Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

§2. Mənfəət və zərərlərin uçotu 
Sənaye müəssisələrində mənfəət əsas etibarı ilə məhsulların satışı 
prosesində və məhsulların satışından olan pul vəsaiti və həmin satılan 
məhsulların tam faktiki maya dəyəri və əlavə dəyər vergisi və aksizlərin 
məbləği arasındakı fərq kimi yaranır. Beləliklə, müəssisənin təsərrüfat 
hesablı fəaliyyətinin əsasını mənfəət təşkil edir. O iki mühüm fınksiyanı 
yerinə yetirir; 
1. Müəssisən  in  fəaliyyətinin  son  maliyyə  nəticələrini  onun  pul 
yığımının həcmini .xarakterizə edir. Mənfəətin həcmi aşağıdakılardan 
asılıdır;  satılmış  məhsulların  həcmindən,  məhsulların  keyfiyyətindən, 
əsas  fondlardan,  maddi  və  əmək  ehtiyatlarından  səmərəli  və  faydalı 
istifadə  edilməsindən  (maya  dəyərinin  aşağı  salınması),  müəssisənin 
işinin  keyfiyyətindən  (malgöndərənlər,  malalanlar,  banklar  qarşısında 
öhdəliyin yerinə yetirilməsi); 
2. Mənfəət  müəssisənin  istehsal  və  sosial  inkişafına  məsrəflərin 
maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəi hesab olunur; mənfəətdən büdcəyə 
ödəmələr  isə  -  dövlət  büdcəsinin  gəlirlərinin  mühüm  elementi  hesab 
olunur. 
3. Bu  o  deməkdir  ki,  müəssisənin  gəlirləri  təkcə  onun  maliyyə 
tələbatını  deyil,  həm  də  ictimai  istehlak  fondlarına,  elmin  inkişafına, 
səhiyyənin, təhsilin inkişafına, ölkənin müdafiəsinə dövlətin tələbatını 
təmin etməlidir. 
127 

---

Bazar  iqtisadiyyatına  keçid  şəraitində  mənfəət  istehsalın 
inkişafının  həvəsləndirilməsində  böyük  rol  oynayır.  Müəssisələr 
təsərrüfat  fəaliyyəti  prosesində  mənfəətlə  yanaşı  nəzərdə  tutulmayan 
itkilərə də malik ola bilərlər. Həm mənfəət, həm də zərərlər uçotda hər 
bir maddə və bütövlükdə maliyyə nəticələri üzrə öz əksini tapmalıdır. 
Hesabat ilində müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsinin 
əmələ  gəlməsi  haqqında  informaiyaları  ümumiləşdirmək  üçün  80 
«Mənfəət və zərərlər» adlı aktiv-passiv sintetik hesabı ayrılmışdır. 
Bu hesabın krediti üzrə müəssisələrin mənfəəti (gəlirləri), debeti 
üzrə isə - zərərləri (itkiləri) əks olunur. Xüsusilə, hesabat dövrü ərzində 
bu hesabda aşağıdakılar uçota alınır: 
1. Hazır məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışından olan 
mən
fəət 
və ya zərərlər. 
2. Təchizat-satış  və  ticarət  təşkilatlarında  malların  və  taıalann 
satışından olan ümumi gəlir; 
3. Əsas  vəsaitlərin  satışından  olan  mənfəət  və  ya  zərər,  sair 
çıxmalardan olan gəlirlər və itkilər; 
4. Müəssisənin  digər  maddi  qiymətlilərinin  və  sair  aktivlərinin 
(qeyri-maddi  aktivlərin,  qiymətli  kağızların  və  b.)  satışından  olan 
mənfəət və zərər. 
5. Başqa  müəssisələrdə  pay  iştirakından  əldə  edilən  gəlirlər, 
səhmlər  üzrə  dividendlər  və  müəssisənin  sahib  olduğu  istiqrazlar  və 
digər qiymətli kağızlar üçün gəlirlər; 
6.  Əmlakın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirlər; 
7. Alınması  ümidsiz  olduğu  üçün  əvvəllər  zərərə  silinən  debitor 
borclarının ödənilməsindən daxil olan məbləğlər; 
8. Təsərrüfat  müqavilələrinin  şərtlərini  pozmağa  görə,  habelə 
vurulan zərərlərə görə məhkəmə tərəfindən hökm verilən və ya borclu 
tərəfindən etiraf edilən cərimələr, peşiman pulları və digər növdən olan 
sanksiyalar; 
9. Hesabat  ilində  aşkar  edilən,  keçən  illərin  mənfəəti  (keçən  ildə 
alınmış  və  sərf  edilmiş,  xidmətlərə  və  maddi  qiymətlilərə  görə 
hesablaşmalar üzrə malgöndərənlərdən, habelə keçən ildə satılmış 
128 

