Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Ünsiyyətin qeyri-verbal 
vasitələrini aşağıdakı elmlər öyrənir:
1. kinesika
insanın hiss və duyğularının xarici təzahürlərini; 
m im ika
- üz əzələlərinin hərəkətini; 
jestika -
bədənin ayn-ayrr 
hissələrinin jest hərəkətlərini, 
pantom im ika-
bütün bədənin moto- 
rikasınr: pozalart, qaməti, təzimləri, yerişi öyrənir.
2. Takesika
- ünsiyyət zamanı olan təm aslan - əlsıxmalan, 
öpüşməni, toxunmaları, sığallamaları, itələmələri və b.k. öyrənir.
3. Proksem ika
ünsiyyət zamanı insanların fəzada yerləşmələ­
rini tədqiq edir və insan ünsiyyəti zamanı aşağıdakı məsafə zona­
larını müəyyən edir:
• İntim zona (15-45 sm) - bu zonaya yalnız yaxın, yaxşı tanış 
olan insanlar buraxılır; onun üçün etibarlılıq, yüksək olmayan səs, tak- 
til təmas, toxunmalar xarakterikdir. Tədqiqatlar göstərir ki, intim zo­
nanın pozulması orqanizmdə müəyyən fizioloji dəyişikliklərə - ürək 
döyüntülərinin sürətlənməsi, adrenalinin səviyyəsinin yüksəlməsi, qa­
nın başa axmasının sürətlənməsi və s. kimi hallara səbəb olur, ünsiyyət 
zamanı intim zonaya vaxtsız daxil olunması həmişə həmsöhbət 
tərəfindən onun toxunulmazlığına təcavüz kimi qəbul edilir.
• Şəxsi, yaxud fərdi zona (45-120 sm)- dostlar və həmkarlarla 
söhbət üçündür və tərəfdaşlar arasında vizual-görmə əlaqəsini 
nəzərdə tutur;
85

---

• Sosial zona (120-400 sm) bu tələbə adətən kabinetlərdə, 
müəllimlər otağında və digər xidməti yerlərdə, bir qayda olaraq, 
o qədər də yaxşı tanımadıqları insanlarla rəsmi görüşlər zamanı 
əməl olunur;
• Kütləvi zona (400 sm-dən yuxan) - mühazirə auditoriyasın­
da, mintinqdə və başqa yerlərdə böyük insan qruplan ilə ünsiyyəti 
nəzərdə tutur.
M im ika -
üz əzələlərinin daxili emosional vəziyyəti ifadə 
edən hərəkəti olub, insanın keçirdiyi həyəcanlar haqqında həqiqi 
məlumat verir. Mimik ifadələr 70%-dən çox məlumat daşıyır, 
yəni insanın gözləri, baxışlan, üzü deyilən sözlərdən daha çox şey 
söyləməyə qadirdir.
Məsələn, məlum olmuşdur ki, əgər söhbət zamanı insan gözlə­
rini söhbət müddətinin üçdən birindən az zamanda həmsöhbətinin 
baxışlan ilə qarşılaşdınrsa, demək öz informasiyasını gizlətməyə 
çalışır, yaxud yalan danışır.
Öz xüsusiyyətlərinə görə baxış işgüzar ola bilər. Bu zaman in­
san gözlərini həmsöhbətinin alnı ərazisinə dikir və ciddi işgüzar­
lıq atmosferi yaratmağı nəzərdə tutur; kübar - bu zaman baxışlar 
həmsöhbətin gözlərindən aşağı (dodaqlara qədər) səviyyəyə yönəlir. 
Bu, sərbəst kübar ünsiyyəti atmosferinin yaranmasına kömək edir; 
intim - bu zaman baxışlar həmsöhbətin gözlərinə yox, üzdən aşağı - 
bədənin sinə səviyyəsində digər əzalarına yönəlmiş olur.
Mütəxəssislər qeyd edir ki, belə baxış ünsiyyət tərəflərinin bir- 
birinə böyük marağının göstəricisidir; çəpəki baxış həmsöhbətinə 
tənqidi, yaxud şübhəli münasibətdən xəbər verir(“Əyri oturaq, düz 
danışaq”-müdrik el məsəli bu psixoloji durumdan yaranmışdır).
Alın, qaşlar, ağız, gözlər, burun, çənə - üzün bu hissələri əzab, 
qəzəb, sevinc, heyrət, qorxu, nifrət, xoşbəxtlik, maraq, kədər və s. 
kimi əsas insan emosiyalarını (yaxud duyğularını) ifadə edir. Həm 
də müsbət duyğular -sevinc, məhəbbət, heyrət-daha tez aşkarlanır; 
mənfi emosiyalar- kədər, qəzəb, nifrət daha çətin qavranılır.
Qeyd etmək vacibdir ki, insanın həqiqi duyğularının dərk 
edilməsində əsas yeri qaşlar və dodaqlar tutur. Elmi cəhətdən sübut 
edilmişdir ki, üzün sol tərəfi insan emosiyalarını daha tez əks et­
86

