstək: 
kağan mən  elçi mən  ögə mən 
burjısızmən
n  şəxs tək:  kağansən 
elçi sən 
ögə sən 
hugısızsən
n i  şəxs tək:  kağan 
elçi 
ögə 
bufjısız
Işəxscəm :  kağan biz 
elçi biz 
ögə  biz 
butjısızbiz
Ilşəxscəm :  kağan siz 
elçi siz 
ögə siz 
burjısızsiz
* Əbülfəz Rəcəblinin  2002-ci ildə nəşr edilmiş  «Göytüri( dilinin  morfologi- 
vası» kitabında  (səh.l36-J38)  da bu haqda  ətrafh  məlumat  verilir.
470

MÜƏYYƏNLİK  VƏ  QEYRİ-MÜƏYYƏNLƏİK 
KATEQORİYASI
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  isim lər  üç  v əziyyət  bildirə  bilər:  neytral 
vəziyyət,  m üəyyən və  qeyri-m üəyyən vəziyyət.
1.  İsim lər müə>7 ^ənlik -   qeyri-m üəyyənlik kateqoriyasmın 
göstəricisi  olm adan  işləndikdə  neytral  vəziyyətdə  olur.  Bu 
baxımdan  bütün  isim lər  neytraldır:  K e y ik   yiyü ,  tabısğan  y iy ü  
olurır  ertim iz  (T  8)  «K eyik  yeyərək,  dovşan  yeyərək  oturur- 
duq».  OJ y ir k ə   ben  B ilg ə   T cyu ku k  təg ü rtü k  üçün  sarığ  altun, 
örüt] küm üs,  kıs-ku d u z,  əg ri  təbi,  ağı  buQ sız k ə lü rti (T  48)  « 0  
yerə  m ən  M üdrik  Tonyukuk  hücum   etdiyim   üçün  sarı  qızıl, 
parlaq  gümüş,  qız-gəlin,  hürküclü  d əv ə,  saysız  pul  gətirdi».  ... 
altun,  kü m ü ş  k ə r g ə k siz   k ə lü rti  (K T   şm  12)  «...  qızıl,  gümüş 
hədsiz gətirdi».
2.  İsim lərdə  qeyri-m üəyyənlik  bir  sözünün  köm əyi  ilə 
əm ələ  gəlir:  B ir   k iş i  yaijılsar,  oğuşı,  bodum   bisügiQ ə  təgi 
k id m a z  erm iş  (K T   c  6)  «Bir  adam   yanılsa,  qəbiləsi  xalqı  son 
n əfərin əd ək   doğranm azm ış».  Qeyd  etm ək  lazrmdır  ki,  isimlər 
qeyri-m üəyyənlik  bildirdikdə  bir  sayı  konkret  say  bildirmir, 
« h ər  hansı»  m ənasını  ifadə  edir;  bu  söz  konkret  say  bildirdikdə 
qeyri-m üəyyənlik  yox,  m üəyyənlik  bildirir;  m əsələn:  B ir   ərig 
okun  urtı,  e k i ə rig  udışru sançdı (K T   ş  36)  «Bir  döyüşçünü  oxla 
vurdu,  iki döyüşçünü təqib edərək sancdı».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-m üəyyən 
təsirlik  halda  işlənən  isim lər  də  qeyri-m üəyyən  obyekt  bildirir: 
Ira k ersər, y a b la k  ağı  birür, y a ğ u k  ersər,  edgü ağı 
(K T   c  7) 
«Uzaq isə pis  hədiyyə verir, yaxm   isə yaxşı  hədiyyə verir».
3.  İsim ler aşağıdakı m əqam da m ü əy ən lik  bildirir:
a) 
İsim lər  m üəyyən  təsirlik  halda  işləndikdə  m üəyyənlik 
bildirir:  E d gü b ilg ə kiçig ,  edgü alp k isig y a rıtm a z erm is {JLT c  6) 
«Y axşı  m üdrik  adam ları,  yaxşı  igid  adam lan  yürütm əz  imiş». 
...örürj  küm üşin,  kırğ a ğ lığ  kutayın,  ə k in lig   isigitin,  ö z lə k   atın, 
adğırın,  kara  k isik ,  k ö k   tiyinin  türkim ə,  bodunım a  kazğanu 
b irtim   (B K   şm  11-12)  «...  parlaq  güm üşünü,  qıraqh  ipəyini,
əkinlik  taxılını,  çins  at  və  ayğırım,  qara  samurunu,  göy  dələsini 
türküm ə,  xalqım a qazandım...».
b) 
İsim lər 
m ənsubiyyət 
kateqoriyasmda 
işləndikdə 
m üəyyənlik  bildirir:  M ənirj sabım ın  sım adı (K T  c  11)  «M ənim  
sözümü  sm dırm adı».  A rkış-tirkiş ısar,  nərj  buijığ y o k  (K T   c  8) 
«K arvanlar  göndərsən  heç  bir  dərdin  yox».  T okuz o ğ u z m ə n ilj 
bodunım   e rti (B K   ş  29)  «Doqquz  oğuzlar  m ənim   xalqım   idi». 
T okuz o ğ u z bodun k ə n tü  bodunım  erti (K T   şm 4)  «D oqquz oğuz 
xalqı  öz xalqım  idi».
c)  İsim lərdən  əvvəl  m üəyyən  m iqdar  sayları  işləndikdə 
isim lər  m üəyyənlik  bildirir:  B u   tabğaçda  yıraya  b ə g   o ğ u z  ara 
y e ti  y a ğ ı  b o lm ıs  (O  5)  «Bu  tabğaçdan  şimalda  b əy   oğuzlar 
arasm da  yeddi  ərən   yağı  olmuş».  B ü kə g ü kd ə s ə k iz  oğuz,  to k u z 
tatar  kalm adu k...  (M Ç  13)  «B ükəgükdə  səkkiz  oğuz,  doqquz 
tatar  qalm adığı...»  Üç  körüg  k iş i k ə lti ( J   33)  «Üç  casus  adam 
gəldi».  İn im   K ü l  tigin  birlə,  e k i  şa d   birlə  ölü,  y i t i   kazğantım  
(K T  ş  27)  «K içik  qardaşım   K ül  tigin  ilə,  iki  şad  ilə  əziyyətlə 
qazandım».
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  isim lərdə  m üəy- 
yənlik  kateqoriyasm ı  ifadə  etm ək  üçün  bir  sıra  digər  üsullar  da 
mövcuddur.
CANLI  İSİMLƏRDƏ  CİNSİN  GÖSTƏRİLMƏSİ
M əlum   olduğu  kimi,  türk  dillərində  qramm atik  cins  kate- 
qoriyasmı  yaratm aq  üçün  xüsusi  qram m atik  əlam ət  yoxdur.  Bu 
m üddəa  m üasir  türk  dillərinə  də,  qədim   türk yazısı  abidələrinin 
dilinə  d ə  eyni  d ərəc əd ə  aiddir.  Buna  görə  də  türk  dillərində,  o 
cüm lədən  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  qram m atik  cins 
kateqoriyasından  danışm aq  olmaz.  Lakin  büfün  dillər  kim i  türk 
dilləri  d ə  canlı  isim lərdə  təbii  cinsi  bir-birindən  fərqləndirm ək 
üçün  m üəy yən   v asitələrə  malikdir.  D ilçilik  ədəbiyyatm da  türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
təbii  cinsləri  fərqləndirm ək  üçün  dörd  üsulun  olduğunu 
söyləyirlər:  leksik  üsul,  sintaktik  üsul,  morfoloji  üsul  v ə   fonetik 
üsul.  Bu  dörd  üsuldan  üçünü  (leksik,  sintaktik  və  fonetik)  türk

dillərində,  o  cüm lədən qədim  türk yazısı  abidələrinin  diiində  tə- 
bii  cinsləri  fərqləndirən  vasitə  kimi  qəbul  ctm ək  olar.  Təbii 
cinslərin  fərqləndirilm əsinin  m orfoloji  üsuluna  gəlincə,  gös- 
tərm ək  lazım dır ki,  bu üsul  türk  dillərinin  təbiətinə yaddır.  Təbii 
cinslərin  fərqləndirilm əsinin  m orfoloji  üsulu  o  dem əkdir  ki,  söz 
kökünə  şəkilçi  artırm aqla  kişi  və  qadm  cinsləri  fərqləndirilir. 
Ə gər  bu  doğrudan  da  belə  olsa  idi,  yəni  türk  dillərində  şəkilçi 
vasitəsilə  sözlərdə  kişi.və  qadm   cinslərini  fərqləndirm ək  müm- 
kündürsə,  onda  türk  dillərində  qram m atik  cins  kateqoriyasmın 
m övcudluğundan  danışmaq  lazım   gələrdi.  Çünki  qrammatik 
kateqoriyalar sistem  yaradan  qram m atik vasitələrlə  ifadə edilirsə 
v ə  türk  dilində  cins  anlayışm ı  ifadə  etm ək  üçün  sistemli  qram- 
matik  v asitələr  varsa,  onda  n ə  üçün  bu  dillərdə  qram m atik  cins 
kateqoriyası  olm asm?  Türk  dillərində  cinsin  fərqləndirilm əsinin 
morfoloji üsulunun  mövcud  olduğunu  iddia edən  türkoloqlar  xan
-  xa nım  cütlüyünü  nüm unə  gətirir,  ikinci  sözün  birinci  sözdən  - 
ım   şəkilçisi  vasitəsilə  düzəldiyini  göstərir  və  -ım  şəkilçisini  di- 
m inutiv  şəkilçi  adlandırıriar.  X an  və  xanım   cütlüyünə  b ə y  və 
b əyim   cütlüyünü  də  əlavə  etm ək  olardı;  axtarsan,  türk  dillərin- 
də,  b əlk ə  də,  daha  bir neçə  belə  cütlük tapmaq  olardı.  Ə vvələn, 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  xam m   və  b əyim   tipli 
sözlərə  rast  gəlrnirik.  İkincisi,  ola  bilər  ki,  törədiyi  vaxt  xanım  
xanm  arvadı,  b əyim  bəyin  arvadı  m ənalarm ı  ifiıdə  etm işdir  {xan 
«erkək xan»  -  xa m m  «dişi  xan»,  b ə y  «erkək bəy»  -   b əyim  «dişi 
bəy»),  lakin  m üasir  türk  dillərində  bu  sözlər  öz  ilkin  struktur 
quruluşunu  da,  ilkin  m ənalandıncı  m əzm ununu  da  itirmişdir. 
Buna  görə  də  istər  m üasir  türk  dilləri,  istərsə  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dili  üçün  cinsin  fərqləndirilm əsinin  morfoloji  üsulla 
ifadəsindən  danışm aq  olmaz.  B eləliklə,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  canh  isim lərdə  cinsi  fərqləndirm ək üçün  üç 
üsuldan  istifadə  edilmişdir:  leksik üsul,  sintaktik  üsul  və  fonetik 
üsul.
1. 
Leksik  üsul.  Bu,  m üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  cinsi  fərqləndirm əyin 
ən  geniş  yayılmıiş  üsuludur.  Cinsi  fərqləndirm əyin  leksik 
üsulunda  sözün  daxili  m ənasm da  cütlük  anlayışı  olur.  Q ədim
tü rk   y azısı  abidələrinin  dilində  cinsi  fərqləndirm əyin  leksik 
ü su lla  ifadəsini  iki qrupa ayırmaq olar:
a)  insanlarm   ictimai  münasibejtləri  və  qohum luq  əlaqə- 
lə rin i  b ild irən   sözlər:  ata  (Süci)  «ata»,  karj (K T   ş  5)  «ata»,  ana 
(Y   4 1 )  «ana»,  ö g { K l  ş  I I )   «ana»,  e
ç
i ş  17)  «əm i,  böyük 
qardaş»,  i/7i(K T   ş  5)  «kiçik  qardaş»,  apa (K T  ş  19)  «böyük kişi 
q o h u m » ,  atı  (K T   cş)  «kiçik  kişi  qohum»,  eçü-apa  (K T   ş  1) 
« əcd ad » ,  siQ il (J L l  şlO)  «kiçik  bacı»,  əgəç ( Y   41)  «xala»,  əkə  
(K T   şm   9)  «böyük  bacı»,  oğ u i (K T  c  12)  «oğul»,  kəJi/^ (K T   şm
9)  «g əlin » ,  k u n ç u y  (K T   şm  9)  «xanım,  arvad»,  katun (K T   şm 9) 
«xatun»,  k ü d ə g ü   (Y  3)  «kürəkən»,  y o ta z  (B K   ş  24)  «arvad», 
in iy ig ü n  (K T   c  1)  «kiçik  kişi  qohumu»,  kutuz{}siÇ   15)  «gəlin», 
kızÇ & K   şm   9)  «qız»,  habelə  jtü /(K T   ş  7)  «qul  (kişi)»,  k ü tJ İ J ^  
ş  7)  «qul  (qadm ),  qaravaş».
