Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

0 
 
 

1 
 
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI 
FƏLSƏFƏ VƏ HÜQUQ İNSTİTUTU 
 
 
 
AYDIN ƏLİZADƏ 
 
 
ANTİK  
FƏLSƏFƏ TARİXİ 
 
Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti 
 
 
 
AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun  
Elmi Şurasının 23 dekabr 2015-ci il tarixli 
qərarı ilə ali məktəblərin tələbələri üçün 
dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır 
 (protokol 12). 
 
 
 
 
 
Bakı – 2016 
 
 

2 
 
Müəllif kitabın çap olunmasında göstərdiyi köməyə görə  
“Safi Care” şirkətinin təsisçisi Səbinə Rəhimovaya  
öz dərin təşəkkürünü bildirir. 
 
Elmi redaktor:  
 
fəlsəfə üzrə elmlər doktoru  
İlham Məmmədzadə 
 
Məsul redaktor:  
 
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru 
Elsevər Səmədov 
 
Rəyçilər: 
fəlsəfə üzrə elmlər doktorları: 
 Adil Əsədov, Lalə Mövsümova;  
 fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru 
Radif Mustafayev 
 
 
Əlizadə  A.A.  Antik  fəlsəfə  tarixi.  Ali  məktəblərin 
tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı-2016, 288 s.  
 
Fəlsəfənin  əsasını  və  bünövrəsini  antik  dövrün  fəlsəfəsi  təşkil 
edir.  Antik  dövr  fəlsəfəsini  öyrənmədən  fəlsəfə  haqqında  ümumi 
təsəvvür  yarana  bilməz.  Sonrakı  əsrlərdə  formalaşan  fərdi  və  ictimai 
şüur  tarixi  bu  və  ya  digər  dərəcədə  antik  fəlsəfəyə  bağlıdır.  Bu 
mövzuya  həsr  olunmuş  “Antik  fəlsəfə  tarixi”  kitabı  Ali  məktəblərdə 
təhsil  alan  tələbələr  üçün  dərs  vəsaiti,  eləcə  də  fəlsəfi  problemlərlə 
maraqlanan  geniş  oxucu  kütləsi  üçün  məlumat  xarakterli  ədəbiyyat 
kimi nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
İSBN –5-89968-061-X  
                                                   
© A. Əlizadə 

3 
 
İÇİNDƏKİLƏR 
 
GİRİŞ ...................................................................................... 5 
 
I. QƏDİM YUNAN FƏLSƏFƏSİ 
 
1.1. Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü ............................................. 8 
1.2.Müstəqil filosoflar .......................................................... 22 
1.3. Milet məktəbi ................................................................. 30 
1.4. Elea məktəbi ................................................................... 35 
1.5. Pifaqorçular məktəbi ..................................................... 42 
1.6. Qədim yunan atomçuları .............................................. 55 
1.7. Sofistlər ........................................................................... 60 
1.8. Klassik yunan fəlsəfəsi .................................................. 67 
1.9. Sokratçı məktəblər ....................................................... 100 
1.9.1. Kinik məktəbi .................................................. 100 
1.9.2. Kirena məktəbi ................................................ 105 
1.9.3. Meqara məktəbi ............................................... 110  
1.9.4. Eretriya məktəbi .............................................. 115 
 
II. ELLİNİZM VƏ ROMA DÖVRLƏRİNİN FƏLSƏFƏSİ 
 
2.1. Ellinizm və Roma dövrünün ümumi səciyyəsi ........ 119 
2.2. Skeptisizm .................................................................... 122 
2.3. Epikürçülük  ................................................................ 131 
2.4. Peripatetizm ................................................................. 144 
2.5. Stoaçılıq ........................................................................ 161 
2.5.1. Qədim stoa ....................................................... 161 
2.5.2. Orta stoa ........................................................... 170 

4 
 
2.5.3. Roma stoaçılığı ................................................ 176 
2.6. Akademiklər ................................................................ 195 
2.6.1. Qədim platonçuluq ......................................... 196 
2.6.2. Orta platonçuluq ............................................. 202 
2.7. Ellinizm və Roma dövrlərində dini-fəlsəfi təlimlər. . 229 
2.7.1. Hermetizm ....................................................... 230 
2.7.2. Yeni pifaqorçuluq ............................................ 233 
2.7.3. Qnostisizm ....................................................... 241 
2.7.4. Mitraizm ........................................................... 244 
2.8. Yeni-platonçuluq ......................................................... 249 
2.8.1. Roma məktəbi .................................................. 252 
2.8.2. Apameya məktəbi ........................................... 261 
2.8.3. Perqama məktəbi ............................................. 264 
2.8.4. Afina məktəbi .................................................. 268 
2.8.5. İskəndəriyyə məktəbi ...................................... 273 
2.9. Antik fəlsəfənin sonu .................................................. 279 
Qədim Yunan əlifbası ........................................................ 287 
 
 
 
 

5 
 
GİRİŞ 
 
Fəlsəfə (yun. Φιλοσοφία) sözü yunancadan tərcümə-
də “müdrikliyi sevmək” deməkdir. Qədim təsəvvürlərə görə 
müdriklik xüsusi bir anlayış və həyat tərzidir ki, o da yal-
nız  tanrıya  məxsusdur.  İnsan  isə  müdrikliyə  tam  yüksələ 
bilməz, yalnız ona doğru yönələ və ya onu sevə bilər. Bu-
na  görə  də  müdriklik  sözünü  “həqiqət”  kimi  də  anlamaq 
mümkündür. Beləliklə, fəlsəfə sözünün mənasını “həqiqətə 
yönəlmə” kimi  də  vermək  olar.  Fəlsəfi  düşüncəyə  məxsus 
insan dünyanı olduğu kimi dərk etməyə və qavramağa ça-
lışır.  
İnsanları  hisslərlə  ölçülə  bilməyən  anlayışlar  haq-
qında  düşüncələrə  yönəltmək  fəlsəfənin  ən  əhəmiyyətli 
xüsusiyyətlərindən  biridir. Digər  elmlər  ayrı-ayrı  obyekt-
ləri  araşdırır,  onları  təcrübədən  keçirir,  fəlsəfə  isə  bütün 
elmlərin  üstündə  duraraq  onların  əldə  etdikləri  nəticələri 
ümumiləşdirir,  onların  arasında  əlaqə  yaradır  və  bilikləri 
məntiqi ardıcıllığa salır. 
Fəlsəfə  şübhələrdən  başlayır,  çünki  filosof  hər  şeyi 
anlamağa,  şeylərin  mahiyyətinə  varmağa  çalışır.   Şübhə-
çilik  istənilən  sahədə,  o  cümlədən  cəmiyyətin  həyat  tər-
zinə və ictimai qaydalara münasibətdə yarana bilər. Şübhə 
hansısa  səbəblər  üzündən  yaranır. Bu  səbəblərin  ən  əsası 
kökləşmiş  dəyərlərin  və  anlayışların  böhran  həddinə 
çatmasıdır. 
Fəlsəfənin tarixi qədim zamanlardan başlamışdır. İn-
san  nə  qədər  mövcud  olmuşdursa,  onun  düşüncəsi,  ifadə 
etdiyi  fikirləri  də  o  qədər  vardır.  Düşüncənin  inkişafı  isə 

6 
 
analitik  təfəkkürün  formalaşmasına  gətirib  çıxarır.  Elə  bu 
andan da fəlsəfə bir anlayış kimi ortaya çıxmış olur. 
Ən  qədim  zamanlarda  insanların  düşüncələri  daha 
çox  təcrübəyə  yönəlmişdir.  Onlar  yalnız  ətraflarında  baş 
verən  hadisələrlə  kifayətlənməmişdirlər.  O  dövrdə  insan-
ların  dünyagörüşü  inanclar  üzərində  qurulur  və  buna 
görə də fəlsəfə bir bilik sistemi  kimi mövcud olmamışdır. 
Yalnız ona doğru aparan yollar var idi. 
Bu vəziyyət təxminən miladdan öncə V – IV yüzillik-
lərdə  dəyişmişdir.  Antik  dövrün  filosofları  fəlsəfəni  artıq 
sistemli  şəkildə  ortaya  qoya  bilmiş,  mifoloji  dünyagörü-
şündən  ayrılmağa  başlamışdırlar.  Buna  bənzər  proseslər 
qədim  Hindistan  və  Çində  də  müşahidə  edilirdi.  Ancaq 
sonralar  dünyanın  inkişafı  üçün  antik  fəlsəfənin  əhəmiy-
yəti daha da artmışdır. 
Antik  dövrdə  təfəkkürün  inkişafı  qarışıq  və  xaotik 
olaraq  deyil,  sosial  və  tarixi  təməllər  üzərində  məqsədə-
uyğun  şəkildə  qurulurdu.  Fəlsəfə  özündə  mifoloji  düşün-
cə ilə elmi bilikləri birləşdirirdi. Yunan filosofları dünyanı 
yalnız əsatirlər  və inanclarla izah etməkdən  imtina etmiş-
dirlər. Onlar artıq  hər şeyi sağlam düşüncə, məntiq, məq-
sədəuyğunluq  baxımından  izah  edirdilər.  Hətta,  əsatirlər 
və  dini  rəvayətlərə  belə  yeni  mənalar  vermiş,  onları  dü-
şüncənin  arqumentlərinə  uyğunlaşdırırdılar.  Bu  da  mifo-
loji  və  dini  dünyagörüşünün  böhranının  başlanması  de-
mək idi.  
Bununla  belə,  antik  filosoflar  və  düşünən  insanlar 
qədim  adətlərdən,  cəmiyyət  içində  yayılmış  vərdiş  etdiyi 
anlayışlardan  və  dəyərlərdən  tam  olaraq  aralanmamış-

