Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli
Normalardan kənarlaşmaların uçotu
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.4. Normalardan kənarlaşmaların uçotu
Kalkulyasiyanın istənilən maddələri üzrə faktiki məsrəf- lərin qüvvədə olan normalardan kənarlaşmasına “normadan kə- narlaşma” kimi baxılır. Bu yanaşma nəinki məsrəflərin uçotu- nun və məhsulun maya dəyərinin düzgün təşkilinə imkan verir, eləcə də maya dəyərinin formalaşması prosesinə operativ təsir etmə üzrə qərar qəbul etmək üçün normalardan kənarlaşmala- rın mütəmadi olaraq təhlil olunmasına da köməklik göstərir. Xüsusilə operativ uçotun operativliyini və uçot işçilərinin is- tehsalın idarə olunmasında iştiraklarını təmin edən bu hal uço- tun normativ metodunu digər metodlardan əhəmiyyətli dərəcə- də fərqləndirir və mühaisblərin nüfuz və hörmətlərinin bir daha artması ilə nəticələnir. Məzmununa görə normadan kənarlaşmaları üç qrupa böl- mək olar: 1. Mənfi kənarlaşmalar; 2. Müsbət kənarlaşmalar; 3. Şərti kənarlaşmalar. Mənfi kənarlaşmalar özündə məhsulun maya dəyəri üzrə artıq xərcə yol verilməsini ehtiva edir və istehsalın texnologi- yasında, təşkilində və idarəedilməsində müəyyən pozulmalara yol verildiyini göstərir. Bunlara, xüsusilə avadanlığın xarab ol- ması nəticəsində materialların, xammalın, yanacağın, yarımfab- rikatların artıq sərf edilməsini göstərmək olar. 75 Müsbət kənarlaşma məsrəflərin azaldılması, material, əmək və maliyyə resurslarından istifadədə qənaət edilməsi isti- qamətində tədbirlərin həyata keçirilməsinə dəlalət edir. Bunlara misal olaraq materialların daha səmərəli biçilməsini, tam qiy- mətli materialların əvəzində tullantılardan istifadə olunmasını, daha məhsuldar avadanlıqların və qurğuların tətbiqini göstər- mək olar. Şərti kənarlaşmada həm müsbət, həm də mənfi kənarlaş- ma ola bilər. Bu kənarlaşma plan və normativ kalkulyasiyanın tərtibi metodikasında baş verən fərqin nəticəsində əmələ gəlir. Metodiki mülahizəyə görə bir sıra planlaşdırılmış məsrəflər (çıxdaşdan itkilər, qismən yerinə yetirilmiş əməliyyatlar və s.) normativ maya dəyəri kalkulyasiyasına daxil edilmir. Bütün bu kənarlaşmalar tam uçota alınır və ayın sonunda plan göstəriciləri ilə müqayisə edilməklə təhlil edilir. Bu təhlil müsbət və mənfi kənarlaşmaların həqiqi kəmiyyətlərini aşkara çıxarmağına imkan verir. Rəsmiləşdirilmə xarakterinə görə normadan kənarlaşmalar üç qrupa ayrılır: a) sənədləşdirilmiş kənarlaşmalar; b) hesablama kənarlaşmaları; c) uçota alınmamış kənarlaşmalar. Sənədləşdirilmiş kənarlaşmalar faktiki xərclənən material ehtiyatlarının müəyyən edilmiş norma, normativlər və digər şərtlərdən kənarlaşmalarının sənədlərlə rəsmiləşdirilməsi deməkdir. Adətən normalardan kənarlaşmaların müxtəlif növləri ilk sənədlərdə müxtəlif cür rəsmiləşdirilir. Belə ki limitdən artıq verilən materialı kənarlaşmanı təsdiq edir ki, bu da təhlil işlərinin aparılmasını tələb edir. Əgər sexdə əlavə məhsul buraxılmışdırsa bu hal normadan artıq kənarlaşma hesab olunmur. Əgər limitdən artıq buraxılan materialla material itkiləri örtülürsə bu zaman normadan kənarlaşma baş verir. 76 Məhsul istehsalının texnoloji proseslərinə uyğun olmayan materiallar anbardan buraxılarsa, kənarlaşmanı adətən materialların anbardan buraxılmasını özündə əks etdirən sənədlər vasitəsilə təyin edirlər. Bu sənədlərdə materialların bir qayda olaraq normadan kənarlaşmalar miqdar və dəyər ifadəsində həmçinin səbəblər də göstərilir. Bir materialın digər materialla yalnız bir dəfə əvəz edilməsi hallarında materialların anbardan buraxılmasının xüsusi (siqnal) sənədlərlə (əvəzedilmə tələbnamələri) rəsmiləşdirilməsi tövsiyə edilir. Əksər hallarda materialların əvəz edilməsi ilə onların maya dəyəri bahalaşır və emalın əmək tutumu artır. Ona görə də sənədlərdə həmçinin əvəzedilmənin səbəbləri, kənarlaşmanın miqdar üzrə həcmi və s. göstərilir. İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı üzrə kənarlaşmaların aşkara çıxarılmasında sənədləşdirmə üsulu mühüm rol oynayır. Bunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəssisədə qəbul edilmiş sənəd üzrə mövcud normalara əsasən işçilərə əmək haqqı hesablanır. Bütün hallarda işçilərə hesablanan əlavə əmək haqqı üçün xüsusi sənədlər tərtib edilir: əlavə ödəniş sənədi, boşdayanmalar haqqında məlumat, kənarlaşma haqqında tapşırıq və s. Vaxtamuzd işləyən işçilərin əmək haqqı üzrə kənarlaşmalar hesablanmış əmək haqqının normativ dərəcələr (stavkalar) üzrə bölüşdürülməsi nəticəsində aşkara çıxarılır. Faktiki və normativ dərəcələrə əsasən hesablanmış fərq kənarlaşma hesab olunur. Bir çox müəssisələrdə normadan kənarlaşma səbəblərinin nomenklaturasından istifadə edilir ki, burada da yəni ilk sənədlərdə kənarlaşmanın kodu göstərilir. Əmək haqqının məmulatlar üzrə bölgüsü mühasibat uçotu registrlərində kənarlaşma ayrıca sütunda (qrafada) göstərilir. Qeyri-müstəqim xərclər üzrə kənarlaşmalar hesablama yolu ilə aşkara çıxarılır. Uçota alınmamış kənarlaşmalar ilk uçotun təşkilindəki çatışmazlıqlar və xərclər üzrə əməliyyatları 77 sənədləşdirərkən baş verir və bitməmiş istehsalı inventarizasiya etdikdən sonra aşkara çıxarılır. Normadan kənarlaşmaların analitik uçotu: 1. Baş verdikləri yerlər üzrə; 2. Baş vermə səbəbləri üzrə; 3. Buraxılan məhsulların növləri üzrə aparılır. Materialların istehsalda faktiki sərfiyyatı üzrə 9 N-li cədvəldən daha aydın görmək olar. Sexdən buraxılan məhsullar üzrə normadan kənarlaşmaların maşinoqramması məmulatın maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün verilir. Kənarlaşmalar üzrə yekun məlumatları məsrəflərin məmulatlar üzrə uçotu cədvəlinə köçürülür. Normadan kənarlaşmaların aşkara çıxarılması və uçotunun xüsusiyyətləri müəssisənin istehsal xərclərinin mühüm maddələri üzrə nəzərdən keçirək. Xammal və material məsrəfləri üzrə hər şeydən əvvəl müəssisə üçün kənarlaşmaların səbəblərinin və onlara məsul şəxslərin vahid nomenklaturası və rəqəmlə ifadə olunma işarələri (kodları və şifrələri) sistemi işlənib hazırlanır. Kənarlaşmaların aşkara çıxarılma metodları istifadə edilən materialın növündən, istehsalın təşkili və texnologiyasından asılıdır. |