Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Məntiq qanunları 
Məntiqin əsas qanunlarını, səthi də olsa, 
sadalayaq.
Birinci - 
eyniyyət (bərabərlik) qanunu-
şərh prosesində anla­
yışları əvəzləməyi qadağan edir: bir mətn daxilində hər hansı bir 
anlayış mətnin sonuna qədər eyni mənada işlədilməlidir.
Eyniyyət qanununun pozulması - bu səhv (eristikada sofızm 
kimi tez-tez istifadə edilirdi) «anlayışların qəsdən dəyişdirilməsi» 
adlanır.
İkinci 
qanun zid d olm am aqdır(ziddiyyət qanunu),
müzakirə 
olunan mövzu ilə bağlı, «eyni zamanda nəyi isə həm təsdiq, həm 
də inkar etmək mümkün deyil» (Aristotel).
İkinci qanunun pozulması - bəzən əvvəlcə formalaşdırılmış 
bir fikrin eyni mətnin başqa hissəsində, yaxud müəllifin digər bir 
əsərində başqa şəkildə verilməsi çox da hiss edilmir (lakin əgər 
m üəllif öz mövqeyini dəyişibsə, bunu açıq şəkildə söyləməlidir).
Üçüncü qanun 
{kifayət qədər) əsaslandırm a qanunudur.
Hər 
yeni söylənən fikir sübut edilməli, fikir digər, həqiqiliyi məntiqdə 
işlənilmiş sübut qaydalarına müvafiq olaraq, əvvəllər sübut edil­
miş hökmlərlə əsaslandırılmalıdır. Daha tez-tez təkrarlanan səhv 
- tam olmayan sübutdur, yəni arqument və faktların sayı azdır, ya­
xud sübutlar özü yanlışdır.
Daha bir neçə tipik məntiqi səhv nümunəsi:
a) hər hansı hadisənin səbəbi düzgün göstərilməyib: «bundan 
sonra» - «bu səbəbdən» deməkdir;
b) əsassız buraxılma (qəsdən buraxılma da olur) - əhəmiyyətli 
bir məsələnin buraxılması;
c) müxtəlif səviyyəli anlayışların, yaxud hökmlərin uzlaşdı­
rılması (yayda isti olur, apreldə yağışlar yağır), məntiqi paradoks;
ç) əvəzliklərin ikimənalılıq əmələ gətirən səhv əvəzlənməsi;
d) deyilmişdən şərti olaraq, deyilənə şərtsiz keçilməsi; məsələn, 
deyilir ki, əşya yalnız 60 dərəcədən aşağı temperaturda müəyyən 
xassəyə malik olur, lakin sonra bu şərt unudulur və əvvəlki hökm 
bütün hallar üçün düzgün kimi qələmə verilir ki, bu da səhvdir;
46

---

f) yalançı eyniyyət, yalançı qarşılaşdırma və s.
Məlum həqiqətlərin lazım olduğundan artıq şəkildə sübut edil­
məsi də, yalançı yeniliklərin (danışan hamıya məlum olan həqiqəti 
yenilik kimi qələmə verir. Məsələn: atlar yulaf yeyir) təqdim edilməsi 
də, müəyyən bir fikrin təsdiqinin təkrar-təkrar söylənməsi də, yün­
gül, zarafatyana söhbət zamanı, hətta ağıllı görünsə belə, hədsiz 
məntiqiliyin olması da nitq mədəniyyətinin pozulması hesab edilir.
Nəhayət, nəqlin kompozisiyası xatirinə məntiqin qəsdən pozul­
ması halından da danışılmalıdır: belə pozulmalar nəinki səhv he­
sab edilmir, əksinə, yüksək dəyərləndirilir və dinləyici, yaxud oxu­
cuda maraq doğurur. Məsələn, yazıçı əsər qəhrəmanının gəncliyi 
ilə bağlı bir hadisəni qəsdən gizlədərək, surətin sirli davranışı ilə 
bağlı oxucuda maraq oyadır, yaxud əhvalatı yekun konfliktindən, 
qəhrəmanın həyatının sonundan danışmaqla başlayır və yalnız 
bundan sonra onun həyatını retrospektiv şəkildə göstərir, bu da 
oxucuya qəhrəmanın həyat vəziyyətini, yaxud onu faciəvi (yaxud 
xoşbəxt) sona gətirən qərarlarını başa düşmək imkanı verir.
Təfəkkürün form aları Belə bir vəziyyət hamıya yaxşı tanışdır: 
çıxış edənin problemin mahiyyətini izah etməsini gözləyirlər, o isə 
bir məsələdən digərinə sürətlə keçə-keçə, bəzən özü öz dediklərinin 
ziddinə çıxır, müddəalarını əsaslandırmır, belə ki, nəyi isə başa 
düşmək və müəyyən bir nəticəyə gəlmək mümkün olmur. Niyə? Əgər 
dinləyicilərdən soruşulsa, onlar- «məntiqi yoxdur» cavabım verərlər.
Qeyd edilir ki, auditoriya yanlışlıqları daha tez bağışlayır, 
nəinki məntiqsiz izahatları. Bu onunla bağlıdır ki, bizim şüurumuz 
hər şeydə sistem, qayda - məntiq axtarmaq xüsusiyyətimə ma­
likdir. Hadisələrin inkişafının məntiqi bizim təfəkkürümüzdə öz 
əksini tapır. Məntiq bir elm kimi təfəkkür qanunlarını, mühakimə 
yolu ilə bilik əldə etməyin yol və üsullarını öyrənir.
Əlbəttə, hətta məntiq elmini öyrənməmiş insanlar da düşünür­
lər. Lakin onların bir qismi bu zaman daha çox, digərləri isə az 
məntiqlidirlər. Qrammatikanın qanunlarını bilməyimiz düzgün da­
nışmağımıza və yazmağımıza yardım etdiyi kimi, məntiq qanunla­
rını bilməyimiz də düzgün düşünməyimizə yardım edir. Bu biliklər 
həm alimə, həm də natiqə lazımdır.
47