---

məhsula görə hesablaşmalar üzrə malalanlardan və sifarişçilərdən daxil 
olan məbləğlər); 
10. 
Qiymətlilərin istifadəsi  üçün  yararlı  olanların  dəyərini 
çıxmaqla,  təbii  fəlakətin  qarşısının  alınması  və  nəticələrinin  ləğv 
edilməsi  üzrə  məsrəfləri  daxil  etməklə,  təbii  fəlakətdən  olan 
kompensasiya  edilməmiş  itkilər  (istehsalat  ehtiyatlarının,  hazır 
məhsulların məhv olması və korlanması, istehsalın dayandırılmasından 
olan itkilər və b.); 
11. 
Konservasiya  edilmiş  istehsalat  güclərinin  və 
obyektlərinin saxlanmasına çəkilən məsrəflər (digər mənbələr hesabına 
ödənilən məbləğlərdən başqa); 
12. 
İddia  müddətinin  vaxtı  keçən  debitor  borclarının  və 
tutulması qeyri-real olan digər borcların silinməsindən olan itkilər; 
13. 
Günahkarları  müəyyən  edilməyən  və  ya  cavabdehin 
vəziyyətinin yaxşı olmaması və onun əmlakının tutulmasının mümkün 
olmaması haqqında məhkəmə tərəfindən təsdiq edilən aktla birlikdə geri 
qaytarılmış icra sənədləri üzrə ya da tutulması digər sənədlər üzrə etiraz 
edilən və b. əsas vəsait obyektlərinin çatışmamasına və ya korlanmasına 
görə  müəyyən  edilmiş  qaydada  əvvəllər  müəyyən  edilmiş  borcların 
silinməsindən olan zərərlər; 
14.  Hesabat ilində aşkar edilən, keçən illərin zərərləri; 
15. 
Ləğv edilmiş istehsalat sifarişləri üzrə məsrəflər, habelə 
sərf  edilmiş  maddi  qiymətlilərin  dəyərini  çıxmaqla  məhsul  verməyən 
istehsala  çəkilən  məsrəflər  (sifarişçilər  tərəfindən  ödənilən  itkiləri 
çıxmaqla); 
16. 
Başqa müəssisələrin, idarələrin və müəssisələrin xarici 
valyutalarının  satılması  və  alınması  ilə  əlaqədar  olan  xərclər  (hərrac 
rüsumu və i.a.); 
17.  Məhkəmə məsrəfləri və iqtisad məhkəməsij^in xərcləri; 
18. 
Vaxtı  keçmiş  qısamüddətli  ssudalar  üzrə,  veksellərin 
dis-  kontundan  və  digər  borc  öhdəlik  əməliyyatlarına,  habelə 
ortamüddətli  və  uzunmüddətli  kreditlərə  və  b.  bank  kreditlərinə  görə 
faizlər. 
Hesabat  ili  ərzində  göstərilən  gəlirlər  və  ilkilər  80  «Mənfəət  və 
zərərlər»  hesabında  ilin  əvvəlindən  olan  yekunla  toplanır  (toplanma 
prinsipi). 
129 

---

Müəssisələrin, onlara məxsus olan əsas vəsaitlərinin satışından \'ə 
sair  çıxmalarından  (ləğv  olunma,  silinmə,  əvəzsiz  verilmə  və  b.) 
mənfəəti  və  ya  zərərləri  ola  bilər.  Göstərilən  maliyyə  nəticələri  47 
«Əsas  vəsaitlərin  satışı  və  sair  çıxmalar»  hesabında  müəyyən  edilir. 
Müəssisənin  malik  olduğu  mal-material  qiymətlilərinin  (dövriyyədə 
olan  vəsaitlərin),  qeyri-maddi  aktivlərin,  valyuta  qiymətlilərinin, 
qiymətli  kağızların  və  digər  maliyyə  qoyuluşlannm  və  i.a.  satışından 
olan maliyyə nəticələri 48 «Sair aktivlərin satışı» hesabında müəyyən 
edilir. 
Bundan  başqa,  müəssisələrin  satışdan  kənar  əməliyyatlarından, 
daha doğrusu, məhsulların (işlərin, xidmətlərin) istehsalı və satışı ilə, 
əsas  vəsaitlərin,  mal-material  qiymətlilərin,  qeyri-maddi  və  digər 
aktivlərin  satışından  maliyyə  nəticələri  ola  bilər.  Onlar  bilavasitə  80 
«Mənfəət və zərəıiər» hesabında müxtəlif hesablarla müxabir- ləşməklə 
uçota  alınırlar.  Bundan  başqa,  müəssisələr  mənfəət  hesabına 
malalanlardan və sifarişçilərdən tələb olunmayan borcların ödənilməsi 
üçün şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar yarada bilərlər. Onlar hesabat ilinin 
sonunda  mənfəət  hesabına  yaradılır.  Təsərrüfat  fəaliyyəti  prosesində 
müəssisələrdə  digər  satışdan  kənar  gəlirlər  və  itkilər  meydana  çıxa 
bilər. 
Beləliklə,  80  «Mənfəət  və  zərərlər»  hesabının  debetində 
müəssisənin zərərləri və itkiləri, krediti üzrə  isə - mənfəəti (gəlirləri) 
əks olunur. Əgər müəssisə özünün fəaliyyəti nəticəsində mənfəət əldə 
edibso,  qalıq  (son  maliyyə  nəticəsi)  kreditdə  və  əgər  müəssisə  zərər 
əldə edibsə, debetdə ola bilər. Bu zaman mənfəət balansın passivində, 
zərərlər isə - aktivdə göstərilir. 
Satışdan  kənar  əməliyyatlardan  olan  son  nəticə  onlardan  əldə 
edilən gəlirləri itkilərlə müqayisə etməklə müəyyən edilir. 
«Mənfəət və zərərlər» hesabı üzrə sintetik və analitik uçot 15 saylı 
Jurnal-orderdə aparılır. Qeyd olunan jumal-order mühasibat arayışının 
hesablaşma və sair hesablardan bankın çıxarışının məlumatları əsasında 
tərtib olunur. 
130 

---