Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil
§6. Kommersiya xərclərinin uçotu
Yüklə 1,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
^
115 §6. Kommersiya xərclərinin uçotu Məhsul satışı, satış üzrə xərclərlə əlaqədardır. Onlar bilavasitə istehsal xərclərinə aid edilmir, məhsulun istehsalat maya dəyərinə daxil edilmir və kommersiya (istehsaldan kənar) xərclərin qrupunu yaradırlar. İstehsalat maya dəyəri ilə birlikdə kommersiya xərcləri, məhsulun istehsalına və satışına müəssisənin pul ifadəsində bütün xərclərini ifadə edən məhsulun tam maya dəyərini yaradır. Məhsul istehsalı ilə əlaqədar olmayan, ancaq onun satışına aid olan məsrəflər, kommersiya (istehsaldan kənar) xərclər adlanır. Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir: a) satışın təşkili (marketinq əməliyyatları) üzrə xərclər; b) hazır məhsul anbarlarında məmulatların tara və qablaşdırma xərcləri (qablaşdırmaya sərf edilən kağız, ağac materialı, pirəc, taranın hazırlanması və qablaşdıniması üzrə özünün köməkçi istehsalat sexlərinin xidmətləri, taralaşdırmaya ödəmələr və b.). Onlara taranın hazırlanması və qablaşdırma ilə əlaqədar olan köməkçi istehsalat sexlərinin xidmətlərinin dəyəri, kənardan satın alınmış taraların dəyəri, kənar təşkilatlara məmulatın taralaşdırılmasına, qablaşdırılma- sına görə ödəmələr aid edilir. Hazır məhsullar ümumzavod anbarlarına təhvil verildikdən sonra onların taralaşdınİması və qablaşdırılması həyata keçirilirsə, yəni hazır məhsul anbarında yerinə yetirilirsə, taraya çəkilən xərclər kommersiya xərclərinə daxil edilir. Əgər dövlət standartları və texniki şərtlərlə taralaşdırma və qablaşdırma, məhsullar anbara təhvil verilənə qədər sexlərdə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulubsa, onda onun dəyəri istehsalat maya dəyərinə aid edilir. v) topdansatış qiymətləri franko-göndərmə stansiya ilə müəyyən edilən zaman, malgöndərənin hesabına həyata keçirilən məhsulların satışı ilə əlaqədar onların daşınması (göndərilməsi) xərcləri. Bura məhsulların göndərən stansiyaya və ya tərsanəyə daşınması, onun vaqonlara, gəmilərə, avtomaşınlara və digər nəqliyyat növlərinə yüklənməsi, ixtisalaşdırılmış nəqliyyat-ekspedisiya idarəsinin xidmətinin ödənilməsi xərcləri daxil edilir. Qablaşdırma və göndərmə xərcləri, məhsulun müvafiq növlərinin maya dəyərinə müstəqim yolla daxil edilir. Əgər bu mümkün de 116 yildirsə, onlar məhsulun ayrı-ayn növləri arasında, onların çəkisinə, həcminə və ya istehsalat maya dəyərinə görə bölüşdürülə bilər. Bu cür bölüşdünnə qaydası sahə təlimatı ilə müəyyən edilir. q) satış və digər vasitəçi təşkilatlara ödənilən komission haqları (ayınnaları). Onlara müəyyən edilmiş normalara və müqavilələrə müvafiq olaraq, satış təşkilatlarına ödənilən ayırmalar, təchizat-satış təşkilatlanna, onlar tərəfindən hesablaşmalarda iştirak etmədən tranzitlə məhsul satışına görə malgöndərən müəssisədən təşkil edilən dövriyyə üçün çatası olan güzəştlər, habelə müəyyən edilmiş qaydada müəssisə tərəfindən satıla bilməyən, lakin ticarət, təchizat və ya satış təşkilatları tərəfindən satılan məhsula görə onlara ödənilən komission haqları aid edilir. d) məhsullar satılan yerlərdə onların saxlanması üçün binaların saxlanması və kənd təsəmifatı müəssisələrində satıcıların əməyinin ödənilməsi xərcləri. e) reklam xərcləri. j) məhsul satışı ilə əlaqədar olan sair xərclər. Bura məhsulun buraxılışı zamanı aparılan xüsusi analizlərə çəkilən xərclər, müəssisədən kənar anbarlarda məhsullann yüklənməsinə və boşaldılmasına çəkilən xərclər aiddir. Müəssisənin hazır məhsul anbarlarının və onun satış şöbəsinin saxlanmasına çəkilən xərclər burada əks olunmur, onlar 26 «Ümumtəsərrüfat xərcləri» hesabında uçota alınır. Malalanlar tərəfindən ödənilən, məhsulun qablaşdırılmasına və göndərilməsinə çəkilən xərclər, habelə məhsulun qiymətinə daxil edilən və malalanlar tərəfindən göndərilmiş məhsulların dəyərini ödəmək yolu ilə malgöndərənlərə ödənilən məhsulların təyin olunmuş stansiyaya və ya tərsanəyə (malalanın olduğu yer üzrə) qııdər çatdırılmasına çəkilən xərclər, kommersiya xərclərinə aid edih ıir. Qeyd olunan xərclər 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında əks olunur. 