---

M əntiq üç təfəkkür formasını müəyyən edir:
A nlayış - əşya, yaxud hadisənin ümumi və ən mühüm cəhət­
lərini əks etdirən təfəkkür formasıdır. Onlar anlayışın məzmununu 
təmsil edir. Anlayışlar həm də həcminə - bu anlayışa aid olan əşya 
və hadisələrin birliyinə görə xarakterizə olunur.
Məsələn, «avtomobil» anlayışının məzmunu - özü hərəkət 
edən, relssiz nəqliyyat vasitəsi deməkdir, lakin bu anlayışın həcmi 
isə son dərəcə böyük olub, minik, yük, idman və digər avtomobil 
növlərinin bütün mümkün markalarını əhatə edir.
Hökm 
- əşya və hadisələr arasındakı əlaqəni əks etdirən fikir 
formasıdır. Məsələn, «bu gün çərşənbə axşamıdır».
Ə qli nəticə - ən sonuncusu nəticə olan hökmlər silsiləsi, artıq 
məlum olan hökmlərdən yaradılmış yeni bilikdir.
Çıxış prosesində natiq mövzunun həsr olunduğu anlayışın 
məzmununu izah edir və bu zaman çox sayda digər hökmlərdən 
istifadə edir; müəyyən hökmlər irəli sürür və bəzən auditoriya 
üçün gözlənilməz olan nəticələrə gəlir. Əgər bu zaman o, aydın, 
ardıcıl, əsaslandırılmış şəkildə danışırsa, auditoriya onun bəzən 
hipnoz təsiri bağışlayan «dəmir məntiqinin» əsirinə çevrilir.
Dinləyicilər qarşısında edilən çıxışın məqsədi - onları müəyyən 
nəticələrə istiqamətləndirməkdir. Bu zaman natiq fikirlərinin gedi­
şinin surətini çıxarmır, hökmlərin məntiqini yenidən təkrarlamır, 
əksinə, dinləyicilərin təfəkkür proseslərini idarə etməyə çalışır.
M əntiqin şifahi nitqə aid tələbləri Məntiqin şifahi nitqə aid 
əsas tələbləri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür:
• Müəyyənlik, aydınlıq;
• Ardıcıllıq;
• Ziddiyyətsizlik;
• Əsaslandırılma.
Dinləyicilər tərəfindən hökmlərə müəyyənlik və aydınlıq 
tələbi natiqin istifadə etdiyi bütün söz və ifadələrin yaxşı başa dü­
şüldüyünü bildirir.
Natiq auditoriyaya tanış olmayan, yaxud birdən artıq mənaya 
malik terminlərdən istifadə etdikdə qeyri-müəyyənlik meydana çı­
xır. Məsələn, «kitab» sözü iki mənaya malikdir: 1) biliyin toplan­
dığı çap məhsulu; 2) elm öyrənmək vasitəsi.
48

---

Çıxış edən: «Bu günkü gənclik kitaba münasibətini dəyişdir­
məlidir» - söyləyirsə, nəyi nəzərdə tutur? Kitabın səliqəli saxlanıl­
masını, yoxsa, elm öyrənməyə marağın artmasını?
Tez-tez belə bir vəziyyətlə də rastlaşmaq mümkündür: çıxış 
edən, sanki hamıya məlum olan sözlərdən istifadə edir, amma bu 
zaman hərənin onları bir cür başa düşdüyünü bilmir. Dostlarınızdan 
«vicdanlı olmaq», «yaşamaq bacarığı», «demokratiya», «bazar» və 
s. sözlərinin onlar üçün hansı mənalan verdiyini soruşun, bu halda 
söylənilənin düzgün olduğuna dair tam bir mənzərə alınar.
Məlum anlayışlar haqqında sabit və əksərən yanlış təsəvvürlər 
çox zaman natiqin nəzər nöqtəsi ilə razılaşmağa mane olur. Dekart 
yazırdı: «söz və ifadələrin mənasını müəyyən edin və Siz dünyanı 
al danışların çoxundan azad etmiş olarsınız».
Qeyri-müəyyənliyin daha bir nümunəsi - «Kosmonavtlann 
okean üzərindən göndərdikləri şəkil 6 mlrd dollar qənaət etməyə 
imkan verdi» (kosmonavtlann öz şəkli, yoxsa onlann çəkdikləri 
şəkil qiymətli idi?); «İdarə heyətinin bütün üzvləri yenidən seç­
ki siyahısına daxil edildilər» («seçki siyahısına daxil edildilər» 
ifadəsini m üxtəlif cür şərh etmək olar: yenidən seçildilər, yaxud 
ümumiyyətlə seçkiyə ehtiyac olmadı?) kimi misallarda özünü 
büruzə verən qeyri-müəyyənlikdir.
Söylənilənlərdə qeyri-dəqiqliyə, qeyri-müəyyənliyə yol ver­
məmək üçün mütləq ikimənalı ifadələrdən qaçmaq, çoxmənalı, 
yaxud auditoriyaya az tanış olan sözlərin mənasını izah etmək, 
mürəkkəb anlayışlan şərh etmək lazım gəlir.
Anlayışın müəyyən edilməsinin ən ciddi üsulu - elmi tərifdir. 
Bu zaman həmin anlayışın mənsub olduğu növ göstərilir və onun 
forma fərqləri verilir. Məsələn: «Gəlir - müəssisənin işinin nəticə 
göstəricisi olub, istehsalatın gəlir və çıxarları arasındakı fərqdən 
ibarətdir».
Şərhin ardıcıllığı hər şeydən əvvəl fikirlərin məntiqi əlaqəsindən 
ibarətdir, bu zaman bir fikir digəri üçün zəmin hazırlayır.
Nitqin uğurlu alınmasında natiqin nitqinin axan, müntəzəmliyi 
mühümdür. M əşhur rus hüquqşünası, bəlağətli nitqin nəzəriyyəçisi 
A.F.Koni yazırdı: «Əgər nitq bir məsələdən o birinə sıçrayırsa,
49

---

əgər əsas məsələdə tez-tez qınqlıq yaranırsa, belə nitqi dinləmək, 
demək olar ki, mümkün deyi». Ardıcıllığa riayət etmək üçün o, 
belə bir məsləhət verirdi: -Nitqi elə qurmaq lazımdır ki, ikinci fikir 
birincidən, üçüncü ikincidən və s. yaransın, ya da bir fikirdən baş­
qasına təbii şəkildə keçid edilsin.
İzah zamanı məlumdan naməluma, sadədən mürəkkəbə doğru 
gedən, təsvir zamanı tanış və yaxın olandan uzaqda olana yönələn 
ardıcıllıq məntiqi hesab edilir.
Yalmz şərhi daha maraqlı, düşündürücü, əyləncəli və s. 
etməkdən ötrü onun belə gedişinin pozulmasına psixoloji cəhətdən 
haqq qazandırıla bilər. B ir üsul kimi bu, tamamilə yolveriləndir və 
təcrübəli natiqlər tez-tez bundan istifadə edirlər.
Məsələn, mühazirəçi hansısa bir cihazın qəribə xüsusiyyətlərini 
nümayiş etdirir, lakin onun necə işlədiyini izah etmədən, bunu 
dinləyicilərin təxəyyülünün öhdəsinə buraxır. Sonra isə detektiv 
hadisələrdə olduğu kimi, dinləyicilərin «kəşf» etməsinə yardım 
göstərir.
Bəzən o, yeni üsulun heyranedici nəticələrindən danışır, sonra isə 
dinləyicilərə buna necə nail olunması barədə düşünməyi təklif edir.
Dinləyicilərin nitqi bütünlükdə dərk edib yadda saxlaması 
üçün onlar məruzədə qaldırılan məsələlər arasındakı dəqiq məntiqi 
əlaqəni görə bilməlidirlər.
Bu zaman təsəvvür etmək lazımdır ki, natiq üçün onun nitqi­
nin hissələri arasındakı qarşılıqlı əlaqə nə qədər aydın olsa da, «bu 
heç də bütün dinləyicilər üçün belə deyil, onlar üçün bu əlaqəni 
aydınlaşdırmaq, diqqətə gedən yolu göstərmək lazımdır. Yoxsa 
diqqət azar, yaxud qınlar».
Deməli, təkcə dinləyiciləri sonrakı məsələyə hazırlamaq, 
çıxışı növbəti məsələnin məntiqi olaraq əvvəlkindən doğması­
nı təmin edən şəkildə qurmaq kifayət deyil, həm də