Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

1. N atiqin «ehtiyat bilikləri» prinsipi.
Ən qüvvətli təsir ba­
ğışlayan nitqlər biliklərin dolğunluğu nəticəsində meydana gəlir. 
Bunun üçün elə böyük biliklər ehtiyatı olmalıdır ki, onlardan ən 
lazımlılannı seçmək mümkün olsun. Öyrənmə ağacının budaqları 
çoxdur, kökləri dərinə işləyib. M üəllif informasiyaverici nitqə da­
xil olacağından əhəmiyyətli dərəcədə çox miqdarda material hazır­
layır, belə ki, məlumatların bir qismi yalnız məruzəçiyə məsələnin 
dərindən və hərtərəfli anlaşılması üçün gərəkli ola bilər.
H ər hansı məsələnin izahı zamam obyektiv olmaqdan ötrü, ya­
zısı ilə tanış olduğunuz ilk müəlliflə, yaxud ideyaları sizinkilərlə 
üst-üstə düşən mənbələrlə razılaşmaq lazım deyil. Bəlkə də, ətraflı 
öyrəndikdən sonra siz şəxsi mövqeyinizi dəyişməli olacaqsınız. Ev 
tikintisi zamanı çox sayda taxta materialından istifadə edilib, tikin­
ti başa çatandan sonra onlar yığışdırıldığı kimi, yalnız mövzunun 
işlənilməsi zamanı böyük həcmdə material gərəkli olur, hazırlıq 
bitdikdən sonra yalnız auditoriyaya veriləcək material qalır.
2. 
İşıqlandırılan fa ktla rın seçilm əsi zam anı sərtlik prin sip i
onu 
bildirir ki, gətirilən faktlar, rəqəmlər, adlar, tarixlər, nümunələr, si­
tatlar yerində, kifayət qədər və yoxlanmış olmalı, əsaslandırılmış, 
yaxud illüstrasiya edilmiş müddəalara uyğun gəlməlidir.
Natiq faktik materialı nümunə göstərərkən dəqiq mənbəyə isti­
nad etməli, yaxud bu zəruri olmadıqda, kiçik bir sitat gətirildikdə,
131

---

müəllifin adı, yaxud həm də onun müvafiq məqaləsinin adı 
çəkilməlidir. Verilən statistik məlumatların mənbənin etibarlılığı 
və bitərəfliyi baxımından yoxlanması zəruridir.
3. M əlum olanla yeninin qarşılıqlı əlaqəsi prinsipi.
Dinləyici 
və tam aşaçdan yeni olan, köhnələrə bənzəməyən, lakin onunla 
bilavasitə əlaqəsi olan bütün məsələlər maraqlandınr. Məlumatve- 
rici nitqin hazırlanması zamanı adi məsələləri maraqlı, yeniləri isə 
anlaşıqlı etmək zəruridir.
Birincisi, əgər mövzu yeni deyilsə, onu yeni faktlarla və ən 
vacib maraqlarla əlaqədə inkişaf etdirirlər.
İkincisi, əgər mövzu yeni və qeyri-adidirsə, onu artıq məlum 
olan faktlara və həyat təcrübəsinə əsaslanaraq inkişaf etdirirlər. 
Yeni və köhnəyə aid ünsürlər eyniyyət və ziddiyyətlərin qarşılaş- 
dınlması yolu ilə aydınlaşdırılır. Həqiqətən də, yenini başa düşmək 
onun köhnə ilə nə qədər oxşar və məlumdan nə qədər fərqli oldu­
ğunu görmək deməkdir.
M üqayisələr hər şeyi öyrənmək həvəsini oyadır və təmin edir, 
onlar həm də : « Bu əşyanın təbiəti necədir?» - sualını meydana 
çıxarır, sonra isə əşyanın nəyə oxşayıb-oxşamadığını göstərməklə 
həmin suala cavab verir, bununla da dinləyicinin fikirlərini 
hərəkətə gətirir və mühakimələrinin gedişini asanlaşdırır. Natiq: 
«Mədəniyyət kitabı evə verən kitabxana kimidir»- söylədiyi anda 
dinləyicinin ağlı işləməyə başlayaraq, kitabxana ilə mədəniyyət 
arasında onları birləşdirən ümumi əlaməti axtarmağa cəhd edir.
Natiq «bizdən əvvəlki nəsillər tərəfindən öyrənilmiş məsələləri 
- Əhdi-Ətiq və Əhdi- Cədidi, Kopemikin sistemini, çap maşını­
nı və s. miras olaraq əldə etmişik» deyəndə, dinləyici razılıqla 
mədəniyyət və kitabxana arasındakı əhəmiyyətli oxşarlığı dərk 
etməyə başlayır, hətta onda mədəniyyət haqqında yeni təsəvvürlər 
formalaşmağa başlayır. Az tanış olan hadisələri izah edərkən qar- 
şılaşdırmalar olmadan keçinmək, demək olar ki, mümkün deyil.
4. 
N atiqin nitqində təfəkkürün hərəkətinin əks olunm ası p rin ­
sipi.
M əlumdur ki, bərabər şərait mövcudluğunda həmişə diqqət 
hərəkətdə olana yönəlir. Bu müddəa təkcə fiziki hərəkətlə bağlı 
yox, həm də təsəvvürdə yaranan hərəkətlə bağlı düzgündür.
132