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında (43 hesabına toxunmadan) həmçinin əgər qiymətlər franko-göndərmə stansiyasına qədər müəyyənləşdirilibsə, təyinat stansiyasına və ya tərsanəsinə qədər məhsulların çatdırılmasına görə ödəmələr uçota alınır. Göstərilən xərclər malların dəyərindən əlavə hesablaşma ödəmə sənədlərinə daxil edilir. 117 Yuxanda qeyd olunduğu kimi kommersiya xərcləri məhsulların satışı üzrə məsrəflərdən ibarətdir və ona görə də satılmış məhsulların maya dəyərinə daxil edilir. Onlar ona görə kommersiya xərcləri adlanırlar ki, məhsulların istehsalı ilə bilavasitə əlaqədar deyillər və istehsal xərclərinin hüdudundan çıxırlar. Bu xərclər əsas etibarı ilə satış fəaliyyəti ilə əlaqədə olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, kommersiya xərclərinə məhsulların qablaşdırılması üzrə, taraların təmiri və saxlanması üzrə xərclər, məhsulların göndərən stansiyaya qədər daşınması və vaqonlara yüklənməsi üzrə xərclər, dəmir yol tariflnin ödənilməsi, elmi-tədqiqat işlərinə və təcrübə işlərinə ayırmalar, kadrların hazırlanmasına edilən xərclər və s. daxildir. Kommersiya xərclərinin analitik uçotu 15 saylı cədvəldə aparılır. Həmin cədvəldə ilin əvvəlindən məsrəflərin yığılmış yekunu yazılır. Məsrəflərə nəzarət elmək üçün isə təsdiq edilmiş smetanın məlumatları da bu cədvəldə əks olunur. Kommersiya xərcləri satılan məmulatların növləri üzrə ayrı-ayrı məhsul növlərinin müstəqim uçotunun məlumatlarına əsasən bölünür. Bu xərcləri əgər müstəqim olaraq məmulata aid etmək mümkün deyilsə, onda onlar məmulatlar arasında məmulatların istehsalat maya dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Tam maya dəyəri ancaq əmtəəlik məhsullar üzrə müəyyən edilir. Bunun üçün istehsalat maya dəyərinin üzərinə kommersiya xərclərinin məbləğini gəlmək lazımdır. Kommersiya xərcləri müəssisənin özünün əsaslı tikintisi, mən- zil-kommunal təsərrüfatı və başqa qeyri-sənaye təsərrüfatları üçün yerinə yetirilmi iş və xidmətlərə də aid edilmir. Geniş istehlak mallarının satılmış məmulatlarına da kommersiya xərcləri əlavə edilir. Bu xərclərin ancaq həmin məmulatların satışına aid olan hissəsi, yəni onların göndərilməsi üzrə nəqliyyat xərcləri aid edilir. Məhsulların satışı ilə əlaqədar olan xərclər haqqında informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 43 "Kommersiya xərcləri" adlı aktiv, toplayıcı-bölüşdürücü sintetik hesab nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabın debetinə qeyd olunan nomenklaturaya müvafiq olaraq məhsulların göndərilməsi və satışı üzrə bütün xərclər aid edilirlər, kreditində isə - hesabat ayında satılmış məhsullara silinən məbləğlər əks olunurlar. Kommersiya xərclərinin göndərilmiş mallara aid olan hissəsi qalıq kimi 43 "Kommersiya xərcləri" hesabda qalır. Bu xərclərin qalığı balans tərtib edilən zaman ayın 1-nə 45 «Göndərilmiş mallar» hesabında olan qalıq məbləğinə birləşdirilir (43 "Kommersiya xərcləri" hesabı hər hansı bir toplayıcı-bölüşdüriicii hesab kimi, balansın cədvəlində öz əksini tapmır). 43 "Kommersiya xərcləri" hesabında müəssisə həm malalanlar tərəfindən ödənilən (45 «Göndəriimiş mallar» hesabının debetinə aid edilən), həm də müəssisənin hesabına aid edilən (46 «Məhsulla- rm (işlərin, xidmətlərin) satışı» hesabının debetinə aid edilən) kommersiya xərclərinin bütün məbləğləri uçota alınır. Bu, kim tərəfindən, yəni istər malalanlar, istərsə də müəssisə tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq kommersiya xərclərinin bütün məc- muunu müəyyən etmək üçün belə edilir. 