Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Ksenokrates  (yun.  Ξενοκράτης,  m.  ö.  395  –  314)  başçılıq 
etmişdir.  O,  fəlsəfəni  sistemləşdirmiş,  onu  üç  hissəyə 
bölmüşdür: dialektika (idrak 
nəzəriyyəsi 
və 
məntiqlə 
birlikdə), fizika və etika. Onun fikrincə  üç növ ilk  varlıq və 
ya  başlanğıc  (substansiya)  vardır: ağılla dərk edilən, hissi və 
onların  üzərində  qurulmuş mürəkkəb.  Ağılla  dərk  edilən 
göy qatından yüksəklərdə olanların, hissi yerin və göyaltı 
sahələrin,  mürəkkəb  isə  göyün  özünün  substansiyasıdır. 
Buna görə də ağılla dərk ediləni elmin, hissi substansiyanı 
duyğuların  vasitəsi  ilə  qavramaq  olar.  Mürəkkəb 
substansiya  isə  rəylə  dərk  edilə  bilər.  Elm  vasitəsi  ilə 
qavranılarlar  dayanıqlı  və  həqiqi  olur.  Duyğularla 
qavranılanlar  da  həqiqi  olur,  ancaq  dərəcəsi  elmlə 
qavranılarlar  qədər  olmur.  Mürəkkəbdə  isə  həqiqət  və 
yanlışlıq vardır. Çünki, hər bir rəydə həm həqiqət, həm də 
yanlışlıq mövcuddur. (21, 90)  
Dünyanın  əsasında  Vahid  və  Diada  (İkilik)  durur. 
Vahidi  Ksenokrates  yunanların  baş  tanrısı  Zeusla 
eyniləşdirib  “Ata”  adlandırırdı.  Vahid  həm  də  dünya 
Əqlidir.  Diadanı  isə  o,  "tanrıların  anası"  adlandırırdı  və 
onu dünya “Ruhu” ilə eyniləşdirirdi. (28, 55-56) 
Ksenokratesə  görə  dünya  Ruhu  rəqəmlər  (ideyalar) 
və  dəyişikliklərə  məruz  qalan  maddi  dünya  arasında  bir 
keçid  mərhələsidir.  Beləliklə  o, Vahid başlanğıc  və 
dünya Əqli anlayışlarına  dünya Ruhu anlayışını  da  əlavə 
etmişdir.  Bu  fikir  sonralar  yeni-platonçular  tərəfindən 
daha da inkişaf etdirilmişdir. 

201 
 
Ksenokratesə  görə  dünyanı  ilahi  qüvvələr  bürüyüb 
və  onlar  dünya  Ruhunda  təcəssüm  olunur.  O  kamildir, 
ancaq  tədricən  maddi  aləmin  təsiri  ilə  kamilliyini  itirir. 
Ksenokrates 
göyü, 
ulduzları, 
hətta 
ünsürləri 
tanrılaşdırırdı  (8,  47).  Onun  təlimində  ilk  ünsürlər  beşdir: 
efir, od, hava, su və yer (17, 259).  
Ksenokrates demonların varlığına 
da 
inanırdı. 
Onların  yeri  insanlarla  tanrıların  arasındadır,  vəzifəsi  isə 
onların  arasında  rabitə  yaratmaqdır  (23,  445-456).  Şərin 
mövcudluğu da demonlarla əlaqəlidir. 
Ksenokratesə  görə  insan  həyatının  məqsədi  ruhun 
düyğular  aləmindən  azad  olunmasındadır.  Müdriklik  isə 
özünü  təkcə  nəzəriyyədə  deyil,  həm  də  praktik  həyatda 
göstərməlidir (17, 259). 
Qədim  Akademiyanın  daha  bir  başçısı  (skolarxı) 
Polemon  (yun.  Πολέμων,  m.  ö.  350  –  270)  olmuşdur.  O, 
Ksenokratesin  fikirlərini  inkişaf  etdirmiş,  daha  da  çox 
əxlaqi  məsələlərə  önəm  vermişdir.  Onun  fikrincə  hər  bir 
canlı özünə qayğı göstərir, özünü qoruyur  və sevir, təbiət 
tərəfindən  verilmiş  özəllikləri  gerçəkləşdirmək  istəyir. 
Buna  görə  də,  həyatı  təbiətlə  uyğunlaşaraq  sürmək 
lazımdır. Əslində xoşbəxtlik də budur (26, 89), o ərdəmsiz 
əldə  olunmaz  (14,  618). Polemon  çoxlu  kitab  yazsa  da, 
zamanımıza onun bu əsərləri gəlib çatmamışdır. 
Polemondan sonra qədim Akademiyaya Krates (yun. 
Κρατής, ölüm tarixi təxminən m. ö. 268) başçılıq etmişdir. 
Onun da əsərləri zamanımıza gəlib çatmamışdır. Kratesin 
haqqında  yalnız  o  məlumdur  ki,  o,  Platon  məktəbinin 
ənənələrini qorumuşdur. 