7 
 
dırlar.  Onların  çoxu  cəmiyyətdə  yaşanan  həqiqətlərə  yeni 
mənalar  vermiş,  onları  gerçəkliyə  uyğunlaşdırmağa  çalış-
mışdırlar.  Filosoflar  cəmiyyətdə  yayılmış  dəyərlərin  bə-
zilərini  tənqid  edib  rədd  etmişdirlərsə  də  başqalarını  bə-
yənmiş,  onları  zamanlarına  uyğunlaşdırmış  və  modern-
ləşdirmişdirlər.  Son  olaraq  bu  adətlər  yeni  anlamlar  qa-
zanmış, gerçəkliyə uyğunlaşdırılmışdırlar.  
Oturuşmuş adətlərin və dünyagörüşünün böhranı və 
yeni  fəlsəfi  düşüncənin  yaranmasının  obyektiv  sosial,  si-
yasi,  ictimai,  ekoloji  və  başqa  səbəbləri  olmuşdur.  Antik 
dövrdə  quldarlıq  quruluşunun  böhranı,  gəmiçiliyin  və  ti-
carətin  genişlənməsi,  insan  azadlıqları  haqqında  yaranan 
təsəvvürlər  kimi  amillər  də  fəlsəfənin  yaranıb  inkişaf  et-
məsində  böyük  rol  oynamışdır.  Məsələn,  qədim  yunanlar 
başqa  xalqlarla  münasibətlər  qurur  və  onların  dünya-
görüşləri  ilə  tanış  olurdular.  Bütün  bu  proseslər  ellinizm 
dövründə daha da sürətlənmişdir. 
Dünyanın  olduğu  kimi  dərk  edilməsi  antik  filosof-
ların başlıca məqsədi olmuşdur. Ona görə də, onlar təbiət 
və  insanla  bağlı  olan  bütün  sahələr  haqqında  fikirlər  irəli 
sürmüşdürlər.  İlk  olaraq  ətraf  mühit  və  kainat,  sonra  isə 
insanla bağlı təlimlərin əsasını qoymuşdurlar. Sonralar isə 
bunların əsasında fundamental elmlər yaranmışdır.  
 
 
 
 
 

8 
 
I.
 
QƏDİM YUNAN FƏLSƏFƏSİ 
 
 
 
1.1. Yunan fəlsəfəöncəsi dövrü 
 
Yunan  fəlsəfəöncəsi  dövrü  mifoloji  və  dini  dün-
yagörüşləri  ilə  səciyyələnir.  Mifoloji dünyagörüşü  inkişafın 
ilkin  mərhələsi,  dünyanı  dərketmə  üsulu  və  ictimai  dü-
şüncəsinin formasıdır. Mifologiya qədim cəmiyyətlərin əf-
sanə  və  əsatirlərindən  ibarətdir.  Orada  tanrılardan,  igid-
lərdən  və  başqa  əfsanəvi  personajlardan  söhbət  açılır. 
Həm də bu əsatirlərdə daha da dərin düşüncəvi problem-
lərə toxunulurdu. 
Mifologiyanın özəlliyi dünya ilə insanın, düşüncə ilə 
emosiyaların,  obyektlə  subyektin  fərqlərinə  varılmama-
sındadır. Bu anlayışlar əsatirlərdə fərqləndirilmir. 
Əsatirlər  (miflər)  ibtidai  düşüncədən  doğur.  Onlar 
bütünlüklə yunanların və başqa dünya xalqlarının dünya-
görüşünün formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Bütün 
bu  xalqlar  əsatirlərin  vasitəsi  ilə  mənəviyyatlarını  və  mə-
dəniyyətlərini  formalaşdıra  və  dəyərlər  sistemlərini  ya-
rada  bilmişdirlər.  Əsatirlər  incəsənət,  poeziya,  musiqi  və 
ədəbiyyatın inkişafına təkan vermişdir. 
Dini  dünyagörüşü  də  qədim  yunan  fəlsəfəsinin  ya-
ranması yolunda önəmli amillərdən biri olmuşdur. Dində 
varlıq  dünyəvi  və  səmavi  olmaqla  ikiyə  bölünür.  Səma-
viliyin  önəmi  daha  böyükdür.  Qədim  yunan  dininin  əsa-

9 
 
sında  tanrılara  və  başqa  mifik  xarakterlərə  inanc  dururdu. 
Onlar  insanın  və  bütün  varlığın  işlərinə  qarışmış,  onları 
yönəltmiş,  qanunlar  qoymuşdurlar.  İnsanın  bütün  həyatı, 
düşüncə  və  davranışları  onlara  inancla  bağlı  idi.  Eyni  za-
manda,  qədim  Yunanıstanda  təktanrılığa  keçid  əlamət-
lərinə, ənənəvi dinin tənqidinə də rast gəlmək mümkündür.  
Qədim yunan dinində bütün təbii  və ictimai  hadisələr 
sayları  çox  olan  tanrılarla  əlaqələndirilirdi.  Yunanların 
düşüncəsində  bu  tanrıların  hər  birinin  özlərinə  məxsus 
fəaliyyət  sahələrinin  olduğu  inancı  yer  alırdı.  Yunan  pan-
teonunun
1
 başında  Zeus
2
 (yun.
3
 Ζεύς)  adlı  tanrı  dururdu. 
Yunanların  inanclarına  görə  tanrılar  Olimpus  dağında 
yaşayırdılar və insanların həyatına təsir edirdilər. İnsanların 
borcu  isə  onlara  ibadət  etmək  idi.  Bunun  üçün  tapınaqlar 
(məbədlər)  və  başqa  müqəddəs  yerlər  fəaliyyət  göstərirdi. 
Orada tanrıların heykəlləri qoyulur, onlara dualar oxunur və 
qurbanlar  kəsilirdi.  Bunların  əvəzində  isə  insanlar  tanrı-
lardan  müəyyən  istəklərinin  yerinə  yetirilməsini  tələb 
edirdilər.  Nə  qədər  çox  ibadətlər,  nəzirlər  və  qurbanlar 
verilirdisə,  tanrılar  da  əvəzində  o  qədər  çox  nemətlər  ver-
məli  idilər.  Bundan  başqa  yunanlar  müqəddəs  daşlara  da 
tapınırdılar, kütləvi dini mərasimlər həyata keçirdirdilər. 
Tanrılara  xidmətçi  olan  kahinlər  ibadətlər  təşkil 
edirdilər. Orakl (lat.
4
 oraculum) adlanan kahinlər də var idi. 
                                                