b )  heyvan  adları  bildirən  sözlər.  B elə  sözlər  yalnız 
tə sə rrü fa t əh əm iyy əti olan  heyvanlara aiddir.  Q ədim  türk yabanı 
və  v ə h ş i  heyvanların  cinsində  fərq  qoymamışdır.  Q ədim   türk 
yazjsı  ab id ələrin in   dili  ev,  yabanı  və  vəhşi  heyvan  və  quş  adları 
ilə  zən g in d ir  (bu  kitabm  leksika  bəhsində  «Quş  və  heyvan 
ad lan »   başlığm a  bax),  lakin  bu  heyvan  adlarm m   cinsə  görə 
fərq lən d irilm əsin ə az rast g əlm ək olar;  m əsələn:
buğa  (Y   50)  «buğa»,  b u k a (J   50)  «buğa,  öküz»,  ö kü zQ B  
37)  «öküz» -  in g ə k ( J   15)  «inək»
buğra  (IB  30)  «erkək  dəvə»  -   ingən  (IB  8)  «dişi  dəvə», 
titir (lB   30)  «dişi dəvə»
adğır (K T   ş  35)  «ayğır» -   b is(]B   1)  «madyan»
2. 
Sintaktik  üsul.  Sintaktik  üsulda  təbii  cins  iki  sözün 
yanaşm ası  ilə  ifadə  edilir.  D ilçilik  ədəbiyyatında  cins  bildirən 
sözü  boş  söz  adlandırırlar.  M üasir  türk  dillərində  cins  bildirən 
boş  sö zlər  kim i  e r k ə k v ə   d ifi sö zlən n d ən   istifadə  edilir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  sözlərin  işləndiyinə  təsadüf 
edilm ir.  M üasir  türk  dillərində  bu  sözlər  heyvan  adlan  ilə 
əlaq əd ar  olaraq  işlədilir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
o ğ u /  sözü  üm um iyyətlə  övlad  m ənasm da  işlədilir;  övladın 
cinsini  fərqləndirm ək  üçün  k ız   «qız»  vo  urı  «hərfən:  nəsli

davam  etdirən»  sözlərm den  istifadə  edilir;  m əsələn:  u rı  oğul 
(K T ş  7,  24)  «oğlan»,  k ızo ğ u K J L T  ş  7,  24)  «qız».
3. 
Fonetik  üsıal.  Ablaut  üsulu  da  adlanan  bu  üsulda  cinsin 
göstərilm əsi  daxili  lunksiya yolu  ilə,  yəni  kökdəki  m ü ə y y ə n   bir 
səsin  başqa  səsə  keçm əsi  vasitəsilə  ifadə  edilir.  Bu  üsuldan  türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
nadir  haiiarda  istifadə  edilir.  Üsulun  təbiəti  h ə lə   aydm laşdırü- 
mamışdır.