---

dirir; bu onunla əlaqədardır ki, beynin insanın emosional həyatını 
nəzarətdə saxlayan sağ yarımkürəsi üzün sol tərəfindəki əzələləri 
idarə edir. M üsbət emosiyalar bu və ya digər dərəcədə üzün hər iki 
tərəfində əks olunur, mənfi emosiyalar isə üzün sol tərəfində daha 
qabarıq əks olunur.
Müraciət zamanı jestlər çox məlumat verə bilər, çünki nitq 
dilində olduğu kimi, jestlərin dilində də sözlər və cümlələr vardır.
Jestlərin zəngin «əlifba»sını beş qrupa ayırmaq mümkündür:
1. İllüstrasiyaedici jestlər-bunlar məlumat jestl əri dir: yolgös­
təricilər («şəhadət barmağı»), piktoqraflar, yəni təsvirin obrazlı 
şəkilləri («bu ölçü və quruluşda»); kinetoqraflar - bədən hərəkətləri; 
«toxmaq» jestlər («rədd» jestləri); ideoqraflar, yəni təsəvvür edilən 
əşyaları birləşdirən özünəməxsus əl hərəkətləri;
2. Tənzimləyici jestlər - bunlar danışanın hər hansı məsələyə 
münasibətini ifadə edir. Bura təbəssüm, baş hərəkəti, baxışın 
istiqaməti, məqsədyönlü əl hərəkətləri aiddir.
3. Emblem jestlər - ünsiyyətdə istifadə olunan söz yaxud 
ifadələrin özünəməxsus əvəzediciləridir. Məsələn, əllərin əlsıxma 
hərəkəti şəklində birləşdirilməsi çox zaman «salam», bu şəkildə 
birləşdirilib baş üzərinə qaldırılması isə «görüşənə qədər» mənasını 
verir;
4. Uyğunlaşdıncı jestlər - insanın əl hərəkətləri ilə bağlı olan 
spesifik vərdişləridir.
Bunlar aşağıdakı şəkildə ola bilər:
a) bədənin ayn-ayn hissələrinin qaşınması və dartınması;
b) tərəfdaşa toxunma, şapalaqla vurma;
c) əl altında olan ayn-ayn əşyalann (qələmlər, düymə və s.) 
sığallanması, yaxud onlara müntəzəm toxunma;
5) affektor jestlər - bədən hərəkəti, yaxud üz əzələlərinin 
köməyi ilə müəyyən emosiyalan ifadə edən jestlər.
M ikrojestlər də mövcuddur: göz hərəkəti, boyunun qızarması, 
gözqırpmalann sayının artması, dodaqlann səyriməsi və s.
Təcrübə göstərir ki, insanlar duyğulannın ifadəsi üçün tez-tez 
jestlərə müraciət edirlər. Bu səbəbdən, kamil (həssas) insamn yalan­
çı, saxta jestləri ayırd etmək bacanğına yiyələnməsi çox vacibdir.
87