---

Hətta bir fikirdən o birinə keçmək kimi bir hərəkət də öz- 
özlüyündə maraq doğura bilər. Dinləyicilər ideyaların onlann dərk 
etməsinə uyğun olaraq nizamlı şəkildə inkişaf etdirilməsinə tələbat 
hiss edir. Heç bir səbəb olmadan bir fikirdən digərinə uçurmuş 
kimi keçmək dinləyicini yanılda bilər.
Bu, dinləyicinin ardıcıl və müntəzəm şəkildə təəssürat əldə 
etmək kimi təbii arzusunu məhv edir. Ardıcıllığa əməl etmək 
istəyərkən öz nitqini çox uzadaraq onu 20 əsas bölməyə ayıran na­
tiq də eyni səhvi buraxmış olur. Nitqin əvvəlində meydana gəlmiş 
canlı diqqət dağılır və yorğunluqla əvəz olunur.
Təfəkkürün hərəkətinin nitqdə əksi aşağıdakı şəkildə həyata 
keçir:
a) suallar və cavablann ardıcıl, məntiqi silsiləsi şəklində; su­
allar birbaşa verilə, yaxud nəzərdə tutula bilər, ən vacibi onlann 
dinləyicinin şüurunda öz-özünə meydana gəlməsidir;
b) məntiqiliyi xüsusi olaraq nəzərə çarpdınlan nitq vasitələrinin 
köməyi ilə: məsələn, alt mövzular və nəticənin nümunəvi ardıcıl­
lığı ilə: daha bir sual, sonrakı məsələ, daha sonra, . . . məsələ 
haqqında şərhə keçid alıram. . ., həm də; birincisi; ikincisi, ikinci 
məsələ, başqa məsələ, başqa xüsusiyyət, əlavə olaraq, nəhayət, və 
sonuncu, beləliklə, deməli, bu halda, buna görə və s.
Elmi məlumatın geniş yayılmasının üç əsas prinsipi mövcud­
dur: leksik-semantik tərcümə, konkretləşdirmə və əyləncəlilik. Bu 
üç prinsip uzlaşır, qovuşur, fəal şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olur. Cid­
di elmi məlumatın belə dəyişikliyinin üsul və vasitələri m üxtəlif və 
çoxşəkillidir.
Geniş yayılmış şərh mühazirənin aydınlığını və hamı üçün 
anlaşıqlılığını təmin etməkdən ötrü dil vasitələrinin şüurlu və 
məqsədyönlü seçilməsini tələb edir, dinləyici, hər şeydən əvvəl, 
eşitdiyi mühazirənin mətnini təşkil edən sözləri anlamalıdır. Əgər 
sözlər, onlann səs tərkibi və mənası dərk edilib anlaşılmazsa, 
mülahizələrin mənasının anlaşılması prosesi çətinləşəcəkdir.
Buna görə də təbiidir ki, hamıya anlaşıqlı olan şərh üçün sözlər 
və ifadələrin seçilməsi elmi xülasələrdən fərqlənir. Sadə, anlaşıqlı 
xülasə formasının axtanlması eyni zamanda izahedici xülasə for­
133