202 
 
Ondan  başqa  qədim  Akademiyanın  tanınmış 
nümayəndələri  sırasında  Pontlu  Heraklides  və  Knidoslu 
Eudoksus  da  olmuşdurlar.  Ancaq,  onlar  bir  çox 
məqamlarda Platonun təlimindən fərqli mövqelərdən çıxış 
edirdilər.  Ona  görə  də,  bir  çox  tədqiqatçılar  onları 
Platonun sadiq ardıcılları sırasına daxil etmirlər. 
Heraklides (yun. Ἡρακλείδης, m. ö. 390 – 310) hesab 
edirdi  ki,  hər  şey  ən  kiçik  və  bölünməz  cismlərdən 
ibarətdir.  Atomlar  olan  bu  cisimlər  ilahi  Əqldən  doğur. 
Ruhların isə tərkibi efirdən ibarətdir. Onlar öncə göylərdə 
yaşayır, sonra insan bədəninə köçürlər (20). 
Heraklides  həm  də  astronomiya  elmi  ilə  məşğul 
olmuşdur. Onun fikrincə yer öz oxu ətrafında fırlanır, göy 
isə  hərəkətsizdir;  ulduzlar  kürə  formasında  olan  yerə 
bənzər dünya cisimləridir (7, 155-185). 
Eudoksus (yun.  Εὔδοξος,  m.  ö.  408  –  355)  daha  çox 
riyaziyyat  və  həndəsə  elmləri  ilə  məşğul  olmuşdur.  İlk 
dəfə  Yunanıstanda  mütəmadi  olaraq  göy  cisimlərini 
müşahidə etmək üçün elmi mərkəz yaratmışdır. Fəlsəfədə 
Eudoksus  daha  çox  ontologiya,  qnoseologiya  və  əxlaq 
sahələrində  fikirlər  irəli  sürmüşdür.  Onun  fikrincə  dünya 
birdir  və  bölünməzdir.  Onun  dərk  edilməsində  də 
duyğular və əqli fəaliyyət birlik təşkil edir. 
Platon  hesab  edirdi  ki,  ideyalar  düşüncə  ilə  dərk 
edilən 
əbədi 
varlıqlardır. 
Eudoksus 
onunla 
razılaşmayaraq  onları  hər  bir  şeydə  olan  qatqı  kimi 
təsəvvür edirdi. Bir şeyə ağ qatılsa, o da o şeyin ağlığının 
səbəbi  olduğu  kimi,  ideyalar  da  bunun  kimi  hər  şeyin 
səbəbidir (2, 321). 

203 
 
Eudoksusa  görə  ən  yüksək  ərdəm  və  xeyir  həzz 
almaqdır.  Hər  şey  ona  doğru  yönəlir  və  o  hər  şeyin 
məqsədidir  (3,  321).  Həzzə  qarşı  duran  istənilən  şey  isə 
əzabdır. 
Qədim  platonçuluq  tarixinin  ikinci  mərhələsi 
skolarx Arkesilausdan (yun.  Ἀρκεσίλαος,  m.  ö.  315  – 
240) 
başlanmışdır. 
Onun 
dövründən 
başlayaraq 
Akademiyada  şübhəçiliyin  (skeptisizmin)  təsiri  artmışdır. 
Ona  görə  də,  Arkesilaus  hər  bir  iddiadan  çəkinməyi 
məsləhət görürdü (4, 163) və stoaçıların kataleptik təsəvvür 
anlayışına  qarşı  çıxış  etmişdir. O  hesab  edirdi  ki, 
fəlsəfənin  məqsədi  həqiqətə  çatma  deyil,  yanlışlıqlardan 
azad olmaqdır. 
Arkesilausdan  başqa  Akademiyaya Lakides (yun. 
Λακύδης)  və Euandrus (yun.  Εὔανδρος)  kimi  skolarxlar 
başçılıq  etmişdirlər.  Ancaq,  onlar  haqqında  zamanımıza 
çox az bilgilər çatmışdır. 
Skolarx Karneades’dən (yun. Καρνεάδης, m. ö. 214 – 
129)  başlayaraq qədim  platonçuluğun  üçüncü  tarixi 
mərhələsi  başlamışdır.  Həmçinin  onun  zamanında 
Akademiya yüksəliş dövrü yaşamışdır. 
Karneades 
öz 
fəlsəfi 
görüşlərində 
şübhəçilik 
mövqeyində durmuşdur. Onun fikrincə nə təfəkkürdə, nə 
də  duyğularda  həqiqətin  obyektiv  meyarı  yoxdur. Çünki, 
duyğu vasitəsi ilə əldə olunan bilgidə duyğuların aldadıcı 
xüsusiyyəti,  məntiqlə  əldə  olunan  bilgidə  isə  aporiyalar 
(məntiqi  ziddiyyətlər)  ola  bilər.  O,  stoaçıların  idrak 
nəzəriyyəsini tənqid edirdi, onların ziddiyyətlərini ortaya 
qoyurdu.  Karneadesə  görə  idrakın  üç  pilləsi  vardır: 

204 
 
birincisi  ehtimal olunan,  ikincisi  ehtimal olunan və ziddiyyəti 
olmayan,  üçüncüsü  isə  ehtimal  olunan,  ziddiyyətsiz  və 
yoxlamadan  keçən  (22).  Üçüncüsü  ən  etibarlı  olsa  da 
həqiqəti  tam  açmır,  ona  nisbətən  yaxınlaşır.  O,  həm  də 
dini inanclara tənqidi yanaşırdı. 
Karneadesdən 
sonra 
Akademiyaya Kliptomaxus (yun.  Κλειτόμαχος,  vəfatı  m. 
ö.  110)  və Larissalı  Filon (yun.  Φίλων,  m.  ö.  154  –  84) 
başçılıq etmişdirlər. Ancaq, onların  haqqında zamanımıza 
çox  az  məlumat  gəlib  çatmışdır.  Məlumdur  ki,  onlar 
Karneadesin şübhəçi fikirlərini davam etdirmişdirlər. 
 
2.6.2. Orta platonçuluq 
 
Qeyd edildiyi kimi akademiklər Arkesilausdan sonra 
Platon  təlimindən  tədricən  ayrılmışdırlar.  Karneadesdən 
sonra  isə  bu  proses  daha  da  dərinləşmişdir.  M.  ö.  I 
yüzillikdə  Qədim  Akademiya  məktəbi  tənəzzül  dövrünü 
yaşamışdır.  Ancaq,  sonra  Platonun  təliminə  qayıdış  və 
şübhəçilikdən  aralanma  dövrü  başlanmışdır.  Onu Orta 
Akademiya dövrü  (m.  ö.  80  –  m.  200)  adlandırırlar. 
Bununla da, platonizmin dördüncü mərhələsi başlamışdır. 
Orta  Akademiyanın  filosoflarının  təlimləri  daha 
çox eklektik xarakter  daşımışdır  (5,  305).  Onlar  Platon 
məktəbinin  təlimini  Aristotelin,  Pifaqorun,  stoaçıların  və 
başqalarının təlimləri ilə qarışıq şəkildə sərgiləyirdilər. 
Əxlaq  sahəsində  akademiklər  “Tanrıya  bənzəmək” 
məqsədini güdmüşdürlər, bu da “ən yüksək ərdəm” kimi 
dəyərləndirilirdi. Fizika  sahəsində təbiət və “İlk başlanğıc” 

205 
 
münasibətləri  problemi  dualizm  (ikilik)    və  monizm 
(varlığın  birliyi)  çərçivəsində  çözülürdü.  Platon  təliminə 
uyğun  olaraq  Orta  Akademiya  məktəbi  “iki  tanrı” 
konsepsiyasını  irəli  sürmüşdür.  Onlardan  biri  Haqq  və  ya 
Xeyir  olandır,  ancaq  o  uzaqlardadır  və  insanın  məqsədi 
onu  tapmaq  və  ona  doğru  yönəlməkdir.  İkincisi  isə 
Demiurqosdur. O dünyanın yaradıcısıdır. 
Bundan  başqa  m.  ö.  I  yüzillikdən  başlayaraq  orta 
platonçuluq  fəlsəfəsinə  monoteist  dinlər  olan  Yəhudiliyin 
və Xristianlığın da təsiri olmuş, orada antik irslə monoteist 
ənənənin  uzlaşdırılması  cəhdləri  müşahidə  edilmişdir. 
Eyni zamanda, Akademik məktəbin nümayəndələri m. I – 
II 
yüzilliklərindən 
başlayaraq 
tədricən 
güclənən 
Xristianlığa qarşı da çıxış etmişdirlər. Müasir dini tənqidin 
əsasları məhz o zaman qoyulmuşdur. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Orta  Akademiyanın 
coğrafiyası  da  genişlənmişdir.  Onun  dərnəkləri  təkcə 
Afinada  deyil,  həm  də  Apameya,  Smirna  və  başqa 
şəhərlərdə fəaliyyət göstərmişdir. 
Orta 
Akademiyanın 
birinci 
başçısı 
(skolarxı) 
Askalonlu  Antioxus  (yun. Άντίοχος ὁ Ἀσκαλώνιος,  m.  ö. 
130  –  68)  sayılır.  Orta  dövrün  Akademiyasında  yeni 
fikirlərlə  çıxış  edənlərdən  biri  İskəndəriyyəli  Eudorus 
(yun.  Εὔδωρος,  m.  ö.  I  yüzillik)  olmuşdur.  O,  ilk  dəfə 
mümkün  qədər  “Tanrıya  bənzəyərək”  həyat  sürmək  və 
bunu  məqsəd  kimi  qarşıya  qoymaq  ideyası  ilə  çıxış 
etmişdir  (5,  306).  Eudorusun  əsərləri  zamanımıza 
çatmamışdır deyə, onun haqqında bilgilər azdır. 

206 
 
Orta  platonizmin  tanınmış  nümayəndələrdən  biri 
Alkinous
83
   (yun.  Ἀλκίνους;  m.  II-ci  yüzilliyi)  olmuşdur. 
O,  müəllimlərin  istifadə  etdiyi  “Platon  fəlsəfəsinin 
dərsliyi”  (yun.  Ἀλκινόου  Διδασκαλικὸς  τῶν  Πλάτωνος 
δογμάτων)  adlı  kitabın  müəllifi  idi.  Bu  kitab  günümüzə 
qədər  platonizmin  ən  dəyərli  qaynaqlardan  biri  hesab 
olunur.  Bu  kitabda  məntiq,  fizika  və  əxlaq  sahələri  üzrə 
fəsillər  vardır  və  onlar  orta  platonizm  haqqında  kifayət 
qədər dolğun təsəvvür yaradır. 
İlk  olaraq  Alkinous  filosofun  özəlliklərindən  söhbət 
açır  və  qeyd  edir  ki,  ən  başlıcası  onun  fəlsəfəyə  təbiət 
tərəfindən  verilmiş  vergisi  olmalıdır.  Onun  vasitəsi  ilə  o 
dünyanın  dəyişkən  və  axıcı  olan  şeyləri  haqqında  deyil, 
düşüncə  ilə  qavranılan  biliklərə  yiyələnməlidir  (1,  3). 
Bundan  başqa  filosof  ədalətli  olmalı,  həqiqəti  sevməli, 
müstəqil  mülahizələr  irəli  sürə  bilməli,  yalana  yol 
verməməli,  xırdaçılıqdan  uzaq,  ləyaqətli  və  təvazökar 
olmalı, həm də onun yaxşı qavrama qabiliyyəti və yaddaşı 
olmalı, 
mənəvi 
sıxıntılara 
düşdükdə 
sakitliyini 
itirməməlidir.  Bütün  bu  keyfiyyətlər  tərbiyə  və  savadla 
birlikdə,  filosofu  ərdəmə  və  düşüncəli  həyata  sahib 
olmağa  gətirib  çıxarmalıdır.  Təcrübi  həyata  qatılmağa  isə 
filosof  məcbur  olunur.  Çünki  ,o  hiss  edir  ki,  bununla  o 
düzənsizliyi və qarışıqlığı ortadan qaldıra bilər (1, 3-4). 
Filosof üç şeylə məşğul olur: o düşünərək mahiyyətə 
varır, xeyir verir və nəzəri cəhətdən cümlələrin mənalarını 
incələyir.  Mahiyyəti  bilmək  nəzəriyyə,  davranışın  necə 
                                                
83
 Rus ədəbiyyatında onun adı Alkinoy (Алкиной) kimi səslənir. 

207 
 
olması təcrübə, cümlələrin mənalarını bilmək isə dialektika 
adlanır.  Beləliklə,  fəlsəfə  nəzəri,  təcrübi  və  dialektik 
hissələrə  bölünür.  Nəzəri  ilahiyyat,  fizika  və  riyaziyyatı; 
təcrübi  xasiyyətin  tərbiyə  edilməsi,  məişət  və  dövlət 
quruculuğunu;  dialektik  hissə  isə  hər  şeyi  təyin  etmə, 
induksiya və sillogizmi əhatə edir (1, 4-5). 
Dialektika  nitqin  mahiyyətini  bilməkdir.  Hər  bir 
insanda  çevrədəki  şeylər  haqqında  hökm  verən  onun 
düşüncəsi  (mülahizə  yeritməyin  mənbəyi)  və  təfəkkürüdür 
ki,  onlar  da  təbiət  tərəfindən  verilib.  Onların  vasitəsi  ilə 
həqiqət  yanlışlıqdan  ayrılır.  Təfəkkürün  də  iki  tərəfi 
vardır:  birincisi  dərk  edilmir,  ancaq  həqiqidir  və  bu 
Tanrıya  aiddir;  ikincisi  şeyləri  seçəndir  və  o  həm  də 
insanda  vardır.  İnsanda  olan  təfəkkür  də  ikilidir:  bəzi 
şeyləri  insan  ağılla,  bəzilərini  isə  duyğularla  qavrayır. 
Ağılla  dərk edilən elmi bilikdir. Duyğularla  dərk edilən  isə 
yaddaşla  birləşərək rəy yaradır.  Düşüncə  bacarığı  və 
duyğular  düşüncə  ilə  qavranılan  və  rəyin  əsasını  təşkil 
edir.  Duyğu  bədəndə  ruhun  elə  bir  durumudur  ki,  o 
bədənə  edilmiş  hər  bir  təsirə  reaksiya  verir.  Bu  təsir 
zaman  keçdikcə aradan qalxmazsa yaddaşa çevrilir. (1, 6-
8) 
Daha  sonra  Alkinous  düşüncəni,  duyğu  ilə 
qavranılanı  və  yaddaşı  Platon  və  Aristotelin  təlimi 
əsasında  təhlil  etmişdir.  Belə  ki,  Platon  fəlsəfəsində  hər 
şeyin 
mahiyyəti 
kimi 
dəyərləndirilən 
dialektika 
Aristotelin  sillogizmlər  haqqında  təlimi  ilə  birlikdə 
araşdırılmışdır. 

208 
 
Nəzəri  fəlsəfəni  açıqlayan  Alkinous  riyaziyyatdan 
başlayır.  Riyaziyyat  dialektikadan  fərqli  olaraq  ilk 
başlanğıclarla bağlı deyil, ancaq bu elm rəydən  üstündür, 
çünki sağlam düşüncə sahəsinə aiddir (1, 13-14). 
Dünyanın  yaranması  problemi  üzrə  Alkinous 
Platonun  “Timeusuna”  uyğun  olaraq  əzəldən  olan  və 
yaradılmamış  üç  başlanğıc  haqqında  söhbət  açır. 
Bunlar maddə, “qəlib” (ya  da  ideya)  və "Atadır" (ya  da 
səbəbdir). Maddəni qəliblər əsasında formalaşdıran səbəb 
vardır. İdeya (qəlib) hər bir təbii şeyin nümunəsi, Tanrının 
(Atanın,  səbəbin)  düşündükləri,  bizim  tərəfimizdən  ilk 
dərk  ediləndir.  Çünki,  hər  bir  şeyi  yaradan  sənətkar  ilk 
olaraq onun obrazını (qəlibini) özü-özündə yaradır, sonra 
ona uyğun o şeyi ortaya qoyur (1, 16). Deməli, bu qəliblər 
(ideyalar)  Tanrıdadır  və  ona  görə  onunla  eyniləşir.  Tanrı 
Aristotelin  “İlk  mühərrikidir”  və  eyni  zamanda  Platonun 
yaradıcı  tanrısı Demiurqosdur.  O  ilk  Əqldir,  hərəkətsizdir 
və hər şeyin səbəbidir. 
Alkinous  Əql  və  Ruh  anlayışlarını  fərqləndirirdi. 
Ona görə, Tanrı ilə eyniləşdirilən Əql  əbədidir  və  yüksək 
dairələrə aiddir; o aktiv deyil, özü özündədir. Əqldə olan 
ideyaları  gerçəkləşdirən  isə  Ruhdur.  O  bütün  kainatı 
bürüyür  və  onun  vasitəsi  ilə  Tanrı  bu  dünyada  hər  şeyi 
oluşdurur.  "Timeusda"  olduğu  kimi,  Tanrının  Ruhu  kiçik 
tanrılar  dairəsinə  enir  və  onlar  təbiətdə  olan  şeyləri 
yaradır.  O  tanrılar  göyün  yeddi  qatında
84
 yerləşir. 
                                                
