Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

2.5.2. Orta stoa 
 
Orta  stoaçılar  bir  çox  hallarda  qədim  stoaçıların 
ənənələrindən aralanırdılar. Bunun səbəbi birinci növbədə 
onların ünvanına söylənilən tənqidlər olmuşdur. Digər bir 
səbəb  isə  stoa  məktəbinin  ənənələrinin  Romanın 
gerçəkliklərinə  uyğunlaşması  idi.  Beləliklə,  orta  dövrün 
stoaçıları  öz  təlimlərini  nəzəri  müstəvidən  həyatın 
problemlərinə yönəltmiş, nəzəri fəlsəfəni tətbiqi fəlsəfə ilə 
əvəz 
etmişdirlər. 
Orta 
stoaçılığın 
ən 
görkəmli 
nümayəndələri Panetius və Posidonius olmuşdurlar.  
Panetius (yun.  Παναίτιος,  m.  ö.  180  –  110)  soyca 
Rodos  adasından  idi.  Sonra  Afinaya  köçmüş,  orada 

172 
 
stoaçılar  məktəbinin  ardıcıllarından  biri  olmuş,  sonralar 
isə  ona  başçılıq  etmişdir.  Ancaq  o,  klassik  stoa  təliminə 
peripatetik  və  platonik  məktəblərinin  elementlərini  də 
qatmışdır. 
Daha  sonra  Panetius  Romaya  köçmüş,  orada 
fəaliyyətini  davam  etdirmiş,  həmçinin  tanınmış  Roma 
dövlət xadimi və filosofu Siseronun müəllimi olmuşdur. 
Panetius  həm  də  “Siyasət  haqqında”,  “Vəzifələr 
haqqında”,  “Tale  haqqında”  kimi  bir  çox  kitablar 
yazmışdır.  Ancaq,  zamanımıza  onların  yalnız  bəzi 
fraqmentləri gəlib çatmışdır. 
Panetius  stoa  fəlsəfəsini  romalıların  dünyagörüşünə 
uyğunlaşdırmışdır.  O  hesab  edirdi  ki,  platonizmin, 
peripatetizmin  və  stoaçılığın  mənşəyi  eynidir,  onlar 
Sokratdan başlayır. Buna görə də o, stoaçılığa yeni fikirlər 
gətirmişdir.  Belə  ki,  Panetius  başqa stoaçıların  kosmosun 
zaman-zaman  odda  yanıb  məhv  olması  və  onun  yenidən 
yaranması fikrini qəbul etməmişdir (4, 134). O, Aristotelin 
dünyanın  əbədi  olması  fikrinə  üstünlük  verirdi.  Həm  də 
Platondan  fərqli  olaraq  o,  Panetius  ruhun  ölməzliyini 
inkar edirdi (2, 57).  
Keçmişdə  yaşayan  stoaçılar  ruhu  bədənlə  kəskin 
olaraq  fərqləndirmiş,  onların  bir-biri  ilə  qarşıdurmada 
olmalarını iddia etmişdilər. Ancaq, Panetius insanı ruh və 
bədən  vəhdətində  olan  yetkin  bir  varlıq  kimi  təsəvvür 
edirdi.  Eləcədə  o,  taleyin  önəmini  inkar  etməyərək  insan 
azadlığının da əhəmiyyətini vurğulayırdı (6, 482). 
Panetiusun  fikrincə  hər  bir  insanda  4  əsas  yönəlmə 
vardır: müdrikliyə, müstəqilliyə, kamilliyə və özünü qorumağa. 

173 
 
Başqa  stoaçılarda  olduğu  kimi  o,  həyatın  son  məqsədini 
“təbiətə  uyğun  yaşamaqda”  görürdü  (15,  300).  Bunu  da 
dünyanı  dərk  etmək,  başqa  insanlarla  ünsiyyət  qurmaq, 
mənəviyyatı yüksəltmək, həyatı düzənləməklə əldə etmək 
olur. 
Qədim  stoaçıların  etik  təlimlərində  xeyrə  doğru 
yönəlmək  xoşbəxtliyə  aparan  yoldur.  Bunu  da  onlar  bir 
mənəvi  hal  kimi  görürdülər.  Ancaq  Panetius,  romalıların 
dünyagörüşünə uyğunlaşaraq xoşbəxtliyə aparan yol kimi 
həm də bədənin sağlamlığı və rifahın artması kimi maddi 
durumları  da  əlavə  etmişdir.  Falçılıq  və  öncədəngörənlik 
onun tərəfindən rədd edilirdi (1, 314). 
Qədim  stoaçılar  hesab  edirdilər  ki,  müdrik  insanın 
sözündən  və  davranışlarından  hər  kəs  örnək  almalıdır. 
Panetius 
isə 
bunu 
vətəndaşın 
dövlət 
qarşısında 
sorumluluğu ilə əvəz etmişdir. 
Orta 
stoa 
dövrünün 
daha 
bir 
görkəmli 
nümayəndəsi Posidonius (yun.  Ποσειδόνιος,  m.  ö.  140  – 
50) Suriyanın  Apameya  şəhərində  anadan  olmuşdur. 
Sonra  Afinaya  köçmüş,  orada  Panetiusun  öyrəncisi 
olmuşdur.  O,  uzun  müddətli  səyahətlərə  çıxmış,  müxtəlif 
ölkələrə səfər etmişdir. Eyni zamanda o, elmlə də məşğul 
idi. 
Bütün 
bu 
amillər 
onun 
dünyagörüşünü 
zənginləşdirmişdir. (5)  
Posidonius  qırx  yaşında  olarkən  Rodos  adasında  öz 
fəlsəfi  məktəbini  açmışdır.  Sonra  Romaya  gələrək  orada 
bir  çox  tanınmış  adamlarla  münasibətlər  qurmuşdur. 
Daha  sonra  isə  Rodosa  qayıdaraq  orada  elmi  və  fəlsəfi 
fəaliyyətini  davam  etdirmişdir.  Məşhur  Roma  filosofu 

174 
 
Sisero və tanınmış siyasi  xadim Pompeus Podosda ondan 
dərs almışdırlar.  
Səksən  yaşı  tamam  olduqdan  sonra  Posidoniusun 
yenidən  Romaya  gayıtmış  və  orada  da  dünyasını 
dəyişmişdir.  
O,  “Okean  haqqında”,  “Fizika  haqqında  fikirlər”, 
“Kosmos haqqında”, “Əxlaq haqqında fikirlər” kimi çoxlu 
kitablar  qələmə  almışdır.  Ancaq,  zamanımıza  onların 
yalnız bəzi fraqmentləri gəlib çatmışdır. 
Posidonius  müxtəlif  elmlərlə  məşğul  olmuşdur. 
Riyaziyyat,  fizika,  astronomiya,  coğrafiya,  tarix  kimi 
elmlər  onun  maraq  dairəsinə  daxil  idi.  Demək  olar  ki  o, 
antik dövrün ən bilikli alimlərindən biri olmuşdur.  
Posidonius  stoaçılığın  həqiqəti  əks  etdirən  yeganə 
təlim  olduğunu  inkar  etmiş  və  oraya  platonizmin 
ideyalarını  da  qatmışdır.  O  həmçinin,  Platonun  məşhur 
“Timeus” əsərinə şərhlər də yazmışdır.  
Posidoniusun 
fizikası 
monizmin 
əsasında 
qurulmuşdur.  O  hesab  edirdi  ki,  bütün  dünya  boşluqları 
olmayan tam vahid bir varlıqdır; onun sonu yoxdur, kürə 
şəklindədir  və  hərəkətsizdir  (1,  311).  Onu  cisimsiz  boşluq 
əhatə  edir.  Bu  baxımdan  onun  fikirləri  Parmenidesin 
fəlsəfəsinə yaxınlaşırdı.  
Ancaq,  Posidoniusun  monizmi  qədim  stoanın 
monizmi  kimi  ardıcıl  deyildi.  Əgər  qədim  stoaçılarda 
tanrılar, əql və tale eynilik təşkil edirdilərsə, Posidoniusda 
bu  eyniliyi  baş  tanrı  Zeus  və  başqa  təbiət  və  tale 
təcəssümü  olan  tanrıların  örnəyində  görürdü.  Dünya 
əslində  tanrının  hal  dəyişməsidir  və  odlu  nəfəs  (pnevma) 

175 
 
şəklində  mövcuddur  (1,  312).  Odlu  pnevmadan  isə 
dünyada  olan  hər  şeyin  əsasını  təşkil  edən  “toxumlar” 
ayrılır  (6,  485). Əslində  tanrı  bir  şəxs  deyil,  odlu 
pnevmadır. Onun şəxsiyyəti yoxdur; həm hər şeyə çevrilə, 
həm də şeyləri özünə bənzədə bilər.  
Beləliklə,  Posidonius  dünyanı  vəhdətdə  və  eyni 
zamanda bir olan tanrı kimi təsəvvür edirdi. Bu dünyanın 
(vahidin,  tanrının)  içində  isə  başqa  tanrılar  da  vardır. 
Onlar  pnevmadan  yaranıb  onunla  birlikdə  ideal  aləmi 
təşkil edirlər. Burada Posidonius Platon idealizminin təsiri 
altına  düşmüşdür.  Sonralar  isə  bu  fikir  yeni-platonçu 
Plotinin  fəlsəfəsinin  əsasını  təşkil  etmişdir.  Posidonius 
Platonun  ideyalarını  təkcə  dərk  olunmaz  və  uzaq 
məkanlarda  deyil,  bu  dünyada  və  təbiətdə  də  görürdü. 
Odlu  pnevma  insanın  və  təbiətin  nəfəs  aldığı  isti  axındır. 
İnsan  ruhu  da  həmin  ideyalar  aləminə  aiddir.  O,  odlu 
nəfəsin  daha  da  incə  formasıdır.  Bu  cür  fikirlər  Platonun 
ikili dünya (maddi və ideal) prinsipini pozurdu.  
Posidoniusun 
ruhlar 
haqqında 
fikirləri 
pifaqorçuların təsəvvürlərinə yaxın idi. Bu da ilk növbədə 
metempsixoz  (ruhların  köçməsi)  inancına  aid  idi.  Onun 
fikrincə  yenidən  dünyaya  gəlmə  prosesi  daim  baş  verir. 
Ölümdən  sonra  ruh  ayüstü  məkanlara  qalxır.  Orada  o 
dünya  həyatında  yığdığı  bütün  pisliklərdən  təmizlənir. 
Sonra  təmizlənmiş  ruh  daha  yüksək  aləmlərə  qalxır. 
Orada  təbiətinə  uyğun  olaraq  ideyaları  seyr  edir  və  zövq 
alır.  Ruh  orada  dünyanın  yenidən  yanğına  bürünməsinə 
qədər qalacaqdır. Bundan sonra dünya yenidən qübbələrə 

176 
 
bölünəcək  və  ruh  özü  üçün  yeni  bədən  tapıb  dünyaya 
qayıdacaqdır. 
Posidoniusa görə insan ruhla bədənin birliyidir. Ruh 
isə tanrının bir hissəciyidir. İnsan ruhu daim hərəkətdədir. 
Maddi dünyada həyat bitdikdən sonra, o bədəndən ayrılıb 
göylərdə  gözəl  məkanlarda  olur.  Bütün  ruhlar  bədənin 
yaranmasından öncə də mövcud idilər.  
Qədim  stoaçılar  kim,  Posidonius  tale  ilə  bağlı 
məsələlərə  də  böyük  önəm  verirdi  (1,  313-314).  Tale  həm 
təbiət  qanunu,  həm  də  insanın  onu  yönəldən  iradəsidir. 
Bununla  bərabər  insan  azadlığı  da  vardır,  o  da  birbaşa 
onun  düşüncəsi  ilə  bağlıdır.  Hər  şeyi  tale  həll  etdiyinə 
baxmayaraq  insan  bəzən  onu  dəyişə  də  bilər.  Taleyi 
dəyişdirmə yollarını isə müdriklər bilir.  
Posidoniusun  insan  haqqında  təlimində  stoisizmin 
ideyaları  ilə  birlikdə  platonçuluğun  da  əlamətləri  vardır. 
O,  insanın  ikili  təbiətli  olduğunu  vurğulayırdı.  Onun 
fikrincə  insan  müxtəlif  səmavi  və  dünyəvi  aləmlərin 
arasında  yer  tutur.  Cismi  baxımdan  o  ən  yetkin  varlıqdır 
və  insan  bədəni  başqa  canlıların  bədənindən  daha 
üstündür.  Ancaq,  onun  ruhu  heç  də  yetkin  (kamil) 
deyildir.  Onun  ruhundan  daha  yüksək  qatlarda  isə 
demonlar  və  tanrılar  durur.  İnsanın  bədbəxtliyi  ondadır 
ki,  o  heyvanlara  bənzər  həyat  sürür,  hər  şeydən  üstün 
olan  ruha  önəm  vermir.  Halbuki  ruh  onun  daxili 
tanrısıdır, dünya pnevmasının bir hissəsidir. (16)  
Posidonius  tarixin  fəlsəfəsi  ilə  bağlı  da  fikirlər  irəli 
sürmüşdür.  Onun  fikrincə  bəşər  tarixinin  iki  mərhələsi 
olmuşdur.  Birincisi  ən  yaxşısıdır  -  “qızıl”  dövrdür.  O 

177 
 
zaman  ibtidai  insanlar  və  tanrılar  var  idi.  Onlar  ilahi  oda 
və  ideal  aləmə  daha  yaxın  idilər.  O  dövrdə  insanlar  təbii 
həyat  sürmüş,  cinayətlər  törətməmişdilər.  Onların 
qanunlara 
ehtiyacı 
olmamışdır 
(6, 
487-488). İkinci 
mərhələdə  isə  insanlar  maddi  cəhətdən  inkişaf  etdikcə 
mənəvi  baxımdan  geridə  qalmışdırlar.  Bundan  sonra  isə 
cəmiyyətləri idarə etmək üçün qanunlar yazılmışdır. 
 
2.5.3. Roma stoaçılığı 
 
Yeni  stoanın  tarixi  Roma  imperiyası  dövrü  ilə  bağlı 
olmuşdur.  Bu  məktəbinin  ən  görkəmli  nümayəndələri 
Seneka, 
Epiktetus, 
Markus 
Aurelius 
və 
Sisero 
olmuşdurlar. 
Lusius 
Anneus 
Seneka (lat. 
Lucius 
Annaeus 
Seneca, m.  ö.  4  –  m.  65)  Roma  stoaçılarının  ən  görkəmli 
nümayəndələrindən  biri,  həm  də  tanınmış  dövlət  xadimi 
idi.  İspaniyanın  Kordova  şəhərində  anadan  olmuş,  kiçik 
yaşlarında  ailəsi  ilə  birlikdə  Romaya  köçmüşdür.  Orada 
stoa  məktəbinin  filosoflarından  dərs  almış,  Posidoniusun 
ardıcıllarından biri olmuşdur. 
Roma 
imperatorları 
Kaliqula 
və 
Klaudiusun 
dönəmində  Seneka  bir  müddət  təqiblərə  məruz  qalmış, 
Korsika  adasına  sürgün  edilmişdir.  Ancaq  sonra  Roma 
imperatoru  olacaq  Neronun  anası  kiçik  Aqrippinanın 
dəstəyini  qazanaraq  onun  oğlunun  (Neronun)  müəllimi 
olmuşdur (8, 199).  
İmperator Nero (lat. Claudius Caesar Nero, m. 37 – 68) 
hakimiyyətə gəldikdən sonra Seneka Roma imperiyasında 

178 
 
ən  yüksək  dövlət  vəzifələri  tutmuş,  dövlət  siyasətinin 
istiqamətlərini  təyin  etmişdir.  Miladi  59-cu  ildə  Nero  öz 
anası  Aqrippinaya  qarşı  suiqəsd  hazırlayaraq  onu  qətlə 
yetirmişdir  (8,  255).  O,  bu  suiqəstdə  Senekanı  da  dolayı 
olaraq  iştirak  etməyə  məcbur  etmişdir.  Bundan  sonra 
onun  Nero  ilə  münasibətləri  korlanmışdır.  65-ci  ildə  isə 
Seneka  Neroya  qarşı  baş  tutmayan  sui-qəsddə  iştirak 
etməsində  ittiham  edilmiş  və  intihar  edərək  öz  həyatına 
son qoymuşdur (8, 307). 
Seneka  “Lusiliusa  ünvanlanan  əxlaqi  məktublar” 
(lat. Epistulae morales ad Lucilium), “Helviyaya təsəlli” (lat. 
Ad 
Helviam 
matrem, 
De 
consolatione), 
“Təbiətin 
araşdırılması”  (lat.  Naturales  quaestiones),  “Xeyirli  işlər 
haqqında”  (lat.  De  beneficiis),  “Qəzəb  haqqında”  (lat.  De 
Ira),  “Həyatın  qısa  olması  haqqında”  (lat.  De  Brevitate 
Vitae),  “Mənəvi  sakitlik  haqqında”  (lat.  De  tranquillitate 
animi),  “Müdrikin  dayanıqlı  olması  haqqında”  (lat.  De 
Constantia  Sapientis),  “Xoşbəxt  həyat  haqqında”  (lat.  De 
vita beata) kimi bir çox əsərlərin yazarı olmuşdur. 
Senekanın  dövründə  bütün  Roma  imperiyasını  və 
xüsusi  ilə  imperator  sarayını  istibdad,  haqsızlıq  və 
əxlaqsızlıq  dalğası  bürümüşdü.  Bu  şəraitdə  fəaliyyət 
göstərən  Seneka  da  tam  mənada  təmiz  və  vicdanla  dolu 
həyat sürməmişdi. Onun fəlsəfi fikirləri ilə yaşadığı həyat 
arasında böyük uçurum var idi. Məsələn, yüksək əxlaqı və 
yoxsulluğu  təbliğ  edən  Seneka,  müxtəlif  (hətta  qanundan 
kənar)  yollarla  var-dövlət  əldə  etmişdi  və  həddən  artıq 
varlanmışdı. Ancaq əsərlərində o, zənginlikdən çəkinməyi 

179 
 
məsləhət  edirdi,  onun  mənəviyyata  xələl  gətirdiyi 
haqqında söhbət açırdı (9, 266). 
“Xoşbəxt 
həyat 
haqqında” 
kitabının 
XVIII 
bölümündə  öz  həyat  tərzi  ilə  fəlsəfəsinin  ziddiyyət  təşkil 
etməsi haqqında söhbət açan Seneka deyirdi  ki, keçmişdə 
yaşayan  filosofların  (o  cümlədən  Platonun,  Epikürün, 
Zenonun  və  başqalarının)  fikirləri  heç  də  onların  həyat 
tərzini  əks  etdirmirdi  (17,  167-192).  Onlar  xeyirli  həyatın 
nə  olduğunu  nəzəri  olaraq  izah  edirdilər.  Bu  da  o  demək 
deyil idi ki, özləri buna riayət edirdilər və yazdıqları kimi 
yaşayırdılar.  Senekanın  fikrincə  gerçək  həyatla  mənəvi 
yönəlmələr fərqli ola bilər. 
Həmin  kitabın  XXIII  bölümündə  isə  varlı  təbəqədən 
olan  Seneka  filosoflara  maddi  zənginlikdən  uzaq  olmaq 
şərtini  qoyanlara  qarşı  çıxış  edirdi.  Onun  fikrincə  filosof 
(müdrik  insan)  o  şərtlə  varlana  bilər  ki,  onun  əldə  etdiyi 
şeylər  heç  kəsdən  zorla  alınmasın,  qana  bulaşmasın  və 
ədalətsizliklə kirlənməsin (17, 167-192). 
Həyatının  sonunda  təqiblərə  məruz  qalmış  Seneka 
“mənim  üçün  fəlsəfə  yetər…”  deyərək,  imperator  Neroya 
bütün var-dövlətinin alınması haqqında müraciət etmişdir 
(12, 311-312). 
Senekanın  fəlsəfəsi  əsasən  əxlaqi  xarakter  daşıyırdı. 
Yüksək  əxlaqa  malik  olan  insan  şəxsiyyəti  onun 
düşüncələrinin  mərkəzində  idi.  İnsanın  düşüncəli  olması, 
başqaları ilə ünsiyyət bağlaması bacarığı onu bütün təbiət 
üzərində yüksəltmişdir. Cəmiyyət isə təbiətin qurduğu bir 
qurumdur.  O  müxtəlif  insanların  toplumudur. Beləliklə, 
insanın vətəni bütün dünyadır. 

180 
 
Senekaya 
görə 
insanlar 
bir-birinə 
ziyan 
yetirməməlidirlər.  Hər  bir  insan  başqa  insanlara  qayğı 
göstərməli,  onları  öz  yaxınları  kimi  sevməli,  onlara  qarşı 
rəhmli olmalıdır. Hətta kölələrə qarşı da rəhmli və ədalətli 
olmaq lazımdır.  
Yenə  Senekaya  görə  Ruh  tanrının  hissəciyidir.  Ona 
görə  ruh  üçün  bir  yerin  sakini  olmaq  yetərli  olmur,  ona 
genişlik  gərəkdir.  Ruhu  geniş  olan  insan  üçün  bütün 
dünya,  hətta  kainat  vətəndir.  Həm  də  o  bədənin  qısa 
yaşamı  ilə  kifayətlənmirdi.  Məqam  çatdıqda  ruh  bədəni 
tərk edərək tanrılarla qovuşur. Ölümdən qorxmaq olmaz, 
çünki bizə ölüm kimi görsənən şey əslində başlanan əbədi 
həyatdır, onu tezləşdirmək lazımdır. Əslində hər bir insan 
ana  bətnindən  də  çıxmaq  istəmir,  oradan  o  zorla  çıxır. 
Ancaq o çıxış ona yeni həyat verir. (9, 259) 
Xeyrə  yönələn  insan  dünyanı  dəyişə  bilməsə  də,  öz 
ruhunu  yüksəldə  bilər.  Bunun  da  sonu  olaraq  o  taleyin 
bütün  sınaqlarından  keçərək  özünü  təbiət  qanunlarının 
axarına  atmaq  imkanındadır  (9,  270).  Çevrəmizdə  olanlar 
çox  vaxt  bizim  hökmümüzdə  olmur,  biz  olayların  axarını 
dəyişə  bilmirik.  Ancaq  biz  dünyada  və  çevrəmizdə  baş 
verən  olaylara  təsir  edə  bilməsək  və  buna  gücümüz 
çatmasa  da,  özümüzün  üzərində  işləməliyik,  özümüzü 
düzəltməliyik.  Buna  bizim  gücümüz  çata  bilər.  Çünki, 
bizim  ruhumuzun  sahibi  özümüzük.  Hətta  insan  başqa 
adamın tam olaraq köləsi ola bilməz. Kölənin yiyəsi onun 
ruhunun  deyil,  yalnız  bədəninin  sahibi  ola  bilər.  Ruhun 
sahibi isə kölənin özüdür. 

181 
 
Senekanın  əxlaqi  fikirləri  sonralar  daha  da  inkişaf 
etdirilib,  ortaəsr  dövrünün  fəlsəfəsi  və  ilahiyyatına  təsir 
etmişdir. Məsələn, xristian Kilsə xadimləri  və düşünürləri 
Senekanın  əxlaqi  təlimini  çox  yüksək  dəyərləndirirdilər. 
Məşhur  xristian  kilsə  xadimi  Tertullian  Senekanı 
Xristianlığa  çox  yaxın  olan  bir  şəxs  adlandırmışdı.  Başqa 
ilahiyyatçı Laktantius  deyirdi  ki,  heç  bir  xristian  Tanrı 
haqqında Senekadan daha doğru danışa bilməz. 
Daha  sonra  Senekanın  xristian  olmasını  sübuta 
yetirmək  cəhdləri  də  olmuşdur.  Hətta,  onun  həvari 
Paulusla
78
 məktublaşması  da  tapılmışdı  (3,  479-480).  Bu 
məktublar haqqında kilsə müqəddəsi Auqustinus Aurelius
79
 
da  yazmışdı.  Ancaq  sonra  bilinmişdir  ki,  bu  məktublar 
saxta imiş. 
Senekanın  əxlaqi  fikirləri  təktanrılı  ibrahimi  dinlərin 
(Xristianlığın və İslamın) bir çox müddəalarına yaxınlaşır. 
Ona 
görə 
F. 
Engels 
onu 
“Xristianlığın 
dayısı” 
adlandırmışdır (12, 307). 
Senekanın  əxlaqi  fikirləri  ilə  onun  tale  haqqında 
təlimi əlaqədədir. O hesab edirdi ki, təbiətdə zərurət (tale) 
hökm sürür. Bütün baş verən olaylar ona tabedir. Bu həm 
də  təbiətin  qanunudur.  Taledən  qaçıb  gizlənmək  olmur. 
Taleyə  tabe  olmayanı  o  məcbur  etdirərək  özünə  tabe 
etdirir  (9,  270). O  elə  bir  təbii  qanundur  ki,  onu  hətta 
tanrılar və ya onlara edilən dualar belə dəyişə bilməz. Nə 
olmalıdırsa, o da olacaqdır. Bu cür fikirlər fatalizm adlanır. 
                                                
78
 Ruslar ona Pavel (Павел) deyirlər. 
79
 Rus  ədəbiyyatında  adı  Müqəddəs  Avqustin  (Блаженный  Августин)  kimi 
çəkilir. 

182 
 
Tale 
kortəbii 
fəaliyyət 
göstərmir, 
onun 
məqsədyönlülüyü bir düzəni vardır, o hər şeyi əhatə edir. 
Beləliklə, Senekanın fəlsəfəsində tale tanrılaşır və hər şeyə 
hökmranlıq  edir.  Onu  heç  nə  dəyişə  bilməz.  Buna  görə 
həyatın  hər  bir  çətinliyinə  və  bədbəxtliyə  qarşı  dözümlü 
olmaq  lazımdır.  Burada  Seneka  təbiətə  də  tabe  olmaqdan 
söhbət açmışdır. İnsan yalnız təbiətə tabe olaraq xeyrə çata 
bilər.  Əxlaqlı  insan  təbiət  qanunlarına  və  taleyə  tabe 
olmalıdır. 
Başqa  stoaçılar  kimi  Seneka  dünyanın  və  çevrənin 
qavranılmasında  sensualizmə  (duyğuçuluğa)  üstünlük 
verirdi.  O  hesab  edirdi  ki,  çevrədə  olan  şeylər  insanın 
duyğu orqanlarına təsir edir və bunun nəticəsində də dərk 
etmə  prosesi  baş  verir.  Düşüncə  isə  duyğuların  verdiyi 
bilikləri emal edərək nəticələr ortaya qoyur. 
Senekanın 
fizikası 
Heraklit 
fəlsəfəsinin 
müddəalarını təkrar edir. Hər şeyin əsasında duran od ilk 
maddədir (6, 490). O təmizliyin  rəmzi olaraq göylərdədir. 
Aşağı  qatlara  enərək  od  getdikcə  bərkiyir,  yerə  çatdıqda 
isə  daşlara  dönür.  Tanrıların  və  insan  ruhlarının  da 
cisimləri  vardır.  Ruh  göylərdə  olan  təmiz  odun 
hissəciyidir  və  ona  doğru  yönəlmək  istəyir.  Müdrik 
insanda bu proses surətlə baş verir və o ən yüksək mənəvi 
məqamlara çatır; ancaq belə insanlar az olur. 
Senekanın  tanrı  haqqında  fikirləri  ziddiyyətli 
olmuşdur.  O  həm  od,  həm  yaradıcı,  həm  sevgi  ilə  dolu 
Atadır.  Onun  siması  yoxdur,  o  sadəcə  “İlk  başlanğıcdır”. 
Fatalizm  (taleçilik)  Senekanı  həm  də  panteizmə  gətirir. 
Onun fəlsəfəsində Tanrı ilə təbiət eyniləşir. Tanrı  hər şeyi 

183 
 
bir məqsədə yönəldən qüvvədir. Bu kimi baxışlar ibrahimi 
(təktanrılı)  dinlərdəki  Tanrı  təsəvvürlərindən  fərqlidir. 
Senekanın  tanrısı  təbiətdən  yadlaşan  dünyanı  odda 
yandırır. 
Bundan  başqa  Senekanın  dünyagörüşündə  mistik 
məqamlara da rast gəlmək mümkündür. Məsələn o hesab 
edirdi  ki,  insan  həyatı  ulduzlardan  asılıdır.  O  həm  də 
falçılığı fəlsəfi baxımdan əsaslandırmağa çalışırdı. 
Roma  stoaçılarının  daha  bir  tanınmış  yunandilli 
nümayəndəsi Epiktetus (yun.  Έπίκτητος,  m.  50  –  138) 
olmuşdur.  O,  Senekanın  öyrəncisi  idi.  Öncə  kölə  olmuş, 
sonra  azadlığa  buraxılmışdır.  Epiktetus  94-cü  ildə  Epir 
adasının  Nikopol  şəhərində  öz  fəlsəfi  məktəbini 
yaratmışdır.  Onun  mühazirələrini  dostu  olan  Arrianus 
qələmə almışdır. 
Müəllimi 
Seneka 
kimi 
Epiktetus 
da 
əxlaqi 
problemlərə  önəm  verirdi.  O  hesab  edirdi  ki,  insanın 
mənəvi  baxımdan  azad  olması  problemi  onun  özündən 
asılıdır.  Əgər  qul  bütün  əzablara  sinə  gəlirsə,  o  əzablar 
haqqında  düşünüb  həyatı  anlayırsa,  o  zaman  sahibindən 
mənəvi  baxımdan  daha  çox  azad  olur.  Əslində  isə  kölə 
deyil,  məhz  onun  sahibi  öz  ehtiraslarının  və  nəfsinin 
quludur. Beləliklə, kölənin mənəvi azadlığı ondan heç kəs 
ala bilməz. 
Epiktetusun fikrincə təbiətin dərk edilməsi prosesi üç 
mərhələlidir.  Birincidə  insan  öz  bilməməzliyini,  cahilliyini 
dərk edir. İkincidə o elmlərlə, nəzəri təlimlərlə məşğul olur, 
xeyirlə  şəri  bir-birindən  fərqləndirir.  Sonuncu mərhələ  isə 

184 
 
müdriklikdir, o mərhələdə müdrik insan bütün  insanlığın 
öndəri (müəllimi) olur. 
Başqa  stoaçı  filosoflar  kimi  Epiktetusun  fəlsəfəsi  də 
üç hissəyə (toposa) bölünür; bunlar fizika, etika və məntiqdir 
(10,  13).  Birinci  topos  insan  təbiətini,  onun  hüdudlarını, 
eləcə  də  arzu  və  istəklərinin  qanunauyğunluğunu  təyin 
edir. İkinci toposda insanın düzgün davranışı, tərbiyəsi və 
əxlaqı  məsələlərinə  baxılır.  Üçüncü  topos  isə  insanın 
yanılmaması, 
düzgün 
mülahizələr 
irəli 
sürməsi, 
düşüncəsinin 
iti 
olması 
kimi 
problemlərə 
həsr 
edilmişdir. Toposların  hamısının  ümumi  məqsədi  isə 
insana xoşbəxtlik yolunu göstərməkdir. 
Epiktetus 
hesab 
edirdi 
ki, 
dünya 
vahid 
substansiyadan yaranıb və onda dövr etmə qanunu hökm 
sürür.  Hər  bir  şey  vaxtı  çatdıqda  məhv  olur,  onun  yerini 
başqa  şey  tutur.  Ölüm  isə  şeylərin  ilkin  elementlərə 
parçalanması prosesidir. 
Epiktetus  taleyin  hökmranlığını,  eləcə  də  tanrıların 
çoxluğunu  etiraf  edirdi,  onların  vasitəsi  ilə  dünyanın 
təbiətini  və  hərəkətini  izah  etməyə  çalışırdı.  Dünyanın 
qavranılması  məsələlərində  isə  o,  duyğuçu  (sensualist) 
kimi çıxış edirdi. 
Epiktetusun  fikrincə  insan  təbiətdə  və  cəmiyyətdə 
gedən  prosesləri  dəyişə  bilməz;  yalnız  həmin  proseslərə 
öz  münasibətini  bildirib,  onlardan  mənəvi  cəhətdən  azad 
ola bilər. Ona görə də, insan bədəninə deyil, ruhuna qayğı 
göstərməlidir.  O  maddi  deyil,  ruhun  zənginliyinə  can 
atmalıdır. 
İnsanın 
əsl 
mahiyyəti 
isə 
onun 
düşüncəsindədir. (7, 159) 

185 
 
Ən  yüksək  xoşbəxtlik  insanın  təbiətə  və  tanrıların 
qanunlarına  uyğun  həyat  sürməsindədir.  Epiktetusun 
fikrincə  bütün  insanlar  tanrı  oğulları  və  qızlarıdır;  bu 
səbəbdən  onların  hamısı  dünya  vətəndaşı  olaraq  bərabər 
haqq və hüquqa sahibdirlər. 
İlahi  tale  qarşısında  insanlar  dözümlü  olmalıdırlar 
(7, 49-51). Əgər onlar yoxsulluq, xəstəlik, bədbəxtlik içində 
yaşayırlarsa  onda  bu  çətinliklərdən  qurtulmaq  üçün 
çarpışmalıdırlar.  Ancaq,  bu  da  bir  müsbət  sonluğa 
gətirmirsə,  onda  insan  öz  taleyi  ilə  barışıb,  həmin 
çətinliklərə  bir  xeyir  kimi  baxmalıdır.  Epiktetus  həm  də 
hesab edirdi ki, şərə qarşı mübarizə etmək deyil, ona qarşı 
davam gətirmək lazımdır. Hətta, döyülən adam ona qarşı 
zor 
işlədəni 
sevməli, 
müqavimət 
göstərməkdən 
çəkinməlidir.  Epiktetusun  bu  kimi  fikirləri  sonralar 
Xristianlıq  və  İslamın  bir  çox  təriqətlərinin  təlimində  də 
təkrar  edilmişdir.  Bilindiyi  kimi  bu  dinlərdə  də  buna 
bənzər bir sıra etik prinsipləri vardır. 
Roma 
stoaçılığının 
daha 
bir 
görkəmli 
nümayəndəsi Markus  Aurelius  Antoninusdur
80