Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

qəzəb
- sərt, həyəcanlı, əsəbi səslə;
• 
kədər və m əyusluq
- yazıq, ümidsiz, qınq-qınq, ağlar səslə;
• 
qorxu
- batmış, çaşqın, həvəssiz səslə;
• 
qətiyyət -
gərgin, möhkəm, zəhmli, sürətli, sərtlik ifadə edən 
səslə;
• 
sevinc
- açıq, yumşaq, incə, şən, sərbəst səslə;
• 
peşm anlıq
- tutqun sərtlik çalan olan batıq və tutqun səslə 
ifadə olunur.
Nitq fəaliyyətində emosiyalar müxtəlif şəkildə üzə çıxır. 
Bəzilərinə şişirdilmiş şəkildə uca səs və təngə gətirən hüsn-rəğbət, 
bəzilərinə isə soyuqluq və çox şişirdilmiş nəzakət xasdır.
213

---

N itqin em osionallığı:
1) istifadə edilən nitq vasitələrinin (intonasiya, lüğət, struktur) 
və mətnlərin ümumi həcminin, onların kompozisiya quruluşunun, 
obrazlılıq və metaforalılığının uzlaşdırılmasında;
2) mətnlərin məzmunluluq xüsusiyyətlərində, onların emosio­
nal modallığmı müəyyən edərkən, həmçinin fərd üçün bütünlükdə 
xarakterik olan nitq davranışının m odallıqlannda 
təzahür edir.
Yüksək mənfi emosionallıq vəziyyətində nitqdə irəli sürülən 
tezis və mülahizələrin miqdan, həmçinin fəal lüğət tərkibinin 
həcmi azalır. Fikirlər eyni sözlərin ətrafında «ayaq döyməyə» baş­
layır, sözlər müxtəlif sifət və təyinlərlə istifadə edilməyə başlayır. 
Eyni bir tezis üçün istifadə edilən dəlillərin sayı çoxalır.
Nitqdə qiymədəndirici mülahizələrin sayı artaraq, təhqirə qədər ça­
tır, sözlərə böyük həcmdə anlayışlar daxil edilir. Sözlər fikirlərin sürətinə 
çata bilmir, həcmi və istiqaməti göstərən jestlərin miqdan çoxalır.
Tezis və mülahizə birləşir, səbəb aynca göstərilmir, nəticə isə 
yekun əvəzinə göstərilir. Belə «klassik» «emosiyayaradıcı vəziy­
yətdə» natiq özünün nitq məlumatını (tənqidi rezyume kimi) özgə 
mətninin fraqmentləri, sitatlan, qəlibləri ilə əvəz edir.
Ciddi məhdudiyyətlərin, leksik və sintaktik vasitələrin ciddi se­
çiminin olmadığı intervyü, elmi diskussiya, operator reportajı zamanı 
dil işarələri kodlanmn sərt reqlamentləşdirilməsi şəraitinin əksinə ola­
raq, emosional tənzimlənmənin sərbəst forması daha dəqiq aşkara çıxır.
Nitqdə metaforalar, maraqlı assosiativ müqayisələr meydana 
çıxır, əvəzedici sözlər buraxılır. Mətnlərin belə emosional əlvanlı­
ğı müsbət psixoloji iqlim yaradılmasına, məqsədə çatılmasına qüv­
vətli təsir göstərir.
Emosionallıq şifahi mülahizənin məqsəd və vəzifələrindən 
asılı olaraq tənzimlənir. Emosiyaların belə tənzimlənməsi qabaq­
cadan planlaşdırılmış çıxış, yaxud nitqdə həyata keçirilir. Məsələn, 
elmi və rəsmi-işgüzar nitqdə emosional ifadə vasitələrinin miqdan 
bu üslublann tələbləri ilə məhdudlaşacaqdır.
Publisistik (nəsihət, təsəllivermə), yaxud bədii (sağlıq, təbrik) 
nitqlərdə bu vasitələrin sayı çox olacaq. Çünki son nəticənin mət­
nin emosional çalarlanndan asılılığı yüksələcək.
214

---

Təkzib mətnlərində emosional çalarlann səviyyəsi isbat mənt- 
lərindən və təqdim edilmiş verbal materialın məzmununu xülasə 
edən mətnlərdən yüksəkdir və xarakteri də mürəkkəbdir, bu isə 
verbal ünsiyyətin m üxtəlif şəraitlərinin təşkil edilməsi üçün maraq 
doğurur.
Emosional-ekspressiv vasitələrin daha böyük çoxluğuna danı­
şıq nitqində rast gəlinir. Bu növdə üslub çərçivələri mövcud deyil, 
deməli, psixoloji ifadəlilik üçün daha çox imkan yaranır.
Beləliklə, gündəlik nitq fəaliyyətində dinləyiciyə emosional 
təsir göstərməyin mexanizmlərini bilmək və onu nəzərə almaq şi­
fahi nitqin səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldə, emotiv 
verbal ünsiyyətdə əhəmiyyətli yardım göstərə bilər.
Digər tərəfdən, şəxsi emosiyaların sərbəst şəkildə tənzim­
lənməsi natiqə nitqindən dinləyicilərə, xüsusilə insan psixika­
sına mənfi təsir göstərən şəraitdə emosiyaları kənarlaşdırmağa, 
ünsiyyət üzrə tərəf-müqabilləri ilə sabit, rəvan münasibətləri təmin 
etməyə imkan verir.
Siseron natiqin emosional davranışını onun ən mühüm vəzifəsi 
ilə birləşdirirdi:
«D anışıqdanatiqüçündinləyiciniöztərəfinəm eyilləndirm əkdən
mühüm heç nə yoxdur və bundan ötrü dinləyici elə heyran olm alı­
dır ki, onu şüurlu m ülahizələrin gücü yox, qüvvətli ruhi həyəcan,
ya xu d ekstaz idarə etsin.
Axı, insanlar həqiqətin, göstərişlərin, hüquqi norm a və qa­
nunların tələblərindən daha çox nifrətin, məhəbbətin, ehtira­
sın, qəzəbin, kədərin, sevincin, ümidin, qorxunun, yanlışlığın və
ümumiyyətlə, hansısa m ənəvi hərəkətin təsiri ilə mühakimə yürü­
dürlər».
Emosiyalar da fikirlər kimi şüurda yaradıla bilər. Bu zaman 
« fikirlərin dili və sözlərin dili bir-biri ilə uyğunlaşmır», belə ki, 
fikrin yadda saxlanılması onun ifadə edildiyi sözün yadda saxla­
nılması demək deyil, burada əlaqə yoxdur.
Əgər fikri eyni sözlərlə yaratmaq istəsək, bu həmin fikrin yad­
da saxlanmasını çox çətinləşdirər - məhz bu fakt yuxanda qeyd 
olunan fikri təsdiq edir.
215

---

Eksperimentlər göstərir ki, natiqin söylədiyi ifadənin dərk 
olunması fikir dilindən söz dilinə özünəməxsus tərcümə, onun 
qarşı tərəfdən başa düşülməsi isə, əksinə, söz dilindən fikir dilinə 
tərcümədir. Müəyyən edilmişdir ki, belə tərcümənin emosiyalarla 
müşayiət olunması fikrin yadda saxlanılmasının səmərəliliyini və 
onun təfəkkür prosesinin emosional motivasiyası hesabına yara­
dılmasının keyfiyyətini yüksəldir.
216

---