---

masının axtarışı deməkdir. Buna görə də hamı üçün verilən şərhdə 
eyni bir fikrin sözlərlə ifadəsinin m üxtəlif variantlarından o qədər 
istifadə edilməlidir ki, həmin fikir m üxtəlif səviyyəli dinləyicilərin 
şüuruna həkk oluna bilsin.
Nitqin sadəliyi şərh edilən ideyanın adiləşdirilməsi, yaxud 
bəsitləşdirilməsi mənasım vermir. Elmi dilin xüsusiyyəti elmi an­
layışların terminlərlə dəqiq ifadə edilməsindən ibarətdir. Elmi- 
kütləvi mühazirədə də elmi anlayışlardan istifadə edilə bilər və 
istifadə edilməlidir, lakin xüsusi leksikanın izahı mühazirəçinin 
vəzifəsidir.
Beləliklə, izahat m üxtəlif üsullarla həyata keçirilə bilər: anla­
yışın məntiqi izahı, xarici sözlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi, 
sinonimlərdən istifadə edilməsi, sözün mənşəyi haqqında izahat 
(etimoloji arayış), terminin anlaşıqlı mətnə daxil edilməsi, canlı 
nümunələrin göstərilməsi və s.
Elmi məlumatın geniş kütləyə çatdırılmasının üsullarından bi­
ri də mücərrədin konkretə çevrilməsi, yaxud şərhin konkretləşdi- 
rilməsidir.
Bu, m üxtəlif yollarla, xüsusilə bədii əyanilik (yəni dilin mü­
cərrəd ideyanı söz vasitəsilə «görməyə» yardımçı olan təsvir və 
ifadə vasitələrindən- müqayisə, metafora, epitetlərdən istifadə), 
m üxtiəlif növ illüstrasiyalar, eksperimentlər, həyatdan gətirilən 
faktlar və dinləyicilərin həyat təcrübəsinə istinad və s. vasitəsilə 
həyata keçirilir.
Bu zaman aşağıdakı qaydaya əməl edilməlidir: sadədən mürək­
kəbə, yaxından uzaqdakına, məlumdan yeniyə getmək lazımdır.
Konkretləşdirmədə şərhin «əsas obrazı», əsas fikri, məsələnin 
mahiyyətini göstərməyə, həm də sadəcə illüstrasiya etməyə yox, 
onu ətraflı, gözlənilməz dərəcədə parlaq və hamıya yaxşı tanış 
olan obrazlı, emosional-əyani formada təsəvvür etməyə imkan 
verən, bəzən insan fəaliyyətinin tamamilə başqa aspektinə aid olan 
sahəsindən götürülmüş müqayisə mühüm rol oynayır.
Nümunələr mürəkkəb elmi informasiyanın izah edilməsinin 
ən səmərəli üsullarından biridir. Onların köməyi ilə izah olunan 
məsələni dinləyiciyə yaxınlaşdırmaq mümkündür. Nümunənin
134

---

əhəmiyyətli xüsusiyyətləri anlaşıqlı olması və yerində istifadə 
edilməsidir.
Məlumatverici nitqlərdə istifadə edilən nümunələrin başlıca 
keyfiyyəti aydınlıq və onların yaratdığı maraqdır. Nümunələr fak- 
tik, yaxud təxmini, qısa, yaxud ətraflı illüstrasiya formasına malik 
ola bilər. Bütün digər növləri ilə eyni imkanlara malik olduqda belə 
faktiku nümunə təxminidən daha çox təsir bağışlayır və həmçinin 
isbat zamanı layiqli ünsür kimi çıxış edə bilər.
Buna baxmayaraq, təxmini nümunələr də özünəməxsus üstün­
lüyə malikdir: onlara fakt olmadığı zaman müraciət etmək müm­
kündür; onları elə qurmaq mümkündür ki, sizin mülahizənizə ta­
mamilə uyğun gəlsin; onlar hansısa tək real hadisədən daha tipik 
və buna görə də həqiqətə daha uyğun ola bilərlər (təxmini nümunə: 
təsəvvür edin ki, siz yaş və maraq səviyyəsi m üxtəlif olan insan­
ların toplaşdığı auditoriya qarşısında çıxış edirsiniz. Bu halda au­
ditoriyanı fəallaşdırmaq üsullarından hansı daha səmərəli olar?).
Sadə şərh səmərəli və emosional ünsürlərin uzlaşmasına əsas­
lanır. Bu zaman insanlann hislərini, duyğularını oyatmağa çalış­
maq lazımdır, çünki bunsuz tam dərketmə mümkün deyildir. Elmi- 
kütləvi şərhin emosionallığı m üxtəlif səbəblərdən asılıdır.
Əgər natiq ehtirasla danışırsa, şərh müzakirə üçün açıqdırsa, 
natiqin nitqi ifadəli və xüsusidirsə, auditoriya mühazirənin oxun­
ma üslubuna öz diqqəti ilə cavab verər.
Dinləyicilərin hislərini və onlarla birlikdə mövzuya, prob­
lemə marağını iştirak effekti də oyada bilər. Bu effekt yalnız 
natiq-məruzəçi qlobal elmi problemləri həyat materialları və 
dinləyicilərin mənəvi tələbatları ilə uzlaşdıra bildikdə yaranır.