Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Qorgias  (yun.  Γοργίας,  təxminən  m.  ö.  480  –  380) 
olmuşdur.  O  müdrikliyi  deyil,  natiqliyi  öyrətdiyini  iddia 
edirdi.  Çünki,  hamı  üçün  bir  olan  həqiqət  yoxdur.  İnsan 
hətta  öz  yaşadığı  anları  nisbi  olaraq  yada  salır.  Qorgias 
“Təbiət  ya  da  mövcud  olmayan  şey  haqqında”  əsərində 
                                                
48
 Aqnostisizm  (yun. 
ἄγνωστος  –  bilinməyən)  –  Tanrı  və  başqa  fövqəl 
anlayışların, eləcə də dünya və onun qanunauyğunluqlarının dərk edilməsini 
imkansız sayan fəlsəfi konsepsiyadır. 

63 
 
iddia etmişdir ki, “heç nə mövcud deyil; nəsə mövcud olsa belə, 
onu  qavramaq  (dərk  etmək)  olmaz;  o  şey  qavranılsa  belə,  onu 
sözlə  ifadə  etmək  olmaz  (10,  235).  Bununla  da  Qorgias 
aşağıdakıları demək istəyirdi: 
1.  Əgər  varlıq  əbədidirsə,  onda  hüdudsuzdur;  hü-
dudsuzdursa, onda o heç yerdə yoxdur. Əgər varlıq əbədi 
deyilsə, onda o mövcud olan bir şeydən yaranmalıdır. Bu 
isə  imkansızdır,  çünki  bu  halda  varlıq  özündən  qabaq 
mövcud  olardı.  Ya  da  varlıq  yoxluqdan  yaranmışdır.  An-
caq  bu  da  imkansızdır,  çünki  yoxluqdan  nəsə  yarana 
bilməz. Onda deməli heç nə mövcud deyildir. 
2.  Varlıq  mövcuddursa  da,  onun  barəsində  dü-
şünmək  olmaz,  çünki  düşünülənlə  gerçəkliyin  fərqi  var-
dır.  Belə  olmasaydı,  onda  bizim  düşüncəmizdə  olan  hər 
bir fikir gerçəkləşərdi. 
3.  Varlıq  haqqında  düşünülsə  belə,  onu  başqasına 
anlatmaq  olmaz.  Çünki,  anlatmaq  üçün  biz  sözlərdən 
istifadə  edirik.  Söz  isə  o  şeyə  tam  uyğun  gəlmir.  Əksinə, 
biz sözləri şeylərlə izah edirik. 
Beləliklə,  şeylər  haqqında  birmənalı  heç  nə  demək 
olmaz.  Onlar  haqqında  yalnız  həqiqətə  nisbətən  uyğun 
fikir yürütmək mümkündür. Bu kimi müddəalar aqnostik 
dünyagörüşünün əsasında durur. 
Daha  bir  tanınmış  böyük  sofist  Prodikus  (yun. 
Πρόδικος, təxminən m. ö. 465 – 395) dilçilik elmi və əxlaq 
problemləri  ilə  məşğul  olmuşdur.  O  həm  də  dinlərin 
yaranması  nəzəriyyəsini  irəli  sürmüşdür  (8).  Onun  fik-
rincə  insanlar  onlara  xeyir  gətirən  günəş,  çaylar,  dənizlər 
kimi təbiət obyektlərini tanrılaşdırmışlar. Buna o, Misirdə 

64 
 
Nil  çayının  tanrılaşdırılmasını  örnək  gətirirdi.  Prodikusa 
görə bundan sonra insanların fəaliyyətlərinə uyğun olaraq 
şərabçılıq,  dəmirçilik,  sənətkarlıq  və  s.  tanrıları  uydu-
rulmuşdur.  Beləliklə  Prodikus  hesab  edirdi  ki,  tanrıların 
yaranması insan fəaliyyəti  və duyğuları ilə bağlıdır. Buna 
görə də, onlara ibadət edilməsinin heç bir mənası yoxdur. 
Bu  fikirləri  açıqladıqdan  sonra  Prodikus  təqiblərə  məruz 
qalmışdır. 
Başqa  böyük  sofist  Hippias  (yun.  Ἱππίας,  təxminən 
m. ö. 460 – 400) riyaziyyatçı və natiq kimi tanınmışdır. O, 
fəlsəfədə  daha  çox  əxlaqi  məsələlərə  önəm  verirdi.  Hip-
pias dövlət qanunlarının insana əzab verməsini iddia edir, 
onların əhəmiyyətini kiçildir, ata-anaya sayğı kimi ümum-
bəşəri  dəyərlərin  tanrılardan  gəldiyini  iddia  edirdi.  O 
cəmiyyətdə köləliyə son verməklə insanların eyni hüquqlu 
vətəndaş  olmaları  fikrin  müdafiə  etmişdir.  Deməli,  eh-
timal  etmək  mümkündür  ki,  Hippias  köləliyin  əleyhinə 
çıxırdı (5). 
Kiçik  sofistlərin  dövrü  isə  m.  ö.  IV  yüzillikdən 
başlayır.  Onlar  haqqında  bilgilər  o  qədər  də  çox  deyildir. 
Zamanımıza çatan fraqmentlərə dayanaraq demək olar ki, 
onlar  əxlaqi  və  ictimai  problemlərə  diqqət  yetirmişdirlər. 
Məsələn,  Likofron  (yun.  Λυκόφρων,  m.  ö.  IV)  və  Al-
kidamas  (yun.  Ἀλκιδάμας,  m.  ö.  IV  yüzillik)  ictimai 
siniflərin  imtiyazlarını  inkar  edirdilər  (6,  16).  Likofrona 
görə  əsilzadəlik  uydurulmuş  və  əsassız  anlayışdır.  Alki-
damas  isə  hesab  edirdi  ki,  insanlar  dünyaya  azad  gəlirlər 
və ona görə də köləlik təbiətdən deyil, sonradan sosial və 
iqtisadi səbəblərdən ortaya çıxan bir reallıqdır.  

65 
 
Trasimaxus (yun. Θρασύμαχος, təxminən m. ö. 459 – 
400)  bilginin  nisbi  olması  ideyasını  həm  də  ictimai  və 
əxlaqi  məsələlərə  aid  edirdi.  Onun  fikrincə  güclü  insanın 
yaratdığı hər şey ədalətlidir.  
“Ədalətli”  və  “ədalətsiz”  anlayışlar  rəiyyət  üçündür. 
Rəiyyət  hökmdarların  qanun  kimi  qoyduqları  ədalətli  və 
ədalətsiz  saydıqları  şeylərə  əməl  etməlidirlər.  Hər  bir 
siyasi quruluş özünə lazım olan qanunları yaradır. Belə ki, 
demokratik  hakimiyyət  demokratik,  tiranik  hakimiyyət 
tiranik,  aristokratik  hakimiyyət  isə  aristokrat  təbəqə  ilə 
uzlaşan  qanunlar  yazır.  Hökmdar  öz  tabeliyində  olanlara 
çobanın qoyunlara qulluq etdiyi kimi qayğı göstərməlidir. 
Bu  qayğı  rəiyyətin  ədalət  kimi  saydığı  anlayışlarla  öl-
çülməz.  Buna  sübut  gündəlik  həyatda  baş  verən  hadi-
sələrdir.  Çünki,  çox  zaman  ədalətsizlik  ədalətin  üzərində 
üstünlük  qazanır.  Ədalətsizlik  cinayətlərinin  sayının 
çoxalması ilə daha da artır. Beləliklə, hökmdarın əxlaqı və 
ədaləti  olmalıdır,  ancaq  bu  anlayışlar  rəiyyətin  anladıq-
larından fərqlənməlidir. Onun  üçün  hansısa ehkam  halını 
almış  əxlaq  qaydaları  olmamalıdır,  çünki  onun  məqsədi 
dövləti  və  rəiyyəti  saxlamaqdan  ibarətdir.  Bu  yolda  nə 
daha  uyğundursa,  onu  da  etməlidir.  (7,  20-21)  Sonralar 
Makiavelli  və  Nitsşe  kimi  düşünürlər  bu  fikirləri  tək-
rarlamış və onları daha da inkişaf etdirmişdirlər. 
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1.  Sofistlərin  fəlsəfəsinin  əsas  müddəaları  nədən 
ibarət olmuşdur? 
2.  Protaqorasın  nisbilik  nəzəriyyəsinin  əsasında 
hansı müddəalar dururdu? 

66 
 
3.  Qorgias  həqiqi  biliyin  əldə  olunmasının  im-
kansızlığına dair hansı dəlillərlə çıxış edirdi? 
4.  Prodikus  yunan  dini  haqqında  hansı  fikirlər  irəli 
sürmüşdür?  
5.  Hippiasın  dünyagörüşü  hansı  problemləri  əhatə 
edirdi? 
6.  Likofron  və  Alkidamasın  ictimai  fikirləri  nədən 
ibarət olmuşdur? 
7.  Trasimaxusun  əxlaqın  nisbiliyi  haqqında  fikirləri 
hansı müddəalarla əsaslandırılırdı? 
 
Ədəbiyyat: 
 
1.  Aristotle.  Nicomachean  Ethics  /  Translated  by  D. 
P. Chase. London: George Routledge & Sons, 1910.  
2. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent 
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg 
Bell & Sons, 1915. 
3.  Platon.  Protaqoras  //  The  Dialogues  of  Plato  / 
Translated  by  B.  Jowett.  Vol.  1.  Oxford  University  Press, 
1892.  
4.  Platon.  Theaetetus  //  The  Dialogues  of  Plato  / 
Translated  by  B.  Jowett.  Vol.  4.  Oxford  University  Press, 
1892.  
5.  Гиппий  //  Философская  Энциклопедия  /  Под 
ред.  Ф.  В.  Константинова.  В  5-х  т.  М.:  Советская 
энциклопедия. 1960-1970. 
6.  Ивин,  А.  А.  Основы  социальной  философии. 
М.: Высшая школа, 2005. 

67 
 
7. Маковельский А. О. Софисты. Баку, 1941. 
8.  Продик  //  Античная  философия:  Энцик-
лопедический  словарь  /  Составитель  Е.  В.  Афонасин. 
М.: Прогресс-Традиция. 2008. 
9.  Секст  Эмпирик.  Против  математиков  // 
Маковельский А. О. Софисты. Баку: Азербайджанский 
Государственный Университет им. С. М. Кирова, 1940. 
10.  Софистика.  Горгий  Леонтийский:  Трактат  «О 
не-сущем,  или  О  природе»  в  современных  интер-
претациях. Новосибирск: НГУ, 2014. 
11.  Софисты  //  Философия:  Энциклопедический 
словарь / Под ред. А. А. Ивина. М.: Гардарики. 2004. 
 
1.8. Klassik yunan fəlsəfəsi 
 
Sokrat,  Platon  və  Aristotelin  fəlsəfəsi  qədim  yunan 
düşüncəsi və elminin ən yüksək zirvəsi sayılmaqdadır. Bu 
filosoflar  keçmiş  irsi  mənimsəmiş,  onu  sistemləşdirərək 
elm  halına  gətirmiş  və  bütün  bunlara  öz  fikirlərini  əlavə 
etmişdirlər.  Yunan  fəlsəfəsinin  klassik  dönəmindən  öncə 
elm  və  fəlsəfə  fraqmentlər  və  pərakəndə  biliklər  halında 
olmuşdur.  Həmin  dönəmdən  başlayaraq  bu  biliklər 
sistemləşdirilmiş  və  elmi  kateqoriyalara  salınmışdır.  Bu 
prinsip də sonrakı dövrlərdə bütün  dünya elmində tətbiq 
olunmuş və insanlığı tərəqqiyə doğru aparmışdır. 
Sofistlərin  təlimləri  yunan  polislərində
49
 şiddətli 
tənqidlərinə  məruz  qalmışdır.  Onların  iddialarını  rədd 
                                                
49
 Polislər (yun. πόλις – şəhər) – qədim Yunanıstanda şəhər dövlətləridir. 

68 
 
edən  başqa  filosoflar  hamı  üçün  bir  olan  obyektiv  biliyə 
nail  olmanın  yollarını  axtarmış,  sofistlərin  subyektivli-
yindən  aralanmağın  metodlarını  araşdırmışdılar.  Onlar-
dan  biri  də  Afinada  yaşayan  Sokrat
50
 (yun.  Σωκράτης  m. 
ö.  469  –  399)  olmuşdur.  Öncə  o  sofirstlərin  təlimi  ilə 
maraqlanmış,  ancaq  sonra  onlardan  aralanaraq  bu  cə-
rəyanı  tənqid  etmişdir.  Daha  sonra  Sokrat  öz  fəlsəfi 
fikirlərini  açıqlamış  və  beləliklə  o,  ətrafına  çoxlu  öyrənci 
yığa bilmişdir.  
Peloponnesus  savaşından
51
 sonra  afinalılar  spartalılara 
məğlub  olmalarının  səbəblərini  araşdırarkən  daxili 
düşmənlər  axtarışında  olmuşdurlar.  O  zaman  Sokrata 
qarşı olanlar onu dövlətin dayaqlarının dağıdılmasında və 
təhlükəli  təbliğatın  aparmasında  ittiham  edib  mühakimə 
etmişdilər.  Onu  həm  də  gənclərin  əxlaqının  pozulma-
sında, qədim tanrıları inkar edərək yeni tanrılar kultunun 
yaradılmasında  suçlamışdılar.  Məhkəmənin  qərarı  ilə 
Sokrat zəhər içərək intihar etmişdir (9). 
Sokrat  öz  fikirlərini  mübahisə  və  söhbətlərində 
açıqlayırdı. Onun fəlsəfi fikirlərinin məzmununu öyrəncisi 
Platon  öz  “Dialoqlarında”  açıqlamışdır.  Bundan  başqa, 
Aristotel  və  Ksenofon  da  Sokrat  haqqında  xəbərlər  ver-
mişdilər. 
Sokrat fəlsəfənin istiqamətini dünya və təbiətin dərk 
olunmasından  insan  problemlərinin  araşdırılmasına  doğ-
                                                
50
 Rusca  səslənmədə  verilmişdir.  Yunancada  və  başqa  dillərdə  onun  adı 
“Sokrates” kimi səslənir. 
51
 M. ö. 431 – 404-cü illərdə baş vermiş Afinanın Sparta dövləti ilə savaşıdır. 
Bu savaşqan spartalılar qalib çıxmışdırlar.  

69 
 
ru  dəyişə  bilmişdir.  O,  öz  mübahisə  aparmaq  istedadı, 
məntiqi,  həmsöhbətlərinin  səhvlərinin  üzə  çıxarması, 
müzakirə  mövzusu  olan  məsələni  hissələrə  bölüb  həll 
etmə qabiliyyəti ilə tanınmışdır. 
Onun  fəlsəfəsində  hər  şeyin  tək  bir  həqiqəti  vardır. 
Onu  hamılıqla  araşdırıb  tapmaq  lazımdır.  Bu  məqsəd 
üçün də o, “evristika” (yun. ευρίσκω – tapıram) adlanan öz 
metodunu təklif etmişdir. 
Bu metodda ironiya, maevtika və induksiyadan istifadə 
edilir. İroniya (yun. εἰρωνεία) hərfi mənasına əks olan  və 
mahiyyəti gülünc olan sözdür. İroniya ondan ibarətdir ki, 
hər  bir  ağıllı  adam  ilk  növbədə  özü  öz  lovğalığını,  geri 
zəkalılığını etiraf etməli, özü-özünə istehza ilə baxmalı  və 
gülməlidir.  Sokrat  həmsöhbətlərini  öz  “Mən”ini  qırağa 
qoymağa,  məsələlərin  obyektiv  həllinə  yönəlməyə  ça-
ğırırdi. O demişdir; “Mən bilirəm ki, mən heç nə bilmirəm”.  
Platon  bu  deyimin  yaranma  tarixçəsini  aşağıdakı 
kimi  vermişdir  (9,  115-116).  Bir  kərə  Sokrat  bir  varlı  və 
yüksək  vəzifəli  afinalının  yanına  gəlmişdi.  Hamı  deyirdi 
ki,  o  ağıllı  və  müdrikdir.  Ancaq  onunla  bir  qədər  söhbət 
etdikdən  sonra  bilinmişdir  ki,  onda  heç  bir  ağıl  və  müd-
riklik  yoxdur,  həmin  afınalı  yalnız  bunun  görüntüsunü 
yaradır.  Sokrat  da  bunu  bildirəndə,  o  adam  ona  düşmən 
kəsilmişdir.  Ondan  ayrılan  Sokrat  düşüncələrə  qapanıb 
özü-özünə  belə  dedi:  “Biz  ikimiz  də  nə  ağıllıyıq,  nə  də 
müdrik. Nə mən, nə sən heç nə bilmirik. Ancaq mən bilirəm ki, 
heç nə bilmirəm. Ona görə də özümdən razı deyiləm. O adam isə 
bunu  bilmir,  ancaq  öyünür,  özündən  çox  razıdır.  Əslində 
mənim müdrikliyim və biliyim ondan dəfələrlə çoxdur. Çünki o 

70 
 
heç  nəyi  bilmədiyini  bilmir,  mən  isə  bunu  bilirəm”.  Bundan 
sonra  Sokrat  daha  bir  neçə  varlı  və  vəzifəlilərin  yanında 
olub  onlarla  söhbətlər  aparmışdır.  Hər  dəfə  də  buna  bən-
zər hallarla rastlaşmışdır. Onların hamısı Sokratla düşmən 
kəsilmişdir. 
İronik  üslubuna görə bir  çox  varlı afinalılar  Sokratla 
düşmənçilik, sonda onlar məhkəmədə ona qarşı çıxış belə 
etmişdirlər.  Sokratın  afinalı  Anitusa  qarşı  yönəlmiş  ironik 
üslubunun  parlaq  nümunələri  Platonun  “Menon” 
dialoqunda verilmişdir (11, 601). 
Bundan  sonra  euristik  metodda  maevtika’ya  (yun. 
μαιευτική)  keçid  olur.  Bu  da  hərfi  mənada  “mamalıq” 
deməkdir. Maevtikanın  vasitəsilə Sokrat, müzakirə edilən 
mövzu ətrafında dolayı sualların verilməsi ilə həqiqi biliyi 
üzə çıxarırdı. Mamalıq terminindən bilinir ki, bu prosesi o 
qadının  bala  doğmasına  bənzər  şəkildə  görürdü.  Sadəcə 
mamalığın  nəticəsində  balanın  deyil,  həqiqətin  və  biliyin 
doğulması baş verir (19, 201-202). Bu prosesdə Sokrat heç 
nə iddia etməyərək həmsöhbətlərinə yalnız köməkçi sual-
ları  verərək  həqiqətin  açıqlanmasını  onların  özlərindən 
gözləyirdi.  Beləliklə,  həqiqəti  insanların  özləri  “doğma-
lıdır”.  Deməli,  maevtika  həm  də  sualların  düzgün  veril-
məsindən asılı idi. 
Bu  zaman  təriflərin  verilməsi  də  mühüm  məsələdir 
ki, ona induksiya (lat. inducsio) deyilir (3, 319-322). Çünki, 
tərif  vermədən  heç  bir  şey  haqqında  hansısa  fikir  yü-
rütmək olmaz. Gəlinən obyektiv nəticələrə də tərif vermək 
lazımdır.  Ona  görə  də,  Sokrat  hansısa  bir  şeyin  mahiy-

71 
 
yətinə  varmaq  üçün  həmsöhbətlərindən  onun  tərifinin 
verilməsini tələb edirdi. 
Bu  mərhələlərdən  keçdikdən  sonra  həmsöhbətlər 
hamı  üçün  bir  olan  həqiqəti  üzə  çıxardırdılar.  Ancaq, 
sonra o həqiqət şübhə altına qoyulardısa, yenə də ironiya, 
maevtika  və  induksiya  yolu  ilə  yeni  həqiqət  ortaya  çı-
xarılırdı. Bu proses də hər zaman baş verir. Beləliklə, Sok-
rat  sofistlərin  biliyin  nisbilik  nəzəriyyələrinə  qarşı  ob-
yektiv həqiqətin var olması və onun çıxarılması metodunu 
ortaya qoymuşdur. 
Fəlsəfə  Sokrat  üçün  təbiət  haqqında  nəzəri  fikirlər 
toplusu  deyil,  həm  də  “Həyat  necə  olmalıdır?”  sualına 
cavab  verən  bilikdir.  Ona  görə  də  o,  fiziklərə  qarşı  çıxış 
edərək  onların  təkcə  duyğularla  dünyanın  dərk  edilməsi 
iddialarına  şübhə  ilə  yanaşırdı.  Sokrat  hesab  edirdi  ki, 
insan yalnız özünün hökmündə olan şeylər haqqında bilik 
əldə  edə  bilər.  Kainat  ya  da  dünya  insanın  hökmündə 
deyil.  Onun  hökmündə  olan  yalnız  onun  öz  ruhudur. 
Buna  görə  də  insan  özünü  tanımalıdır.  Sokratın  məşhur 
kəlamı  olan:  “Özünü  tanı”  sözləri  sonralar  Delfada  Apol-
lon məbədinin divarlarında həkk olunmuşdur. 
Fəlsəfəni  insanın  özünə  doğru  yönəldən  Sokrat, 
əxlaqi  problemlərə  önəm  verirdi.  Ona  görə  fəlsəfə  xeyir  və 
şərin nə olmasını araşdırır. Xeyir bilikdə, şər cəhalətdədir; 
var-dövlət isə heç bir xeyir gətirmir (7, 69). Bu kimi əxlaqi 
rasionalizm  Sokrat  təliminin  əsasını  təşkil  edir.  İnsan 
əxlaqsız  hərəkətin  nə olduğunu bilsə  heç  vaxt pis hərəkət 
etməz.  Pis  hərəkət  onun  fikrincə,  insanın  yanılması  və 
səhfidir. Səhfi isə heç kəs bilərəkdən etməz.  

72 
 
Bu səbəbdən fəlsəfənin “biliyə doğru yönəlmə” kimi 
anlaşılması  xeyirli  və  yetkin  insanın  yetişdirilməsi,  eləcə 
də  ədalətli  cəmiyyətin  yaradılması  üçün  vasitədir.  Xeyir 
haqqında bilik əldə etmək ona doğru yönəlmək deməkdir. 
Bu isə insanı və toplumu xoşbəxt etməkdədir. 
Sokratın  dünya  fəlsəfi  fikrinin  inkişafına  çox  böyük 
təsiri  olmuşdur.  Onun  ardıcılları  sonrakı  dövrlərdə  yeni 
fəlsəfi  məktəblər  yaratmışdılar.  Bunlar  kirena,  kinik  və 
meqara kimi məktəblər idilər.  
Müasir  tədqiqatçılar  qədim  yunan  fəlsəfəsi  tarixini 
sokratöncəsi və sokratsonrası dövrlərə bölürlər. Beləliklə, 
Sokrat  qədim  yunan  fəlsəfə  tarixinin  mərkəzində  duran 
bir şəxsiyyətdir. 
Klassik  yunan  fəlsəfəsinin  ikinci  nümayəndəsi  olan 
Platon (yun.  Πλάτων) təxminən  m.  ö.  427  – 347-cı  illərdə 
Afinada  dünyaya  gəlmiş,  orada  yaşayıb  yaratmışdır.  O, 
Sokratın  öyrəncisi  olmuşdur.  Onun  dünyagörüşünün 
formalaşmasına qədim Misir elmi, mədəniyyəti, inancı  və 
düşüncəsi əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmişdir (8, 232-233). 
Çünki, Platon bir zaman Misirdə olmuş, kahinlərdən dərs 
almış, sonra Siciliya  və Cənubi İtaliyaya səfərlər etmişdir. 
Orada olarkən Elea məktəbinin və pifaqorçuların təlimləri 
ilə  də  tanış  olmuş,  sonra  isə  öz  fəlsəfi  fikirləri  ilə  çıxış  et-
mişdir. M. ö. 387-ci ildə Afinaya qayıtdıqdan sonra orada 
Akademiya  (yun.  ‘Ακαδήμεια)  adlanan  bir  məktəb  təsis 
etmişdir (8, 233).  
Platonun bir çox əsərləri dövrümüzə gəlib çatmışdır. 
Onları şərti olaraq “Corpus Platonicum” adlandırırlar. Bu 
əsərləri  ilk  dəfə  m.  ö.  III  yüzillikdə  İskəndəriyyə  kitab-

73 
 
xanasına  başçılıq  edən  Bizanslı  Aristofanes  (m.  ö.  I  –  m.  I 
yüzilliklər)  və  yeni-platonçu  filosof  Trasillus  yığmışdılar. 
“Timeus”  (yun.  Τίμαιος),  “Kritias”  (yun.  Κριτίας),  “Fe-
don”  (yun.  Φαίδω),  “Dövlət”  (yun.  Πολιτεία)  və  s.  kimi 
əsərlərin çoxusu dialoq formasında yazılmışdır. 
Platon  öz  fəlsəfəsində  əsas  diqqəti  ontoloji  məsə-
lələrə  eləcə  də,  dövlət  və  cəmiyyət  problemlərinə  yönəlt-
mişdir.  Sokratın  ideyalarını  davam  etdirərək  o,  sofistlərin 
iddialarına qarşı çıxmış və obyektiv biliyin əldə edilməsini 
mümkün hesab etmişdir.  
Platon özündən öncəki filosoflardan fərqli olaraq hər 
şeyin  əsasını  hər  hansı  bir  maddədə  deyil,  ideyada  (yun. 
ἰδέα)  görürdü  (20,  455-466).  O  hesab  edirdi  ki,  bizim 
yaşadığımız  və  duyduğumuz  dünya  gerçək  deyil,  çünki 
dəyişkəndir.  Bütün  şeylərin  əsl  mahiyyəti  onların  gö-
rüntülərində  yox,  səbəblərində  və  ya  ideyalardadır  (2,  246-
248).  Deməli,  bu  dünyada  hər  bir  şey  ideya  ilə  müqayisədə 
tanınır.  İdeyalar  sanki  qəliblərə  bənzəyir,  hər  şey  onların 
formalarında  olur.  Eyni  zamanda,  duyğu  aləmində  hər 
şey  ideyalara  doğru  yönəlir,  onlara  can  atır.  İdeyaları 
duymaq  olmaz,  onları  yalnız  düşüncə  ilə  dərk  etmək 
mümkündür. 
Buna örnək kimi at, qoyun, bəbir və siçanı göstərmək 
olar.  Onların  hər  biri  fərqli  varlıq  olmasına  baxmayaraq, 
biz  onların  hamısını  “heyvan”  adlandırırıq.  Halbuki, 
onların  hər biri fərqli  varlıqlardır: biri at, başqası  siçan  və 
s.  Ancaq  Platona  görə  həmin  “heyvan”  anlayışı  təkcə 
bizim  beynimizin  məhsulu  deyildir.  O  müəyyən  bir  mə-
kanda  doğrudan  da  vardır.  At,  siçan,  bəbir,  qoyun  və  s. 

74 
 
onun  görüntüləridirlər.  Deməli  o  “heyvan”  bunların 
pərdə arxasında olan ideyasıdır. 
Platona  görə  bu  dünyanı  yalnız  ideyalar  aləmini 
dərk  etməklə  anlatmaq  mümkün  deyildir.  Hər  şey  mü-
vəqqəti və keçici olduğuna görə, burada “varlıq”dan başqa 
“yoxluq” da vardır. Bununla da o, Parmenidesin fəlsəfəsinə 
zidd  getmiş,  yoxluğun  maddə  olduğunu,  ideyaların  isə 
onda təcəssüm etdiyini iddia etmişdir. Deməli, yuxarıdakı 
örnəkdə  sözü  keçən  at,  qoyun,  bəbir  və  siçan  əslində 
yoxdur.  Onlar  ideya  olan  həqiqi  varlığın  yansımasıdırlar 
(əks  olunmasıdırlar).  Beləliklə,  Platonun  fəlsəfəsində 
varlıq ideya, yoxluq isə materiyadır (20, 455-466). Bu dün-
ya əslində varlıq olan ideyalarla, yoxluq olan materiyanın 
(maddənin)  arasındadır.  Bir  tərəfdən  onun  var  olması 
ideyalar  aləmindən  xəbər  verir;  başqa  tərəfdən  isə  o  həm 
də yoxluqdur, çünki bu dünya keçicidir və onun üzərində 
olan hər şey ölümə, həmçinin məhv olmağa məhkumdur.  
İdeyalar  aləmi  Platonun  fəlsəfəsində  çoxpilləli  və 
piramida  şəkilindədir.  Bu  piramidanın  başında  xeyir  və 
həqiqət rəmzi olan Əql (yun. νοῦς) durur, hər şeyin məq-
sədi  də  odur  (1,  17-19).  Əbədi  olan  ideyalar  da  Əqldədir. 
Eyni  zamanda,  ideyalar  yaradılmamış  və  ölməzdirlər, 
zaman və məkandan asılı deyil, dəyişməzdirlər. Duyğular 
aləmində  isə  hər  şey  əksinə  cərəyan  edir,  orada  hər  şey 
keçici  və  ölümə  məhkumdur.  Bundan  başqa  bu  dünya 
zaman  və  məkandan  asılıdır.  Həyatın  məqsədi  ideyalar 
aləminə (Tanrıya) yaxınlaşmaq, ona bənzəmək, müvəqqəti 
xarakter daşıyan maddi aləmdən uzaqlaşmaqdır (1, 37-38). 

75 
 
Platon  tanrı  barəsində  özəl  fikirlərlə  çıxış  etmişdir. 
Onun fikrincə, ideyaları maddi aləmdə təzahür etdirən və 
onları  əlaqələndirməyə  çalışan  bir  tanrı  vardır.  Bu  tanrı 
“Demiurqos”dur  (yun.  Δημιουργός  –  sənətkar)  (20,  432). 
Ancaq  nə  ideyalar,  nə  də  maddə  ondan  asılı  deyildir. 
Çünki, onları o yaratmamışdır. Demiurqos əbədi olan ide-
yaları  onun  təzahürləri  ilə  uyğunlaşdırmışdır.  Bu  ba-
xımdan  Demiurqosu  “yaradıcı”  adlandırmaq  olar.  Bu-
nunla  da,  Platonun  tanrısı  hər  şeyi  heçdən  yaradan  mo-
noteistik  Tanrıdan  fərqlənir.  Eyni  zamanda,  Demiurqos 
hər  şeyə  qadir  də  deyildir.  O  yalnız  materiyanın  müqa-
vimətini  qıraraq  onu  ideyaya  uyğunlaşdırmaq  istəyir, 
ancaq bunu qismən edə bilir
52
.  
Tanrı  (Vahid)  və  dünya  anlayışları  Platon  fəlsəfə-
sində  həm  də  eyniləşir.  “Parmenides”  dialoqunda  o, 
Vahidin  mahiyyətini  açmış  və  onun  çoxluqla  (başqa  şey-
lərlə)  əlaqəsi  probleminə  toxunmuşdur.  Bunu  edərkən  o, 
Vahidin  dərk  olunmazlığı  (transsendentliyi)  ilə  eyni  za-
manda  dünyada  təzahür  etməsi  məsələləri  haqqında 
düşünmüşdür.  Çünki,  bir  tərəfdən  Vahid  sonsuz  uzaq-
lardadır və onu duymaq mümkün deyildir. Digər tərəfdən 
isə o dünyada da təzahür etməli və duyulmalıdır.  
Burada Vahidin eyni zamanda  həm  var olması, həm 
də  yoxluğu;  həm  bir,  həm  də  çox  olması  kimi  paradoksal 
nəticələrə  gəlinir.  Belə  ki,  Platon  “Parmenides”  dialo-
                                                
52
 Gələcəkdə  bəzi  qnostik  xristian  cərəyanlarının  təlimində  Demiurqos 
“ikinci” və ya “saxta” tanrı kimi tanınmışdır. Onlara görə həqiqi Tanrı kainatı 
yaratdıqdan sonra, yerdə hakimiyyəti şər qüvvələr ələ keçirmişdirlər. Onların 
başçısı da Demiurqos olmuşdur. Bu səbəbdən də dünyada şər vardır. 

76 
 
qunda  (16,  368-411)  hipotezlər  (ehtimallar)  irəli  sür-
müşdür.  Burada  iddia  edilir  ki,  əgər  Vahid  vahiddirsə, 
onda  onun  hissələri  yoxdur.  Çünki,  bu  anlayışda  hissə 
bölgüsü ola bilməz. Deməli, o tamlıq deyil, çünki tam olan 
şeyin  hissələri  olmalıdır.  Belədirsə,  onda  onun  əvvəli, 
ortası,  sonu  yoxdur,  yəni  o  hüdudsuzdur.  O  nə  başqa 
şeydə,  nə  də  özü  özündə  yoxdur;  nə  hərəkət  edir,  nə  də 
sükunətdədir. O heç nəyə də bənzəmir, onu dərk etmək ya 
da duymaq olmaz. Onun haqqında nə bilik, nə fikir, nə də 
söz  irəli  sürmək  mümkündür.  Nəticədə  isə  Vahid 
haqqında hər bir iddia, fikir, söz və düşüncə yalnız inkara 
çevrilir.  O  bu  dünya  anlayışlarına  sığmayan  bir  şeydir, 
olmamış kimidir, yəni yoxdur. 
Başqa tərəfdən isə dünya varsa Vahid də var. Çünki, 
dünyanın  başlanğıcı  olmalıdır.  Belədirsə,  onda  deməli  bu 
dünya  elə  Vahidin  özüdür  və  o  mövcuddur.  Bu  da  o 
deməkdir  ki,  bir  tərəfdən  Vahid  özü-özü  üçün  var,  digər 
tərəfdən isə dünya üçün mövcuddur. Deməli, Vahidi dərk 
etmək üçün çoxluq anlayışına keçilməlidir. Bu da “vardır” 
və  “mövcuddur”  ikiliyindən  başlanır;  ikilik  isə  çoxluğun 
başlanğıcıdır.  Çoxluqda  olduğuna  görə  Vahid  haqqında 
fikir  irəli  sürmək  də  olar.  Beləliklə,  Vahidi  ancaq  o 
durumda  dərk  etmək  və  onun  haqqında  fikir  yürütmək 
olar ki, o çoxluq olsun. 
Daha  sonra  “Vahid  yoxdur”  iddiasının  nəticələri 
onun  özü  və  ondan  ayrısı  üçün  araşdırılır.  Sonda  isə  bu 
iddia  Vahidə  çoxluğun  və  çoxluğun  çoxluğa  münasibəti 
baxımından  baxılır.  Əgər  Vahid  yoxdursa,  onda  başqa 

77 
 
şeylər  nə  tək,  nə  də  cəm  olaraq  düşünülməz,  çünki  Va-
hidsiz çoxluq haqqında düşünmək mümkün deyildir. 
Platon  ruh  haqqında  da  düşünmüş  və  onu  bədənə 
qarşı  qoymuşdur.  Hər  bir  insan  ideal  aləmin  və  eyni 
zamanda  materiyanın  (maddənin)  daşıyıcısıdır.  Bədən 
keçici və ölümə məhkum olan materiya, ruh isə dəyişməz 
və  ölməz  ideyadır  (22,  36).  Ona  görə  də  həyatın  mənası 
əbədiliyə hazır olmaq, onu qazanmaqdan ibarət olmalıdır. 
Platona görə ruhların ağıllı, qəzəbli və nəfsi səviyyələri 
vardır (10, 212-219). Ağıllı səviyyə insanı ideyalar aləminə 
yaxınlaşdırır, onun mənəviyyatının əsasında durur və onu 
həmişə xeyrə yönəldir. Qəzəbli səviyyə onu nizamlayır və 
çətinliklərə  qarşı  dözümlü  edir.  Nəfsi  səviyyə  isə  insanı 
maddi  aləmə  bağlayır,  onu  geriyə  çəkir  və  ideyalar  alə-
mindən  uzaqlaşdırır.  Durumdan  asılı  olaraq  insanlarda 
bəzən  ağıllı,  bəzən  qəzəbli,  bəzən  isə  nəfsli  səviyyə  üstün 
olur (1, 22-25). 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Platon  reinkarnasiyaya
53
 da 
inanırdı.  O  hesab  edirdi  ki,  öz  əməllərinə  görə  insan  gə-
ləcək  həyatda  müxtəlif  bədənlərdə  yeni  həyat  qaza-
nacaqdır (22, 38). Ancaq, yetkinlik səviyyəsinə çatmış ruh-
lar əbədi olaraq bu  dünyadan ayrılır və ideyalar aləmi ilə 
qovuşur.  Beləliklə,  Platon  ruhun  maddə  (bədən)  ilə 
qovuşmasına  bir  mənalı  baxmırdı.  Onun  üçün  bədən 
ruhun  zindanıdır.  Ruh  o  zindandan  qurtarmağa  və  öz 
azadlığına  qovuşmağa  can  atır.  Ona  görə  də,  insan  ru-
hunu azad etmək üçün dünya ilə bağlarını qırıb ən yüksək 
məqsəd olan “Xeyrə” yönəlməlidir.  
                                                