e ç /(K T   ş  17) «böyük qardaş»-ej?ə (Q Tl  162)  « b ö y ü k b a c ı»  
apa  (O  1)  «böyük  kişi  qohxxmyy-aba  (QTl)  «böyük  qadm  
qohum »
SİPƏT
Türk dillərində,  o cüm lədən qədim  türk yazısı ab id ələrin in  
dilində  sifəti digər nitq hissələrindən fərqləndirən xüsusi m orfo- 
loji  əlam ətlər  yoxdıar.  Türkoloji  ədəbiyyatda  adlar  adı  altm da 
birləşdirilən dörd nitq hissəsi  (isim,  sifət,  say,  əvəzlik) m orfoloji 
baxım dan  kifayət  q əd ər  diferensiallaşmadığı  üçün  sintaktik  tə h - 
lil  olm adan  bu  və  ya  digər  sözün  hansı  nitq  hissəsinə  aid  oldu- 
ğunu  m üəyyənləşdirm ək  çətindir.  Say  v ə  əvəzliyi  digər  iki  nitq 
hissəsindən  ayırm aq nisbətən asandır,  isim  və  sifəti  bir-birindən 
ayırm aq  isə  çətindir,  Heç  də  təsadüfı  deyiıdir  ki,  türkoloji  əd ə - 
biyyatm   bir  qism ində  qızıl,  g ü m ü ş  tipli  sözlər  isira,  digər  qis- 
m ində  isə  sifət  kim i  təqdim   edilir,  H ətta  türkoloji  ədəbiyyatda 
b k  vaxt  sifət aynca bir nitq  hissəsi hesab edilm əm işdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilinin  tədqiqinə  h əsr  edilm iş 
əsərlərin  bir  qism ində  sifət  haqqm da  m əlum at  verilmir,  digər 
qism ində isə  səthi  m əlum at verilir.
Sifətin m əna növləri.  Türkoloji  ədəbiyyatda  sifəti  m ənası- 
na  görə  m ü x tə lif cür  qruplaşdırırlar.  M ü x təiif tədqiqatçılar  tü rk  
dillərində  sifətlərin  ikidən  b eşədək  m əna  növ’ünün  olduğunu 
göstərirlər.  Q ədim  tiirk yazısı  abidələrinin dilində  sifətin üç  m ə- 
na növü vardır:
1)  keyfiyyət bildirən sifətlər;
2)  əlam ət v ə ölçü bildirən sifətlər;
3)  rən g  bildirən sifətlər.
1 . K e y f i y y ə t   b i l d i r ə R   s i f ə t l ə r .   Q ədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  sifətlərin  bir  hissəsi  əşyanm   key- 
fiyyətini  ifadə  edir;  m əsələn:  y ig iK J i  c 4)  «yaxşı»,  ya b ız(B K . ş
32)  «pis»,  ya b la k  (K T   ş  26)  «pis»,  bat (O  7)  «pis»,  to k  (T  8) 
«tox»,  a ç (B K   ş  38)  «ac»,  ağır (B K   ş  2)  «ağır»,  sü ç ig (K T   c  5) 
«şirin»,  tü z (K T   ş  3)  «düz»  və  s.
2. 
Ə l a m ə t   v ə   ö l ç ü   b i l d i r ə n   s i f ə t l ə r :   u ^ n  
(T  52)  «uzun»,  y in ç g ə  (T  13)  «mcə»,  bödük  (O  6)  «böyük», 
k iç ig   (B K   ş  41)  «kiçik»,  kısğ a  (K Ç  23)  «qısa»,  s ilik  
ş  7) 
«bakirə»,  kahn (T  13)  «qalm », yo ğ u n  (T  14)  «yoğun», y u y k a  (T 
13)  «nazik»,  u lu ğ  (K T   ş  40)  «ulu,  böyük»,  y ım şa k   (K T   c  5) 
«yum şaq»,  ıd u k ( K l  ş  10)  «m üqəddəs»,  ı ğ a r ( ^ l   ş  29)  «sadiq» 
v ə   s.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
ab idələrin in   dilində  də  əlam ət  və  ölçü  bildirən  sifətlərm   bir 
h issə si,  xüsusən  əşyanın  hazırlandığı  materialm  admı  bildirən 
s ifə tlə r  ikili xarakter  daşıyır:  onlar  gah  sifət kim i  cüm lədə  təyin 
v əzifəsin i  icra  edir,  gah  da  substantivləşərək  cüm lədə  subyekt 
(m ü btəd a)  və  obyekt  tam am hq  rolunda  çıxış  edir;  m əsələn: 
A ltu n   ə lig  k e şig  b elim tə  bantım  (Y   3)  «ƏIIi  hissəli  qızıl  kəm əri 
b e lim ə   bağladım».  A ltu n ,  güm üş,  isigiti,  k u ta y   buQ isız  ança 
b ir ü r (K T  c  5)  «QızıI,  güm üş,  taxıl,  ipək dərdsiz bu q ədər verir».
