Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

İmprovizə 
(lat. improvise - «gözlənilmədən») - mühazirənin 
gedişi zamanı ani, bir anda, əvvəlcədən planlaşdırılmadan baş ve­
rən, mühazirəçinin özü üçün də gözlənilməz olan, mühazirənin 
məntiqi «skelet»ini söz, intonasiya, jestlərlə ətə-qana gətirən ya­
radıcılıqdır.
Belə bir fikir mövcuddur ki, ali məktəb mühazirəsi natiqlik 
sənətinə yaddır, natiqlər də ali məktəblərdə tribun yox, yalnız pe- 
daqoqlardır. Lektor-pedaqoq üslubunun tərəfdarları qeyd edir ki, 
mühazirədə ən başlıcası elmilik, ciddi məntiq, faktlar və dəlillərin 
qüvvəsinin mövcudluğudur. Lakin mühazirə «quru» və hər hansı 
emosiyadan azad olmamalıdır.
Əlbəttə, jannna görə m üxtəlif mühazirələr mövcuddur: yalnız 
təhsilləndirici və maarifləndirici, nəzəri, başlanğıc, təbliği, yaxud 
tanışlıq, icmal və s.
Lakin ciddi elmilik tələblərinə cavab verən istənilən mühazirə 
yalnız şüura yönəldilərək, dərketmə prosesində duyğulan nəzərə 
almaya bilməz. Qavrama mexanizmindən psixoloji komponenti 
çıxarmaq mümkün deyil.
Ən istedadlı ali məktəb professorlanndan biri olan L.P.Qross- 
man (1888-1965) «gözəl nitqin poetikası»ndan danışır, mühazirəni
129

---

«oxu predmeti haqqında konkret və parlaq təsəvvür üzərində quru­
lan, canlı ədəbi dildə şərh edilən və ciddi, mütənasib kompozisiya­
ya tabe etdirilən» «bədii hadisə» kimi nəzərdən keçirirdi.
Professor Qrossman bədii ali məktəb mühazirəsində dinləyi­
cilərin təxəyyülünü canlandıran mövzu şəffaflığı, şərhin cəlbedi­
ciliyi, plastik aydınlığı, daxili mütənasibliyi və emosionallığı kimi 
ünsürləri əsas görürdü.
Onun düzgün olaraq göstərdiyi kimi, mühazirənin estetikli- 
yi və bədiiliyi həm də artistizm kimi bir ünsürlə təmin edilir ki, 
bu da nitqin xarici zərifliyi, sərbəst improvizə, mühazirəçinin 
dinləyiciləri cəlb etmək, onların təxəyyülünü canlandırmaq baca­
rığıdır. Ali məktəb mühazirəçisi kürsüdə dayanıb yeknəsəq səslə 
məruzə edən natiqdən fərqli olaraq, auditoriyada “bir aktyorun te­
atrı” təəssüratı yaratmalıdır. Qrossman qeyd edirdi ki, mühazirə 
elə tamamlanmış və bütün, elə cəlbedici və ilhamlı olmalıdır ki, 
«ahəngdar poema şəklində» görünsün.
Elm i icm al və siyasi icm al
öz formasına görə prinsipial olaraq 
bir-birindən fərqlənmir. Burada nitqin predmeti və şərhin üslubu 
fərqlidir. İcmalda müəllifin mövqeyi aydın şəkildə üzə çıxır. Şərh 
etmək- gördüyünü müşahidə etmək və ətraflı düşünmək, təhlil 
etmək, qruplaşdırmaq və təsnif etmək deməkdir.
Şərhçi aşağıdakıları etməlidir:
1. auditoriyanın maraqlarını oyatmalı, siyasi, yaxud elmi 
həyatda baş verənlər barədə danışmalıdır;
2. qabaqcıl baxışları müdafiə etməli və dinləyicilərdə «şəxsi 
strategiyanın» yaranmasına kömək etməlidir;
3. hadisələrin (elmi nəzəriyyələr, kəşflər, fərziyyələr, nəzər 
nöqtələri) mahiyyətini aşkara çıxarmalı, əksliklərini göstərməlidir;
4. proqnozlaşdırma yolu ilə mahiyyət əlaqələrinin aydınlaşdı­
rılması, hadisələrin inkişaf xəttinin müəyyənləşdirilməsi vasitəsilə 
ictimai-siyasi (elmi) inkişafın gedişini dərk etdirməlidir;
5. problemlərin (siyasi, elmi) əməli həllinə kömək etməlidir.
İcmalın predmetini siyasətin, yaxud elmin ümumi məsələləri
və s. təşkil edə bilər. İcmalın predmeti üçün şərh edilən hadisələrin 
məkan-zaman, yaxud mövzu əlaqələri səciyyəvidir, onlar ictimai-
130

---

siyasi, yaxud elmi sahədə müəyyən fəaliyyət mərhələsini yekun­
laşdırır.
İcmalın əsas metodu eyni bir zamanla, məkanla birləşən fakt­
ların müəyyən birliyinin dərindən öyrənilməsi əsasında auditoriya­
nı cəmiyyətdə (elmdə) baş verən proseslərlə, yaranmış vəziyyətlə, 
meydana çıxmış problemlərlə tamş etməkdir. 
Hadisəni xarici 
vəziyyətinə və mahiyyətinə görə şərh edərkən natiq auditoriyanı 
zəruri ideyaya yönəldir.
Elmi icmaldan fərqli olaraq, siyasi icmalda qarşı tərəfə 
(opponentə) ünvanlanan məcazlar, sarkazm; gerçəkliyin m üxtəlif 
hadisələrini xarakterizə edərkən qüvvətli coşqunluq yer ala bilər.
Məlumatverici nitqin yaradılmasının aparıcı prinsiplərini 
nəzərdən keçirək: