Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Sübut 
dedikdə, hər hansı tezisin həqiqiliyinin şübhə 
doğurmayan dəlillərlə əsaslandırılması başa düşülür. 
Dəlillərlə
əsaslandırma 
hər hansı fikri əsaslandırmaq üçün mənbə və dəlillər 
göstərilməsi prosesidir.
Birinci prosesdə həqiqiliyə riayət edilməsi - mütləq şərt, ikinci 
prosesdə isə arzu ediləndir.
Məntiqlilik inandıncılığın sinonimi deyildir. Məntiqlilik 
mülahizələrin ardıcıl, sistemli, razılaşdırılmış formasıdır ki, onla­
rın razılaşdırılmış olması prinsipi çox geniş sahələrdə dəyişə bilər.
Quruluşuna görə sübut və dəlillər bir-birindən fərqlənmir. Sü­
butlar həqiqiliyə, dəlillər inandırmaya aparır ki, inandırma səhv də 
ola bilər. Lakin çox zaman real nitq situasiyalarında məhz sübut 
nəticənin məntiqi məcburiliyinin qüvvəsinə görə yox, şəxsiyyətin 
ta qədimdən ona zorla təlqin edilən hər bir şeyə qarşı çıxmaq 
meyllərinə görə qəbul edilmir.
Dəlillərlə əsaslandırılma şərh edilənin həqiqiliyinə olan ina­
ma əsaslanır və emosional formalar dəlilləri daha cəlbedici edir. 
Mürəkkəb, yeni, mübahisəli ideyaları sübut etmək lazımdır, sadə 
təsdiq və inkarlar üçün isə bir sıra hallarda dəlillərlə əsaslandırma 
kifayət olur. İnsan təfəkkürü ümumiyyətlə yalnız məntiqi ola 
bilməz o, məntiq, hisslər və iradənin birliyini təmsil edir.
İnandırma 
subyektin qəbul etdiyi məlumata olan xüsusi 
münasibətidir. Dəlillərlə əsaslandırmanın inandıncılığı proble­
mi - auditoriyanın irəli sürülən müddəa və dəlillərə olan zəruri
117

---

münasibətinin formalaşıdınlması problemidir. Bu problem həqiqi­
liyin nümayişi yox, irəli sürülmüş müddəaların başa düşülüb həqiqi 
kimi qəbul edilməsidir.
Deməli, in an d ırm a öz növbəsində tezisin elə anlaşma səviy­
yəsinə çatdırılmasıdır ki, bu zaman qəbul edən nəticənin həqi­
qiliyinə, fikrin düzgünlüyünə, yaxud heç olmazsa, ağlabatan ol­
masına şübhə etmir, inandıranın haqqında damşqdığı məsələyə aid 
inamsızlıq, yaxud tərəddüd hissi keçirmir.
K o n stru k tiv dialoqun ap arılm ası q ay d aları Hər hansı insan 
fəaliyyətində olduğu kimi, ünsiyyətdə də konstruktiv (qurucu) və 
destruktiv (dağıdıcı) ünsürlər bu və ya digər dərəcədə uzlaşır.
Konstruktiv ünsür dedikdə psixologiyada «nə isə yeni bir 
başlanğıcın əmələ gəlməsində meydana çıxan bir əlamət, yaxud 
əlamətlər qrupuna malik olan və məhz ona görə yaradılmış yaradı­
cı başlanğıc», destruktiv ünsür dedikdə isə «dağılma, nəyinsə nor­
mal quruluşunun pozulması» başa düşülür.
Birinci halda iradi səy meydana çıxan affekt meyllərə qalib 
gəlir, ikinci halda isə emosiyalar üstün olur.
Həmsöhbətlərin davranışını əlaqələndirən bir sıra nitq qay­
dalarına əməl edilməsi fikirləri və emosiyaları uzlaşdırmağa 
kömək göstərir. Səmərəli kommunikativ davranışın normalarının 
müəyyənləşdirilməsi üçün ilk təşəbbüsü Aristotel göstərib.
«Ritorika» traktatının «Üslub haqqında» adlı fəslində o, üslu­
bun səmərəliliyini müəyyən edən üstün cəhətlərini göstərir: aydınlıq, 
əhəmiyyətlilik, həqiqilik. Kommunikasiya qaydalanmn (postulatlar 
(sübutsuz olaraq əsas götürülən müddəa) maksimlər, prinsiplər) mü­
fəssəl və sistemli formalaşdırılması təcrübəsi Q.P.Qraysa məxsusdur.
«Kommunikasiya prinsipi» adlandırılan əsas prinsip nitq ün­
siyyətinə qəbul edilmiş məqsədə və danışığın istiqamətinə uyğun 
olaraq öz töhfəsini vermək tələbindən ibarətdir. (Qraysa qədər belə 
qaydaları formalaşdırmağa N.P.Smit təşəbbüs göstərmişdir).
Əməkdaşlıq prinsipinin özü həm danışan tərəfindən «koope- 
rativliyə» can atmaq kimi, həm də danışanın sözlərini ünvanladığı 
şəxs tərəfindən öz bildiyi kimi təfsirini nəzərdə tutması şəklində 
başa düşülə bilər.
118

---

Adı çəkilən tövsiyələrə əməl edilməsi nitqin kommunikativ, 
yəni quruluş düzgünlüyünü təmin edir ki, bu da ünsiyyət baxımın­
dan nitqin düzgünlüyünə nisbətən daha əhəmiyyətlidir. 
Kommuni­
kativ düzgünlük
anlayışı altında söhbətin aparılması qaydalarına 
uyğunluq başa düşülür.