1
 Panteon  (yun.  Πάνθειον)  –  Qədim  Yunan  dinində tanrıların  ümumi  təmsil 
olunduqları yerdir. 
2
 Rus  ədəbiyyatında  onun  adı  Zevs  (Зевс)  kimi  verilir.  Bundan  başqa,  bu 
tanrının adı Dios, Teos, Dii, Dia, Zeu kimi də səslənə bilər. 
3
 Burada və bundan sonra “yunanca” sözünün ixtisarıdır. 
4
 Burada və bundan sonra “latınca” sözünün ixtisarıdır. 

10 
 
Yunanlar  inanırdılar  ki,  onlar  tanrılardan  gələcək  haq-
qında  xəbərlər  alır.  Orakllardan  ən  tanınmışı  Delfi  şəhə-
rində  yerləşən  Apollon  tanrısının  məbədində  (tapına-
qında) idi.  
Qədim  yunan  dininin  hər  hansı  bir  vahid  təlimi, 
müqəddəs kitabı ya da mərkəzi olmamışdır. Hər yerin öz 
adətləri  var  idi.  Ümumiyyətlə,  yunanlar  Yaxın  Şərq 
millətləri  kimi  təəssübkeş  dindar  olmamışlar,  onlar  Şərq 
xalqlarından  fərqli  olaraq  həyatlarında  daha  da  sərbəst 
idilər.  Onların  əsas  əxlaqi  dəyərləri  igidlik  və  ədalət 
olmuşdur.  Bu  sərbəstliyin  də  fəlsəfənin  yaranıb  inkişaf 
etməsində  böyük  rolu  olmuşdur.  Sonralar  isə  yunan  dini 
dünyagörüşü Romaya da təsir etmişdir.  
Təxminən  miladdan  öncə  VII  –  VI  yüzilliklərdə  Yu-
nanıstanda  Orfizm  adlanan  bir  din  yaranmışdır.  Onun 
təlimində  kifayət  qədər  fəlsəfi  görüşlər  də  olmuşdur. 
Orfizmin  adı  mifik  igid,  musiqiçi  və  incəsənətin  rəmzi 
olan Orfeus’la (yun. Ὀρφεύς) bağlıdır. Əfsanələrə görə o, 
çay  tanrısı  Oyaqros  (yun.  Οἴαγρος)  və  Kalliope  (yun. 
Καλλιόπη)  adlı  müzun
5
 (yun.  μοῦσα)  oğlu  idi.  Olimpus 
dağının  yanında  bir  qəsəbədə  yaşayırdı.  Sonra  Misirə 
səfər etmiş, bir müddət orada yaşamış və kahinlərdən elm 
öyrənmişdir. 
Orfeus  bir  neçə  döyüşlərdə  iştirak  etmiş  və  igidlik 
göstərmişdir. O tanrı Dionisusa deyil, günəş tanrısı Apol-
lona  tapınmışdır.  Apollon  da  onu  sevmiş,  ona  qızıl  lira 
                                                
5
 Müzlər  ya  da  musalar  (yun.  Μο
ῦσαι)  –  yunan  mifologiyasında  incəsənət 
və  elmlərin  himayəçiləri  olan  tanrıcalardır.  “Musiqi”  sözü  bu  sözdən 
törəmişdir. 

11 
 
bağışlamışdır.  Onun  vasitəsi  ilə  heyvanları  əhliləşdirmək, 
qayaları tərpətmək kimi möcüzələr göstərmək olurdu. Be-
ləliklə, Orfeus ən mükəmməl musiqiçi və incəsənət adamı 
olmuşdur. 
Orfeus  Evridike  (yun.  Εὐρυδίκη)  adlı  bir  meşə  nimfi
6
 
(yun.  νύμφαι)  ilə  evlənmişdir.  Ancaq,  az  sonra  Evridike 
ölmüşdür.  Onu  sevən  Orfeus  onunla  yenidən  birləşmək 
üçün yeraltı məkana düşmüş və tanrılarla anlaşaraq az qala 
Evridikeni  oradan  çıxarda  bilmişdir.  Ancaq  son  anda  Ev-
ridike tanrıların qoyduğu şərti pozmuş və yeraltı məkandan 
çıxa  bilməmişdir.  Bundan  sonra  Orfeus  həyatının  sonuna 
qədər  ona  sadiq  qalmış  və  ölümündən  sonra  Evridike  ilə 
yeraltı  məkanda  birləşmişdir.  Orfeusun  ölümü  haqqında 
çoxlu  əfsanələr  vardır.  Bu  rəvayətlərdən  birinə  görə,  onu 
tanrı  Dionisusun  sevgililəri  olan  mainadalar  (yun.  μαινάδες) 
onların sevgisini rədd etdiklərinə görə parçalamışdırlar. 
Orfizm  dini  cərəyan  kimi  miladdan  öncə  VI  yüzillikdə 
yaranmışdır.  Bu  dinin  yazılı  ədəbiyyatı  da  olmuşdur.  Mə-
lumdur  ki,  orfizm  yunanların  ənənəvi  dini  baxışlarından 
fərqlənirdi,  onlarla  rəqabət  aparırdı.  Bu  dinin  təlimində  ilk 
fəlsəfi  fikirlər  də  olmuşdur.  Bu  da  orfiklərin  dünyanın  ya-
ranması haqqında təsəvvürlərində özünü göstərmişdir. 
Orfizmin  kosmologiasına
7
 görə  öncə  əbədi  zaman  olan 
Xronos (yun. Χρόνος) var idi. Ondan qarışıqlıq (yun. χάος) və 
                                                
6
 Nimflər  –  yunan  mifologiyasında  gözəl  qadın  görkəmində  təsəvvür  edilən 
çay  axarı  ya  da  dağ  və  meşələrin  gözəlliyi  kimi  təbii  olayların 
təcəssümüdürlər. 
7
 Kosmologia – kainatın quruluşu haqqında nəzəriyyələrdir. 

12 
 
efir
8
 yaranmışdır.  Sonra  Xronos  onlardan  özündə  dünyanı 
əhatə  edən  yumurta  yaratmışdır.  Bu  yumurtadan  işıq  və 
sevgi tanrısı olan  hermafrodit  Fanes (yun. Φάνης) çıxmış və 
o, tanrıları və bütün canlıları doğmuşdur. (8) 
Tanrılardan  biri  Dionisus  olmuşdur.  Titanlar
9
 (yun. 
τιτᾶνες)  onu  parçalayıb  yemişdirlər.  Ona  görə  də,  baş 
tanrı  Zeus  onları  ildırımla  yandırmışdır.  Titanların  kü-
lündən isə insanlar yaranmışdır. Ona görə də onların ikili 
təbiəti  vardır.  Biri  insanların  şər  olan  titanik,  digəri  isə 
xeyir  olan  dionisik  təbiəti  mövcuddur.  Ona  görə  də  insan 
həyatının  məqsədi  titanik  təbiətə  qalib  gələrək  dionisik 
həyat yaşamaqdır. (8) 
Bu  baxımdan  da  orfiklərin  dini  ayinləri  olmuşdur. 
Onlar  bədənin  təmizliyinə  riayət  etmiş,  ət  və  paxla  ye-
məmiş, çoxlu dualar oxumuşdurlar. Onların inancına görə 
insan  titanların  Dionisusa  qarşı  etdiyi  cinayətin  daşı-
yıcısıdır və buna görə də günahkardır. Ancaq, orfik həyat 
tərzi insanı dünya həyatının əzablarından qurtara, ruhuna 
isə azadlıq verə bilər
10
. (8) 
Orfizmə görə əsl həyat ölümdən sonra başlanır. Ora-
da  ölənlərin  ruhu  həyatda  etdiyi  əməllərə  görə  cavab 
verir.  Orfiklər  ruhların  bir  bədəndən  digərinə  köçməsinə 
                                                
8
 Efir  (yun.  α
ἰθήρ)  –  yunan  mifologiyasına  görə  göyün  üst  qatı,  tanrıların 
yaşadığı məkandır. 
9
 Titanlar  –  yunan  mifologiyasında  ikinci  nəslin  (əsas  yaradıcı  tanrılardan 
sonra  gələn) tanrılarıdırlar.  Onlar  göy  tanrısı  Uranus (yun. Ο
ὐρανός)  və  yer 
tanrıcası Qaia’dan (yun. Γαία) törəmişdirlər. 
10
 Xristianlıqda  da  hər  bir  insan  Adəmin  ilk  günahına  görə  günahkardır.  Bu 
günahdan  insanı  yalnız  İsaya  iman  qurtarır.  Bu  inancla  orfizmin  bənzərliyi 
vardır. 

13 
 
də  inanırdılar.  Sonralar  orfizm  Roma  imperiyasında  dir-
çəlmiş  və  müəyyən  qədər  yayılmışdır.  Bu  dini  təlimin 
prinsipləri pifaqorçular, platonçular və digər düşünürlərin 
fəlsəfəsi görüşlərinə təsir etmişdir. (8) 
Qədim  Yunanıstanın  fəlsəfəöncəsi  ənənəsində  das-
tanlar  da  böyük  rol  oynamışdır.  Onları  şairlər  və  ədiblər 
yazırdılar. Onlardan biri Homer (yun. Ὅμηρος, m. ö.
11
 VIII 
yüzillik)  olmuşdur.  Onun  kimliyi  haqqında  bilgilər  ol-
duqca  azdır.  Hətta,  onun  anadan  olduğu  yer  də  dəqiq 
bilinməməkdədir.  
Homer  “İliada”  (yun.  Ἰλιάς)  və  “Odisseia”  (yun. 
Ὀδύσσεια)  adlanan  dastanların  yazarı  olmuşdur.  Onlarda 
yunanların mifoloji və dini dünyagörüşü əks olunmuşdur. 
Bu  dastanlarda  insan  həyatı  və  tarixi  olaylar  mifik  var-
lıqların  və  tanrıların  həyatı  ilə  bağlılıqda  təsvir  olun-
muşdur. Olumpus dağında yaşayan tanrılar savaşlarda və 
başqa  hadisələrdə  tarixin  gedişinə  və  insanların  həyatına 
qarışmış,  başqa  mifoloji  varlıqlar  isə  insanlarla  birlikdə 
müxtəlif  hadisələrdə  iştirak  etmişdirlər.  “İliada”da  Troya 
savaşı  ilə  bağlı  hadisələrdən,  “Odisseyada”  isə  bu  sa-
vaşdan  sonra  Odisseus  (yun.  Ὀδυσσεύς)  adında  bir  igidin 
vətəninə  qayıtması  zamanı  rast  gəldiyi  hadisələrdən  söh-
bət açılmışdır. Hər iki dastan sonralar formalaşan antik və 
Avropa  ədəbiyyatının  formalaşmasında  böyük  rol  oy-
namışdır.  Homerin  əsərlərində  fəlsəfi  baxımdan  əhə-
miyyətli  məqamlar  yoxdur,  bu  əsərlər  yunanların  qədim 
inanclarını və dünyagörüşünü əks etdirir. 
                                                
11
 Burada və bundan sonra “miladdan öncə” sözlərinin ixtisarıdır. 

14 
 
Bununla  bərabər  fəlsəfəöncəsi  yunan  ədəbiyyatının 
ilklərindən  biri  də  Hesiodos  (yun.  Ἡσίοδος,  m.  ö.  VIII  – 
VII  yüzilliklər)  olmuşdur.  O  Aeolis
12
 bölgəsində  anadan 
olmuş,  sonra  Beotiada
13
 yaşamışdır.  Rəvayətlərə  görə  ona 
şairliyi  nimflər  vermişdirlər.  Hesiodosun  günümüzə 
çatmış  əsərlərindən  biri  “Əməklər  və  günlər”dir  (yun. 
Ἔργα και Ἡμέραι).  Bu  əsərdə  onunla  vərəsəlik  məsələləri 
barəsində  məhkəməyə  çıxan  qardaşı  Persusa  nəsihətlər 
verilir.  Ona  deyilir  ki,  pulla  alınmış  hakimlərə  ümid  bəs-
ləməsin,  işlərini  öz  əməyi  ilə  yerinə  yetirsin.  Daha  sonra 
burada əkinçi və gəmiçilərin əməyindən söhbət açılmışdır. 
Bu  əsərdə  ilk  tarixi  inkişaf  mərhələləri  də  təsvir  edilmiş, 
insanlığın  öncə  “qızıl  dövrdə”  yaşaması,  sonra  isə  du-
rumunun  ağırlaşdığı  və  həyatın  çətinləşdiyi  barəsində 
fikirlər  irəli  sürülmüşdür.  Əsərdə  çoxlu  nəsihət,  deyim, 
atalar sözləri və miflər də vardır (5, 63).  
Hesiodosun  daha  bir  tanınmış  əsəri  “Teoqonia”
14
 
(yun. Θεογονία) adlanır. Bu əsərdə o yunanların arasında 
tanrılar  haqqında  dolaşan  müxtəlif  rəvayətləri  sistem-
ləşdirməyə,  onları  məntiqi  ardıcıllığa  gətirməyə  çalışmış-
dır.  Bu  dastan  yunanların  ilk  mifoloji  əsərlərindən  biri 
hesab edilir.  
Əsərdə  tanrılar,  titanlar,  igidlər  haqqında  bəhs  olu-
nur.  İlk  olaraq  Qarışıqlıq  (Xaos)  olmuşdur.  Ondan  Gecə, 
                                                
12
 Çağdaş Türkiyənin Ege dənizinin sahillərində yerləşən ərazidir. 
13
 Çağdaş  Yunanıstanın  mərkəzində,  Peloponessus  yarımadasının  şimalında 
yerləşən tarixi vilayətdir. 
14
 Tanrıların yaranması haqqında inanclar toplusudur. 

15 
 
yer tanrıcası Qaia
15
, yeraltı məkan Tartarus və sevgi tanrısı 
Eros yaranmışdır. Gün gecədən doğmuşdur.  Qaiadan göy 
tanrısı  Uranus  və  dəniz  Pontus  yaranmışdır.  Sonra  Qaia 
Uranusla  evlənmişdir.  Bu  evlilikdən  titanlar  adlandırılan 
ilk  tanrılar,  təpəgözlər  və  əlli  başlı  div  olan  hekatonxeirlər 
(yun.  εκατογχείρες)  doğulmuşdurlar.  Bundan  sonra 
müxtəlif  nimflər  və  başqa  mifoloji  varlıqlar  yaranır.  Tan-
rılar  zaman-zaman  bir-biri  ilə  hakimiyyət  uğrunda  savaş-
mışdırlar.  Öncə  titanlar  Uranusu  devirmiş,  sonra  isə 
onlara  Zeus  qalib  gəlmişdir.  Bundan  sonra  titanlar  Tar-
tarusa  atılmış,  Zeus  isə  baş  tanrı  olmuşdur.  Apollon, 
Artemis
16
,  Hermes  və  başqa  məşhur  tanrılar  ondan  törə-
mişdirlər.  Dionisus  və  Herakles  isə  Zeusun  insan  cin-
sindən olan arvadlarından doğulmuş oğulları idilər.  
İnsanların  yaradılması  haqqında  Hesiodos  heç  nə 
yazmamışdır.  Ancaq,  onun  adına  yazılan  bəzi  yazılarda 
onları  Prometeus adlı  bir  titan  torpaqdan  yaratmış,  yunan 
tanrıcası  Afina  isə  onlara  nəfəs  vermişdir.  Öncə  tanrılar 
insanları  sevməmiş,  onları  incitmişdirlər.  Hətta,  Zeus 
insanlara  odu  belə  verməmiş,  onu  gizlətmişdir.  Ancaq 
Prometeus  onu  oğurlayıb  insanlara  vermişdir.  Buna  görə 
də,  Zeus  qəzəblənərək  Pandora  adında  qadına  bir  qutu 
verərək onu insanların yanına göndərmişdir. Ancaq yolda 
Pandora  qutunu  açmış  və  dünyaya  şər  və  bədbəxtliklər 
yayılmışdır.  Bundan  sonra  insanlar  tanrılara  ibadət 
etməyə başlamış və münasibətlər düzəlmişdir. 
                                                
15
 Rus ədəbiyyatında onun adı Geya (Гея) kimi səslənir. 
16
 Rus ədəbiyyatında onun adı Artemida (Артемида) kimi səslənir. 

16 
 
M. ö. VII yüzillikdə Krit adasında Epimenides (yun. 
Ἐπιμενίδης)  adlı  bir  müdrik  insan  yaşamışdır.  Onun 
haqqında  deyirdilər  ki,  o  çoxlu  möcüzələr  göstərmişdir. 
Bir  rəvayətə  görə  gənc  yaşlarında  Epimenides  bir  ma-
ğarada  yuxuya  getmişdir.  Ayıldıqdan  sonra  geri  qayı-
danda  isə  görmüşdür  ki,  doğma  şəhəri  dəyişmişdir
17
. 
Sonra bilinmişdir ki, o 57 il yatmışdır (2, 50). Elə o zaman 
da ona özəl biliklər verilmişdir. Bundan sonra Epimenides 
tanınmış və siyasətlə məşğul olmuş, kahinlik etmişdir. 
Epimenides ilk  dəfə  insanlar  tərəfindən  iddia  edilən 
fikirlərdə  daxili  ziddiyyətlərin  olmasına  fikir  vermişdir 
(10). O, bir kritlinin  “Bütün Krit sakinləri yalançıdır” iddiası 
haqqında  düşünərkən  belə  qərara  gəlmişdir  ki,  bunu 
deyən  özü  yalançıdır.  Əgər  bütün  kritlilərin  yalançı 
olduğunu  iddia  edən  özü  də  kritlidirsə,  deməli  onun 
dediyinə  inanmaq  olmaz.  Çünki  belə  olarsa  o,  özü  də 
yalançı  olur.  Beləliklə,  buna  bənzər  iddiaların  daxilində 
ziddiyyət  vardır  və  onlara “antinomiya”  deyilir. Sonralar 
isə  Zenon  və  Eubulides  kimi  filosoflar  buna  bənzər 
ziddiyyətlərin çoxlu örnəklərini ortaya çıxara bilmişdilər. 
Yunan fəlsəfəsinin yaranmasında “Yeddi müdrikin” 
(yun.  Οἱ  ἑπτὰ  σοφοί)  çox  böyük  rolu  olmuşdur.  Bu 
insanlar  öz  müdriklikləri  ilə  seçilmiş,  yunan  ictimai 
fikrində  dərin  iz  qoya  bilmişdirlər.  Tarixçilər  “Yeddi 
müdrik”  kimi  Fales,  Pittakus,  Bias,  Solonun  adını  qeyd 
                                                
17
 Bu  əfsanənin  Quranda  “Əshabi-Kəhf”  haqqında  rəvayəti  (18-ci  surə)  ilə 
müəyyən  qədər  bənzərliyi  vardır.  Mağarada  yatmış  və  uzun  illərdən  sonra 
ayılıb şəhərlərinə qayıtmış gənclər haqqında rəvayətlər xristian ənənəsində də 
vardır. 