43 "Kommersiya xərcləri" hesabının analitik uçotu sənaye məhsullarının maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və kalkulyasiyası üzrə sahə təlimatı ilə müəyyən edilmiş maddələr üzrə aparılır. Bu uçot müəssisədə elə təşkil edilir ki, məhsul satışı haqqında lazım olan göstəriciləri əldə etmək mümkün olur. Kommersiya xərclərinin analitik uçoıunun registri, onların maddələri və müxabirləşən hesablar üzrə aparılan "Kommersiya xərclərinin analitik uçotunun cədvəlindən" ibarətdir. Müəssisədə cədvəli tərtib etmək üçün əsas, müxtəlif jurnal-or- derlərin yekun məlumatları, materialların, əmək haqqınan, xidmrüə- rin, pul ödəmələrinin və başqa xərclərin bölüşdüıiilməsi cədvəli xidmət edir. Onda məlumatlar təhlil üçün lazım olan çərçivədə qnı- plaşdınhr və smeta məlumatları verilir ki, bu da planla müqay'sədə vəsaitlərin xərclənməsinin hansı vəziyyətdə olmasını göstərir. Cədvəlin yekunu məhsul satışı haqqında hesabat tərtib edilən zaman asanca istifadə olunur. 43 "Kommersiya xərcləri" hesabının debeti üzrə dövriyyənin məbləğləri 1,2,7, 10/1 saylı jurnal-orderlərdə, kredit üzro dövriyyə isə 11 saylı Jurnal-orderdə əks olunur. Satılmış məhsullara görə məbləğlər banklarda olan hesablara da .19 xil olduqca məlisullar satılmış hesab olunan müəssisələrdə kommersiya xərclərinin müvatiq payı 45 «Göndərilmiş mallar» hesabına mühasibat yazılışı tərtib etmədən aid edilə bilər. Hazır məmulatlar anbarda qablaşdırılan zaman, qablaşdırılmış, lakin göndərilməmiş məhsullara aid olmayan kommersiya xərcləri, həmin məhsulların anbardakı qalığına birləşdirilir. Satılmış məhsulların ayrı-ayrı növlərinin tam maya dəyərinə kommersiya xərclərinin daxil edilməsi qaydası istehsalın xüsusiyyətlərindən və buraxılan məhsulların xarakterindən asılıdır və sahə təlimatlarında nəzənlə tutulur. Bu zaman tara və qablaşdırma xərcləri məhsulların ayrı-ayrı növlərinə müvafiq ilkin sənədlər əsasında müstəqim təyinatına görə aid edilə bilər. Qalan hallarda kommersiya xərcləri məmulatların ayrı-ayrı növləri arasında onların kütləsinə və ya həcminə mütənasib olaraq, komission haqqları, təşkil edilən dövriyyəyə görə qiymətlərə güzəştlər və satış üzrə sair xərclər isə - satılmış məhsulların istehsalat maya dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Sənayenin bəzi sahələrində kommersiya xərclərinin ümumi məbləğini məmulatlar arasında satılmış əıntəəlik məhsulların plan və ya faktiki istehsalat maya dəyərinə və yaxud da buraxılış qiymətləri ilə (topdan) onun həcminə mütənasib olaraq bölüşdürülür. Beləliklə, kommersiya xərcləri müstəqim və qeyri-müstəqim xərc kimi çıxış edirlər. Əgər hesabat ayında bütün məhsullar göndərilmirsə, buraxılan məhsulların tam maya dəyərini müəyyən etmək üçün buraxılan məhsulların tam maya dəyərini müəyyən etmək üçün buraxılan məhsulların maya dəyərinə aid edilən istehsaldan kənar xərclərin məbləğini hesablama yolu ilə müəyyən edirlər. Bu hesablama hesabat ayında əmtəəlik məhsul buraxılışının həcmi və qeyd olunan xərclərin faktiki səviyyəsi əsasında yerinə yetirilir. Malgöndərən müəssisənin hesabına həyata keçirilən, məhsulun daşınması və göndərilməsi üzrə xidmətlərə görə nəqliyyat təşkilatları ilə (dəmir yol və su yolu) limitləşdirilmiş və liınitləşdirilməmiş çekləıiə hesablaşmalar zamanı 43 "Kommersiya xərcləri" hesabı de- betləşir və 76 "Müxtəlif debitorlar və kreditorlala hesablaşmalar", hesabı kreditləşir. 120 Məhsulların tam maya dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi, kommersiya xərclərinin ayrı-ayrı məmulatlar arasında bölüşdürülməsi olduqca vacibdir. Yuxanda qeyd edildiyi kimi kommersiya xərcləri satılmış məhsulların maya dəyərinə, onların ay ərzindəki məbləğini, məhsulun buraxılış (topdansatış) qiymətləri ilə və ya istehsalat plan maya dəyəri ilə dəyərinə mütənasib olaraq bölüşdürmək yolu ilə daxil edilir. Bunu aşağıdakı misalda göstərək. Göstəricilər Buraxılış qiyməti (topdansatış) ilə min man. Kommersiya xərcləri min man. Ayın əvvəlinə göndərilmiş malların qalığı 70000 700 hesabat ayında göndərilib 157500 1575 Qalıqla birlikdə göndərilənin yekunu 227500 2275 Buraxılış qiyməti ilə qalığın və göndərilmiş məhsulun dəyərinə kommersiya xərclərinin faiz nisbəti (2275x100: 27500) 1,0 Ayın axırına göndərilmiş malların qalığı 77500 775 Hesabat ayında satılıb 150000 1500 121 |