53
 Ruhların bir bədəndən başqasına köçməsidir. 

78 
 
Bundan  başqa,  Platon  ruhların  insan  bədənində 
olmasından  öncə  var  olmasına  da  inanırdı  (22,  26).  Buna 
görə  də,  insan  ideal  aləmdə  olanları  xatırlayır.  Orada  ruh 
hər  şeyi  ən  mükəmməl  və  gözəl  şəkildə  görürdü.  O, 
maddi  aləmdə  hər  şeyin  həqiqi  mahiyyətini  dərk  etməyə 
çalışır və onların ideyalarını yada salır. Sonralar, Platonun 
“ruhun xatirələri” haqqında fikri apriorizm
54
 adlanmışdır. 
Platona  görə  ruh  ölməzdir,  çünki  insanın  bilikləri 
onun  ruhunun  məhsuludur.  Onlar  səbəbsiz  yaranmır, 
keçmiş həyatın xatirələridir. Bu baxımdan da bilik itmir və 
heç  bir  vaxt  yaddan  çıxarıla  bilməz.  Bu  da  unutma  və 
xatırlama  silsiləsini  təşkil  edir.  Platon  qeyd  etmişdir  ki, 
heç  də  hər  bir  insanın  ruhu  ölümdən  sonra  tanrılar 
aləminə  ucalmır.  Ancaq  həyatı  boyu  özünü  tanıma  ilə 
məşğul  olan,  hər  şey  haqqında  düşüncələrə  qapına  və 
həqiqəti  axtaranların  (filosofların)  ruhları  bu  məqamlara 
çatır. Filosof olmayan insan isə saflaşaraq tanrılara bilməz. 
Filosoflar  bədənin  ölümündən  sonra  yeni  bədəndə 
dünyaya  gəlməzlər.  Başqa  insanların  ruhları  isə  yaşa-
dıqları  həyat  tərzinə  uyğun  olaraq  yeni  bədənlərə 
köçürlər.  
Beləliklə,  öncə  dini  məzmun  daşıyan  ölməzlik  ide-
yası  ilk  dəfə  fəlsəfəyə  keçmişdir.  Filosofun  ölümü  adi 
insanın  ölümünə  bənzər  deyil.  Onun  ruhu  ilahi  əbədilik 
ideyasının  təcəssümüdür.  Yenə  Platona  görə  yüksək 
məqamlara  çatmaq  üçün  dini  ayinlərə  riayət  etmək  deyil, 
fəlsəfi  məqamlara  yüksəlməklə  mümkündür.  Ümumiy-
                                                
54
 Apriorizmə  görə  insanın  düşüncəsində  elə  biliklər  və  qəliblər  vardır  ki, 
onlar təcrübə nəticəsində əldə edilməmiş, öncələrdən olmuşdur. 

79 
 
yətlə,  ideyalar  intuisiya
55
 vasitəsi  ilə  dərk  edilir  və  bu 
həqiqi bilikdir. Maddi aləmin təzahürləri isə  yalnız təsəv-
vürlərdir. Bu təsəvvürlər isə heç də həqiqi bilik deyildir.  
Platon fəlsəfəsində sevgi hissinə də böyük əhəmiyyət 
verilir.  Onun  təsiri  o  qədər  böyükdür  ki,  onsuz  heç  nə 
təsəvvür  edilməz.  Hətta,  gözəlliyə  və  xeyrə  olan  sevgi 
hissi  insan  ruhunun  ideyasıdır.  Ən  böyük  güc  isə  sevgi 
tanrısı  Erotdur  (17,  86).  Onun  verdiyi  güc  heç  nə  ilə 
müqayisə  edilə  bilməz.  Erot  təkcə  insanda  deyil,  bütün 
təbiətdə  yaşayır  və  onu  idarə  edir  (17,  94-97).  Hər  şey 
sevgidən  yaranır  və  ondan  doğulur.  Ona  görə  Erota  ən 
böyük sayğı bəslənilməlidir. Eyni zamanda, Erot bəlkə də 
tanrı da deyildir. Sadəcə insan təbiətini tanrılarla bağlayan 
bir  gücdür.  Ola  bilsin  ki,  Erot  gözəl  də  deyildir,  sadəcə 
gözəlliyə  və  xeyrə  yönəlir.  Çünki,  onda  olmayan  bir  şeyi 
əldə  etməyə  çalışır.  Həmçinin  Erot,  cismani  və  mənəvi 
sevgini birləşdirən bir gücdür.  
Bədənə  qarşı  olan  bir  sevgidə  bayağılıq  olsa  belə,  o 
lazımdır.  Çünki,  öncə  gözəl  bədənə  vurulan  insan,  sonra 
onun  ruhunda  olan  Xeyri  və  mənəvi  gözəlliyi  axtarır  və 
ona  qovuşmaq  istəyir.  Sonra  isə  sevgi  gücü  insanı  İdeal 
Gözəlliyə  yönəlməklə  tərbiyələndirir,  elmini  artırır  və  onu 
yüksək  dəyərlərlə  yaşamağa  vadar  edir.  Beləliklə,  sevgi 
hissi bizi mənəvi cəhətdən də təkmilləşdirir. Nəticədə, bu 
hisslər ədəbiyyatda əks olunur. Ona görə də, sevgi xeyrin 
təcəssümüdür. 
                                                
55
 İntuisiya  (lat.  intuitio  –  seyr  etmək)  –  həqiqətə  məntiqi  təhlil  və 
düşüncənin nəticəsində deyil, duyğu, öncədəngörənlik və təsəvvür vasitəsi ilə 
çatmaqdır. 

80 
 
Platonun  sevgi  haqqındakı  fikrini  sonrakı  dövrlərdə 
müxtəlif  xristian  və  müsəlman  (sufi)  mistik  təlimləri  mə-
nimsəmişdirlər. Ancaq, onlar sevgini yalnız mənəviyyatda 
görmüş,  onu  Tanrıya  qovuşma  yolunda  əsas  vasitə  kimi 
dəyərləndirirdilər.  Elmdə  isə  Platonun  bu  fikirlərini 
Ziqmund  Freyd  istifadə  etmişdir.  Onun  psixoanalizində 
Sevgi hissi insan təbiətinin aparıcı güvəsidir. 
Platon  öz  fəlsəfəsində  dövlət  və  cəmiyyət  məsə-
lələrinə də böyük  əhəmiyyət vermişdir. Bu  məsələlər əsa-
sən  insan  və  ruh  fəlsəfəsi  aspektində  açıqlanır.  O  hesab 
edirdi  ki,  insanlar  yetkin  cəmiyyəti  fərdi  şəkildə  qura 
bilməzlər.  Ona  görə  də,  dövlətə  və  qanunlara  ehtiyac 
vardır.  Ancaq  dövlət  öz  vəzifəsini  yerinə  yetirmək  üçün 
ideala  yaxın  olmalıdır.  Bu  məqama  çatmaq  üçün  isə 
idarəçilik  üsullarının  və  qanunun  müəyyən  tələblərə 
cavab verməsi lazımdır.  
Ümumiyyətlə,  Platon  insanları  üç  təbəqəyə  böl-
müşdür.  Birinci  təbəqədə  ağıl  sahibləri  olan  insanlar  yer 
almaqdadır  (10,  253).  Çünki,  onların  mənəviyyatında 
düşüncə  digər  duyğuları  üstələyir.  Bu  səbəbdən  də  ağıl 
sahibi  olan  insanlarda  ideyaların  ardıcıllığı  ilə  ahəngi  əks 
olunur  və  bu  kimi  insanlar  ideal  gözəlliyi  də  dərk  edə 
bilirlər.  Onlar  həmçinin  Xeyrə  doğru  yönələrək  ədalət  və 
həqiqət  tərəfdarları  olub,  dünyanın  aldadıcı  özəlliklərinə 
aldanmırlar.  Məhz,  ağıl  sahibi  olan  insanlar  müdrik 
filosoflardır və onlar dövləti idarə etməlidirlər. 
İkinci təbəqəni emosianal insanlar (10, 190) təşkil edir. 
Onların  mənəviyyatında  emosianallıq  (affektlik)  payı 
daha çox olur. Bu kimi insanlar əsasən özlərinə qapanırlar. 

81 
 
Ancaq, bu təbəqədən olanlar igidlik və mərdlik örnəyi də 
ola  bilərlər.  Onlar  əsasən  orduda  qulluq  etməli,  ictimai 
asayışı  qorumalı,  öz  xidməti  borclarını  yerinə  yetir-
məlidirlər. 
Üçüncü  təbəqəni  isə  dünyaya  bağlı  olanlar  təşkil 
edirlər  (10,  189).  Onların  ruhları  maddi  aləmdən  həzz 
almağa meyllidir. Bu təbəqədən olan insanlar əsasən fiziki 
əməklə  məşğul  olmalı,  dövlətin  maddi  vəziyyətini 
yaxşılaşdırmalı, ölkəyə qulluq etməlidirlər
56
.  
Platona  görə  bir  neçə  dövlət  quruluşu  vardır  (10, 
333-354). Bunlar əsasən aşağıdakılardır: 
1.  Aristokratiya  (yun.  ἀριστεύς-sayğın  soydan  olan 
+  κράτος-hakimiyyət)  –  azlığı  təşkil  edən  ən  yaxşı 
vətəndaşların ədalətli hakimiyyəti;  
2.  Timokratiya  (yun.  τῑμή-dəyər  +  κράτος-ha-
kimiyyət) – azlığı təşkil edən hərbiçilərin və başqa dəyərli 
insanların ədalətsiz hakimiyyəti;  
3.  Oliqarxiya  (yun.  ὀλίγος-azlıq  +  κράτος-ha-
kimiyyət)  –  azlığı  təşkil  edən  varlıların  ədalətsiz 
hakimiyyəti;  
4.  Demokratiya  (yun.  δῆμος-xalq  +  κράτος-ha-
kimiyyət)  –  çoxluğun  həm  ədalətli,  həm  də  ədalətsiz 
hakimiyyəti;  
5. Tiranlıq (yun. τυραννίς-istibdad) – bir nəfərin əda-
lətsiz hakimiyyəti. 
                                                
56
 Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  insanların  təbəqələrə  bölünməsi  prinsipi  hind 
fəlsəfəsində də vardır. Orada bu kimi təbəqələr “varna”lar adlanır. Varnalar 
dörddür: kahinlər (brahmanlar), hərbçilər (kşatriyalar), tacirlər və sənətkarlar 
(vayşyalar), aşağılanan və heç bir hüquqları olmayanlar (şudralar). 

82 
 
Platonun  fəlsəfəsində  ədalətli  və  kamil  dövlət  ən 
yüksək  idealdır.  Bu  dövlətdə  hamı  öz  vəzifəsini  yerinə 
yetirməlidir.  O  hesab  edirdi  ki,  şəxsi  mülkiyyət  və  ailə 
toplumda  qarşıdurmaların  yaranmasına  gətirib  çıxardır. 
Bu isə toplumun və dövlətin birliyini pozur. Ona görə də, 
hakimiyyətdə  olan  təbəqənin  və  əskərlərin  mülkiyyəti  və 
qadınları ümumi olmalıdır (10, 327).  
Klassik  yunan  fəlsəfəsinin  üçünçü  nümayəndəsi