3.  R ə n g   b i l d i r ə n   s i f ə t l ə r :   kara (K T  ş  8)  «qara», 
k ı z ı K J   52)  «kızıl,  qırm ızı»,  k ö k ( B K  ş  2) «göy, m avi»,  a k (K T  ş
36)  «ağ»,  sa rığ (T  48)  «san»,  y a ş ıl (K T  ş  17)  «yaşıl»,  b o z (K T  ş
33)  «boz»,  y a ğ ız   (K T   ş  1)  «qonur,  qəhvəyi»,  ə sri  (IB  6)  «iki 
rə n g li,  alab əzəb ),  yeg rən   (K Ç   15)  «kürən»,  torığ  (K T   ş  33) 
« k ə h ə r» .
M üasir  tükr  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
ab id ələrin in   dilində  də  sifətlər  substantivləşib  cüm lənin  hər 
h an sı  bir üzvü rolunda çıxış edə bilir.
S ifətin  dərəcələri.  Q ədim   turk  yazısı  abidələrinin  dili 
sifətin   d ərəcələri  ilə  o  q əd ər  də  zəngin  dcyildir.  Güman  ki,  bu 
x ü su siy y ət  abidələrin  dilm m   üslubundan  irəli  gəlir.  H eç  də 
tə sad ü fı  deyildir ki,  qədim  türk yazısı abidələrm in dilində  sifətin 
d ə rə c ə sin in   olub-olm am ası  haqqm da  türkoloji  ədəbiyyatda  bir

söz  belə  deyilməm işdir.  A bidələrin  m ətnlərində  sifətin   adi 
dərəcəsindən  başqa yalnız bir  təsadüfdə  a l« a ğ »   sifətinin  -sıra k 
şəkilçisi  ilə  işləndiyini görürük.  Bu  şəkilçinin  -raA^ünsürü  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də,  m üasir  türk  d illərin d ə  də 
sifətin  dərəcəsini  düzəltm əyə  xidm ət edir.  -rak şəkilçinin  ə m ə lə  
gətirdiyi  dərəcən in  m ənası  m əsəiəsi  türkoloji  ədəb iy yatd a 
m übahisəlidir:  tədqiqatçılann  əksəriyyəti  onun  sifətin  m üqayisə 
dərəcəsini,  bir  qismi  çoxaltma  dərəcəsini,  bəziləri  isə  bunun 
tam   əksini  —  azaltm a  dərəcəsini  əm ələ  gətirdiyini  göstərir. 
Q əribə  görünsə  də,  -rak şəkilçisi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  sifətin  şiddətləndirm ə  dərəcəsini  əm ələ  gətirir;  m əsə- 
lən;  ...  aksırak ordu  örgin anta ititd im  (M Ç  20)  «...  düm   ağ  orda 
saraymı orada düzəitdirdim».  ...  b ifj b o d ra k y o n tsizim ə ...  (Y  45) 
«...m in çox kök ilxı  sizə...»
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilm də  sifətin  d ərəc ələ- 
rinin  öz  əksini  bu  cür  z ə if tapm ası  heç  d ə  o  dem ək  deyildir  ki, 
qədim   türk  qəbilələrinin  dilində  sifətin  dərəcələri  olm am ışdır. 
G üm an  ki,  qədim   türk  dillərində  də,  m üasir  türk  dillərində 
olduğu  kim i,  sifətin  zəngin  d ərəcə  kateqoriyası  v ə  zəngin 
morfoloji  göstəriciləri olmuşdur.