17 
 
edirlər. Qalan üç nəfərin adları isə müxtəlif şəkildə verilir. 
Məsələn,  Platona  görə  (“Protaqoras”  dialoqu)  onlar 
Kleobulos, Mison, Xilon’dur. Başqa müəlliflər Misonu deyil, 
Perianderi müdrik kimi göstərmişdirlər. 
Diogenes  Laertius
18
 (yun.  Διογένης  ὁ  Λαέρτιος)  isə 
bir  çox  müdrik  insanların  adlarını  çəkmişdir  ki,  onların 
arasında  həmin  “Yeddi  müdrik”  sayılanlar  da  ola  bilərdi 
(2,  21-22).  Onların  hamısı  m.  ö.  VII  –  VI  yüzilliklərdə 
yaşamışdılar. 
“Yeddi  müdrik”  hesab  edilən  insanlar  həyatın  təc-
rübəsindən  bəhrələnərək  hikmətli  sözlər  və  kəlamlar 
demişdirlər. Bu da onların müdrikliklərindən irəli gəlirdi. 
Bu  əxlaqi  kəlamlar  xalqın  yaddaşında  qalmış,  nəsillərin 
tərbiyə  edilməsində  böyük  rol  oynamışdır.  Onların  fərq-
ləndirici  xüsusiyyətlərindən  biri  də  odur  ki,  bu  kəlam-
larda dini və mifoloji məzmun olmamışdır. Bu da o zaman 
ənənəvi  yunan  dünyagörüşünün  böhran  keçirməsindən 
xəbər  verir.  Burada  tanrılar  və  igidlər  aləminə  qar-
şı qnome’lər (yun.  γνώμη  –  fikir)  adlanan  qısa  aforizmlər 
şəklində  verilmiş  müdrik  ifadələr  yer  almışdır.  Bununla 
da  əsatirlər  və  dini  inanclardan  asılı  olmayan  dünya-
görüşünün  əsasları  qoyulurdu  ki,  bu  da  fəlsəfənin  yaran-
ması  üçün  çox  vacib  amil  olmuşdur.  “Yeddi  müdrikin” 
qnomelərinin nümunələri bunlardır:  
“Görkəminlə deyil, əməlinlə seçil” (Fales);  
                                                
18
 Miladi III yüzillikdə yaşayan yunan yazarı, “Filosofların  həyatı,  təlimləri 
və kəlamları” (yun. Βίοι κα
ὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων) adlı 
kitabın  müəllifi  idi.  Bu  kitab  bizim  zamanımıza  çatan  antik  dövrün  fəlsəfə 
tarixi mövzusunda yazılmış ən mükəmməl kitablardan biridir. 

18 
 
“Yeni  dostları  qazanmağa,  köhnələri  rədd  etməyə 
tələsmə” (Solon);  
“Sözü yalnız yeri gələndə de” (Bias);  
“Hər şeyi qədəri ilə et, həddi aşma” (Pittakus);  
“Verdiyin sözü pozma” (Periander);  
“Bədən və ruhun sağlam olmalıdır” (Kleobulos);  
“Dilin ağlının önünə keçməsin” (Xilon). (7, 94-96) 
Daha  bir  qədim  yunan  müəllifi  Siroslu
19
 Ferekides 
(yun.  Φερεκύδης,  təxminən  m.  ö.  584  –  499)  olmuşdur. 
Suda  ensiklopedik  lüğətinə  (DK  7.А.2)
20
 görə  o,  fini-
kiyalılardan  elm  öyrənmiş  (9,  84-85),  sonra  yunanların 
“yeddi  müdriklərindən”  biri  olan  Pittakusun  öyrəncisi 
olmuşdur  (2,  53-54).  O,  orfizmə  çox  yaxın  idi.  Ferekides 
“Beş  kitab”  (yun.  Πεντέμυχος)  adlanan  əsərində  öz 
teoqonia  və  kosmologiasını  vermişdir.  Onun  əsərlərindən 
bəzi  fraqmentləri  günümüzə  gəlib  çatmışdır.  Ferekides 
həm də Pifaqorun müəllimi olmuşdur. 
“Beş  kitabda”  tanrıların  və  dünyanın  yaranması 
təsəvvürləri  Hesiodosun  “Teoqonia”sından  fərqlənir.  Fe-
rekides  antik  dünya  təsəvvürlərini  sadələşdirmək  fikrinə 
düşmüşdür.  Bunun  üçün  o,  bir  çox  tanrıları  bir-biri  ilə 
eyniləşdirərək və adlarına yeni məzmun gətirərək onların 
sayını  azaltmışdır.  Bu  da  mifə  əsaslanan  yunan  dünya-
görüşünün böhrana uğramasının göstəricisi idi. 
Hesiodosa  görə  hər  şeyin  başlanğıcında  sularla 
eyniləşdirilən  Qarışıqlıq  (Xaos)  durur.  Feredides  isə  dün-
yanın  başlanğıcını  maddə  ilə  deyil,  tanrılarla  bağlayırdı. 
                                                
19