---

Ünsiyyət zamanı tez-tez aşağıdakı jest növlərindən istifadə 
olunur:
• Qiymətləndirmə - çənənin qaşınması; şəhadət barmağının 
yanaq boyu uzadılması; ayağa qalxma, otaqda gəzişmə və s. (insan 
informasiyanı dəyərləndirir);
• İnamlılıq - barmaqların piramidanın gümbəzi şəklində 
birləşdirilməsi; stulda yırğalanma;
• Əsəbilik və inamsızlıq - əl barmaqlarının daraqlanması; ovu­
cun içinin çimdiklənməsi; barmaqları ilə masanı döyəcləmə; stula 
əyləşməmiş onun söykənəcəyini əllə yoxlamaq və s.
• Gözləmə - ovucların bir-birinə sürtülməsi; nəm ovucların 
yavaş-yavaş silinməsi;
• İnkar - əllərin sinədə çarpazlanması; arxaya meylli bədən; 
çarpaz əllər; əlin burunun ucuna toxundurulması və b.
• Rəğbət bəsləmə - əlin sinəyə qoyulması; həmsöhbətə ara-sı-
ra toxunmalar və b.;
• Dominantlıq - baş barmağın nümayişkaranə şəkildə göstə­
rilməsi ilə bağlı jestlər, yuxandan aşağıya sərt əl yelləmələri və b.;
• Qeyri-səmimilik - «ağzı əlləri ilə örtmə» jesti, «buruna to­
xunma» ağızı örtməyin daha zərif forması kimi - bu ya yalanı, ya da 
nəyə isə şübhə etməyi göstərir; bədənin həmsöhbətdən çevrilməsi, 
«bir yerdə qərar tutmayan» baxış və s.
Geniş yayılmış jestləri (mülkiyyətjestləri, qadına pərəstişkarlıq 
etmək, siqaret çəkmək, güzgü jestlər, baş əymə jestləri və s) başa 
düşmək insanlan daha yaxşı anlamaq imkanı verər. Beləliklə, 
həmsöhbətin mənalı, təsirli davranışı etibarlı söhbət, yaxud ziddiy­
yətlər, xarakterin xüsusiyyətləri, tərbiyə haqqında məlumat verə 
bilər. Jestlərin dili, sözlərin dili və insanın daxili aləmi qarşılıqlı 
surətdə əlaqədardır. Bunu görməyi, qiymətləndirməyi və ünsiyyət 
təcrübəsində istifadə etməyi bacarmaq ünsiyyətin texnika və me­
todikasının mühüm tərkib hissəsidir. Bundan başqa, «bədənin 
dili» əsas vəzifənin həllinə - dinləyicilərə ən yaxşı şəkildə təsir 
göstərmək, onlar üçün məlum həqiqəti bəlkə də daha inandırı­
cı, daha asan mənimsənilən, daha əyani və möhkəm əks olunan 
etməyə imkan yaradır.
88

---

3.3. H əm söhbətlərin tipləri
Hər bir insan özünəməxsus, təkrarsız ünsiyyət tərzinə malik­
dir. İstənilən həmsöhbət təkrarsızdır. Buna baxmayaraq, onları 
müəyyən ümumi xarakterik cəhətlərinə görə qruplaşdırmaq müm­
kündür.
İşgüzar həmsöhbətlərin təsnifatı üçün əsas meyarlar aşağıda­
kılardır: öz işini yaxşı bilmək, açıqlıq və səmimilik; söhbətin digər 
iştirakçıları ilə ünsiyyət üsullarına bələd olmaq; söhbətin sürəti və 
uğurlu alınmasında maraqlı olmaq.
Təsnifatda həmsöhbətlərin doqquz mücərrəd tipi təqdim edilir: