Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Dialoq-mətnlərin məntiqi təşkili 
Mübahisə əsaslandırılmış 
dialoqun, əsaslandırılmış mətnin m üxtəlif növlərindən biridir. 
Həm də bu strukturun ünsürlərinin adlandırılması ilə əlaqədar 
tədqiqatçılar - Aristoteldən müasir əsaslandırma nəzəriyyəsini iş­
ləyənlərə qədər - arasında mütləq fikir birliyi yoxdur. Lakin on­
ların arasında dəlillərlə əsaslandırılmış mətnin ünsürlərinin müəy- 
yənləşdirilməsində özünəməxsus bir varislik nəzərə çarpır ki, bu 
da aşağıda adı çəkilənləri daha əhəmiyyətli hesab etmək imkanı 
yaradır.
Tezis - isbat edilən ideyanı formalaşdıran müddəa olub, fakt­
ların müəyyən şərhini təklif edir. Aristotelə görə, tezisin əsas­
landırılma (arqumentləşdirmə) prosesi üçün zəruri təkan şəxsi 
mövqeyin cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmiş rəyə uyğun gəl­
məməsidir, müasir praqmatika və koqnitologiya üçün isə bu, tezi­
sin adi şübhəliliyidir.
Arqumentlər 
(dəlillər) - tezisin həqiqiliyini əsaslandırmağa 
yardım edən müddəalar; onlar dəlillərin ünvanlandığı (dəlilin ge­
niş mənada dərk edilməsi, dar mənada bunlar faktlar, nümunələr, 
sənədləşdirmələr, sübutedici əşyalar deyil, yalnız mülahizədir) 
insanlar üçün sübut qüvvəsinə malikdir. Əsaslandırılmış mətnlər 
haqqında ədəbiyyatda müxtəlif əsaslandırma növləri göstərilir. 
Məsələn, 
A. 
V.Stepanov insanların ağıl və hisslərinə təsir dərəcəsinə 
görə qüvvətli, zəif və əsassız dəlilləri müəyyənləşdirir.
115

---

Qüvvətli
- rədd, məhv edilə bilməyən, dağıdılması mümkün 
olmayan dəlillər. Bunlar aşağıdakılardır:
• dəqiq müəyyən edilmiş faktlardan çıxan mülahizələr;
• qanun, nizamnamə və rəhbər sənədlərin müddəaları;
• eksperimentlərin nəticələri və ekspertlərin qərarları;
• tanınmış nüfuzlu şəxslərin fikirləri və nümunələri;
• şahidlərin və hadisələri gözləri ilə görənlərin ifadələri; statis­
tik ümumiləşdirmələr;
Z ə i f -
tənqidə davam gətirə bilməyən dəlillər, məsələn:
• kifayət olmayan statistik məlumatların nəticələri;
• Entimemalar (sillogizmin tam olmayan sxemi üzrə əqli nəticələr);
• Alogizmlər üzərində qurulmuş sofıst fənd və mülahizələri;
• Dinləyicilərə az tanış olan nüfuzlu şəxslərə əsaslanma;
• Səciyyəvi olmayan nümunələr və analogiyalar;
• Qərəzli seçilmiş haşiyələr, aforizm və kəlamlar;
• Ehtimallı nəticələr, variantlar, ümumiləşdirmələr.
Əsassız
- tamamilə ifşa edilə bilən dəillər; yəni:
• Saxtalaşdırılmış faktlara əsaslanan mülahizələr;
• Şübhəli, yoxlanılmamış, hökm qüvvəsini itirmiş mənbələrə 
istinad edilməsi;
• Əsassız ehtimallar, fərziyyələr, gümanlar;
• Öncədən verilən söz və vədlər.
Əsaslandırma üsulu (sübutların təqdim edilmə üsulları) - tezis 
və dəlillərin öz aralannda əlaqələndirilməsi üsulu.
Faktlara əsaslanan quruluşa malik mətnlərdə tərəflər arasın­
dakı qarşılıqlı münasibətləri məntiq qanunlan tənzimləyir, onlara 
əməl edilməsi mülahizələrin sübutlu olmasına təminat verir. Bü­
tün dörd qanunun mahiyyətini qısa olaraq aşağıdakı şəkildə ifadə 
etmək mümkündür: 
düzgün mülahizə müəyyən, ziddiyyətsiz, ardı­
cıl və əsaslandırılmış
olmalıdır.
Dəlillərə söykənən dialoq və monoloqun başlanğıc məntəqəsi 
tezisdir.
Sadə tezis - elementar deduktiv mülahizədə, mürəkəb te­
zis - diskussiyalı mülahizədə əks olunur.
Mürəkkəb tezis aşağıdakı qaydada qurulur: müəyyən edilən an­
layış + mənasına görə əks olan iki predikat (subyekti müəyyən edən
116

---

anlayış), yəni tezislərin cəmi (məsələn, «Klassik mətnlərin slenq 
dilinə tərcüməsi: linqvistik eksperiment, yoxsa ədəbi xuliqanlıq?»).
Tezisə nəzakətli məntiqi forma vermək üçün, hər şeydən 
əvvəl, müzakirənin, yaxud fikir ayrılıqlarının predmetini müəyyən 
edəcək anlayışların məzmununu dəqiqləşdirmək lazımdır.
Dəlillərin təminedici olmasına verilən minimum tələblər on­
ların dinləyici üçün həqiqi və real əhəmiyyətə malik olmasıdır. 
Dəlillər onların köməyi ilə əsaslandırılacaq tezisin həqiqiliyindən 
asılı olmayaraq, öz-özlüyündə həqiqi olmalıdır.
Ritorikada və əsaslandırma nəzəriyyəsində bir-biri ilə sıx şəkil­
də bağlı olan anlayışlar mövcuddur: sübut, dəlillərlə əsaslandırma 
və inandırma.