Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

IX FƏSİL
İŞGÜZAR RİTORİKA
9.1. İşgüzar ünsiyyət mədəniyyəti
Kommunikasiya mədəniyyəti 
- insanların işgüzar tərəfdaşla- 
nyla psixoloji əlaqə yaratmağa, ünsiyyət prosesində dəqiq qavra­
ma və anlamaya nail olmağa, işgüzar tərəfdaşların davranışını 
proqnozlaşdırmağa, bu davranışı arzuolunan səmtə yönəltməyə 
imkan verən, bilavasitə işgüzar sahədə qarşılıqlı fəaliyyətin təşkili 
sahəsindəki bilik və bacarıqlardır.
Kommunikasiya mədəniyyətinin əsasında ünsiyyətin hamı 
tərəfindən qəbul edilmiş mənəvi tələbləri durur: hər bir fərd tək­
rarsızdır, dəyərlidir. Onlarla münasibətdə nəzakətlilik, ədəblilik, 
mərifətlilik, təvazökarlıq, dəqiqlik, xeyirxahlıq mütləq nəzərə alın­
malıdır.
Nəzakətlilik
- bu, insanlara, onların ləyaqətinə hörmətli mü­
nasibətin salamlaşmada ifadəsidir ki, özünü səsin intonasiyasında, 
mimika və jestlərdə göstərməlidir. Nəzakətliliyin əksi - kobudluq­
dur. Kobud qarşılıqlı münasibətlər təkcə mədəni səviyyənin aşağı- 
lığının göstəricisi yox, həm də iqtisadi kateqoriyadır. Hesablanmış­
dır ki, kobud rəftar nəticəsində işçilər əmək məhsuldarlığında orta 
hesabla 17 % itirir.
Ədəblilik -
özünü istənilən vəziyyətlərdə, xüsusilə də mü­
naqişələr zamanı ədəb qaydaları çərçivəsində aparmağı bacarmaq­
dır. Ədəbli davranış, xüsusilə həqiqətin axtarılmasına həsr edilən 
və bu zaman yeni konstruktiv ideyaların meydana çıxdığı, fikir və 
əqidənin sınağa çəkildiyi mübahisələr zamanı xüsusilə mühüm­
308

---

dür. Lakin əgər mübahisə qarşı tərəfin ünvanına kobud hücumlarla 
müşayiət olunursa, adi qovğaya çevrilir.
Mdrifdtlilik
də kommunikasiya mədəniyyətinin mühüm tərkib 
hissələrindən biridir. Mərifət hissi, əw əla, ölçü, ünsiyyətdə sər­
hədləri gözləmək duyğusudur ki, bunlan nəzərə almamaq qarşı 
tərəfi incidə, çətin vəziyyətə sala bilər. Mərifətsizlik qarşı tərəfin 
xarici görkəmi, hərəkəti, yaxud şəxsi həyatı ilə bağlı başqalarının 
eşitdiyi şəkildə söylənilən iradlar, dərdinə şərik olmalar və s. for­
mada əks oluna bilər.
Ünsiyyətdə 
təvazökarlıq
qarşı tərəfin qiymətləndirməsinə 
təmkinlə yanaşmaq, zövqünə, əqidəsinə hörmət etmək deməkdir. 
Təvazökarlığın əksi lovğalıq, açıq-saçıqlıq, ədabazlıqdır.
D əqiqlik
də işgüzar münasibətlərin uğurlu olmasında mühüm 
əhəmiyyətə malikdir. Həyat fəaliyyətində istənilən formada veril­
miş vədlərin və qəbul edilmiş öhdəlilkərin dəqiq şəkildə yerinə 
yetirilməsi olmadan işləri idarə etmək çətindir. Qeyri-dəqiqlik çox 
zaman əxlaqsız davranışla - yalanla, aldatma ilə yanaşı gedir.
Xeyirxahlıq
- bu, hər şeydən əvvəl, birinci olaraq hörmət 
göstərmək, başqa adamı narahatlıqdan və xoşagəlməzlikdən xilas 
etməkdir.
Kommunikasiya mədəniyyətinin yüksək səviyyəsi adamda 
aşağıdakı şəxsi keyfiyyətlərin mövcudluğu ilə müəyyənləşir:
• 
Empatiyalar -
dünyanı başqalarının gözləri ilə görmək, on­
lar kimi dərk etmək bacanğı;
• 
Xeyirxahlıq-
hörmət, rəğbət, bəzi hərəkətləri bəyənməsələr 
də, insanları başa düşmək bacanğı, başqalanm müdafiə etməyə ha­
zır olmaq;
• 
M ötəbərlik-
başqalan ilə ünsiyyət zamanı özü olaraq qalmaq 
bacanğı;
• 
Konkretlik
- öz həyəcanlan, fikirləri, hərəkətləri haqqında 
konkret damşmaq, suallara birmənalı cavab vermək bacanqlan;
• 
Təşəbbüskarlıq -
«daim irəliyə getmək», təmas qurmaq, fəal 
müdaxilə tələb edən vəziyyətlərdə başqalannın nə isə edəcəyini 
gözləmədən hansısa işləri başlamağa hazır olmaq bacanqlan;
• 
Səmimilik
- səmimi danışmaq və “düz dolanmaq” bacanğı;
309

---

• 
Açıqürəklilik
- başqalarına öz daxili aləmini açmağa hazır 
olmaq və bunun ətrafdakılarla sağlam, möhkəm əlaqələr yaradıl­
masına səbəb olduğuna qəti inamın mövcudluğu;
• 
Hisslərin qəbul edilməsi -
öz hisslərini ifadə etmək və baş­
qalarının emosional təsirlərini qəbul etməyə hazır olmaq bacarığı.
• 
Özünüdərketmə
- şəxsi həyatına və davranışlanna tədqiqatçı 
münasibət, başqalarından səni necə qəbul etmələrinə aid istənilən 
informasiyanı eşitməyə və bu zaman özünüqiymətləndirmə apar­
mağa hazır olmaq.
İnsan öz şəxsiyyətinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini dərk etdikdə,
başqalarını da yaxşı başa düşməyə başlayır.
• şəxsi tələbatlarını və öz dəyər meyarlarını, fərdi iş texnikasını;
• Öz perseptiv bacarıqlarını, yəni ətraf aləmi subyektiv ya­
naşma olmadan qavramaq bacarığım, bu və ya digər problemlə, 
şəxsiyyətlərlə, sosial qruplarla əlaqədar əvvəllər yaranmış mənfi 
fikirləri hiss etdirməməyi;
• Ə traf mühitdəki yenilikləri qəbul etməyə hazır olmağı;
• Başqa sosial qrupların və yad mədəniyyətlərin norma və 
dəyərlərinin başa düşülməsində şəxsi imkanlarını;
• Ə traf mühit amillərinin təsiri ilə əlaqədar öz hislərini və psi­
xoloji vəziyyətini;
• Özünün ətraf mühiti fərdiləşdirmək üsullarını, yəni ətraf 
aləmdə nəyi isə özününkü hesab edirsə ona münasibətdə sahiblik 
hissinin yaranmasını əsaslandıran səbəbləri.
K om m unikasiya m ədəniyyətinin səviyyəsinin yüksəldilm əsi
aşağıdakı sosial-psixoloji bacarıqların inkişafına yö n əld il­
m əlid ir
:
• Psixoloji baxımdan düzgün və şərait baxımından uyğun ol­
duqda ünsiyyətə daxil olmaq;
• Ünsiyyəti müdafiə etmək, tərəfdaşın fəallığım stimullaşdırmaq;
• Ünsiyyətin bitmə «nöqtəsini» psixoloji baxımdan düzgün 
müəyyənləşdirmək;
• Ünsiyyətin yarandığı kommunikativ vəziyyətin sosial-psixo­
loji xüsusiyyətlərindən ən yüksək səviyyədə istifadə etmək;
• Öz hərəkətlərinə qarşı tərəfin reaksiyasını proqnozlaşdırmaq;
310

---

• Psixoloji baxımdan həmsöhbətin emosional ahənginə kök­
lənmək;
• Ünsiyyətdə təşəbbüsü ələ almaq və saxlamaq;
• Ünsiyyətdə tərəfdaşı «arzuolunan reaksiyaya» təhrik etmək;
• Ünsiyyət tərəfdaşının sosial-psixoloji əhval-ruhiyyəsini for­
malaşdırmaq və «idarə etmək»;
• Ünsiyyətdə mövcud olan psixoloji maneələri d əf etmək;
• Artıq gərginliyi aradan qaldırmaq;
• Həmsöhbətə həm psixoloji, həm də fiziki baxımdan «uyğun 
gəlmək»;
• Jestləri, duruşu, davranış ritmini vəziyyətə müvafiq olaraq 
seçmək;
• Qarşıya qoyulmuş kommunikativ vəzifəyə uyğun səfərbər 
olmaq.
Nitq fəaliyyətinə, daha dəqiqi, nitq mədəniyyətinə aid olan bi­
lik, bacarıq və vərdişlər kommunikasiya mədəniyyətinin mühüm 
tərkib hissəsidir. Nitq fəaliyyətində 
üç
istiqaməti göstərmək olar: 
məzmun, ifadəlilik və sövqedici (təhrikedici).
Nitqin 
məzmun
istiqaməti fikirlərin zənginliyi, əhəmiyyətliliyi 
və əsaslandırılmış olması ilə xarakterizə edilir.
Nitqin 
ifadəliliyi
onun emosional çalarlan ilə bağlıdır: nitq 
parlaq, obrazlı, təsirli, yaxud quru, ölgün, tutqun ola bilər.
Nitq fəaliyyətinin 
sövqedici
istiqaməti onun insanların fikir, 
duyğu və iradəsinə təsirindən ibarətdir. Nitqin dinləyicilər tərəfindən 
qavranılma dərəcəsi onun məzmun, ifadəlilik və sövqedicilik isti­
qamətlərini əhatə edən nitq mədəniyyətinin səviyyəsindən asılıdır.
İşgüzar ünsiyyətdə 
nitq mədəniyyətinin əsas göstəriciləri
sıra­
sına aşağıdakıları aid etmək mümkündür:
• Lüğət tərkibini (dinləyiciləri təhqir edən (ədəbsiz) ifadələr, 
jarqon sözlər və dialektizmlər istisna edilir);
• Söz ehtiyatını (o nə qədər zəngin olarsa, nitq o qədər cəlbedici 
və ifadəli, əlvan olur və dinləyiciləri az yorur, çox təsir edir, yadda 
qalır və cəlb edir);
• Tələffüzü (Müasir Azərbaycan dilində norma Azərbaycan 
ədəbi dili hesab edilir);
311

---

• Qrammatikanı (işgüzar nitq qrammatikanın ümumi qay­
dalarına əməl edilməsini, həmçinin bəzi spesifik xüsusiyyətlərin 
nəzərə alınmasını tələb edir, məs., işgüzar nitqdə əsas yeri fellər 
yox, i simlər tutmalıdır);
• Üslubiyyatı (yaxşı nitq üslubuna artıq sözlərə yol verilmə­
məsi, düzgün söz sırası, standart, çeynənmiş ifadələrdən çəkinmək 
kimi tələblər verilir).
H ər bir şəxsiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri, onun daxili aləmi­
nin və işgüzar mühitinin fərdiliyi təkrarsız kommunikasiya mədə­
niyyəti haqqında danışmağa imkan verir. Yadda saxlamaq lazımdır 
ki, kommunikasiya mədəniyyəti sosial-psixoloji təlim prosesində 
inkişaf etdirilə bilər.