84
 Göyün  yeddi  qatının  olması qədim zamanlarda  yerin  kainatın mərkəzində 
durması;  günəşin,  ayın  və  daha  5  planetlərin  onun  ətrafında  fırlanması 
inancından  yaranmışdır.  Həmin  inanca  görə,  onların  tutduğu  məkan  və 

209 
 
Ümumiyyətlə, 
bütün 
kosmos, 
ulduzlar, 
planetlər 
canlıdırlar, dünyanın Ruhunu təşkil edirlər. (1, 23-24) 
Aristoteldə  olduğu  kimi,  Alkinous  yerin  dünyanın 
mərkəzində  yerləşdiyini  və  başqa  planet  və  ulduzların 
onun  ətrafında  fırlandığını  iddia  edirdi  (1,  25).  Yerin  özü 
də bir tanrıdır. Planetlərarası məkan isə efirlə doludur. 
İnsanı  tanrılar  yer,  od,  su  və  havadan  yaratmış,  ona 
ruh  vermişdirlər.  Bu  ruhun  bir  neçə  hissəsi  vardır  (1,  27). 
Birincisi  başda  yerləşən  düşünən  hissədir.  İkincisi  duyan 
hissədir  ki,  o  bir  qədər  aşağıdadır.  Bir  başqası  nəfsi 
hissədir ki, o qarından aşağıda yerləşir. Ölməz olan yalnız 
düşünən  hissədir  ki,  onu  tanrılar  birinci  Tanrıdan  alıb 
insanın  baş  tərəfinə  yerləşdirmişdirlər  (1,  31).  Bunu 
edərkən,  ona  bədənlə  birlikdə  ölən  “duyan”  və  “nəfsi” 
hissələrini  də  əlavə  etmişdirlər.  Bu  hissələr  bir-biri  ilə 
çarpışır deyə, insan birmənalı varlıq deyildir. 
Bu  kontekstdə  də  Alkinous  əxlaq  problemlərini 
araşdırmış və stoaçılar kimi belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, 
xoşbəxtliyin  şərti  ərdəmdir.  Məqsəd  isə  ərdəmlə  dolu 
həyat sürərək tanrılara bənzəməkdir. (1, 40) 
Antik  dünyanın  ən  tanınmış  şair  və  yazıçılarından 
biri  olan  Apuleius  Lusius   (lat.  Apuleius Lucius, təxminən 
m. 125 – 170) da platonik məktəbin nümayəndəsi sayılır. O 
kahin  olmuş,  bir  çox  ədəbi  əsərlərin  yazarı  idi.  Onun 
ironik 
və 
satiristik 
roman 
janrında 
yazılmış 
“Metamorfozlar”  (lat.  Metamorphoseon)  kitabı  antik 
dünyanın  ən  çox  yayılmış  və  başqa  dillərə  tərcümə 
                                                                                                     
hərəkət etdiyi fəzalar göylərdir. Göylərin yeddi qatdan ibarət olması haqqında 
Yəhudilik, Xristianlıq və İslamda da rəvayətlər vardır. 

210 
 
olunmuş əsəridir. Onu “Qızıl eşşək” (lat. Asinus aureus) də 
adlandırırlar  (9,  3-246).  Bu  əsərdə  eyş-işrətlə  dolu  həyat 
sürən  Lusius  adlı  bir  gənc  cadugərliklə  maraqlanmış  və 
onu  öz  üzərində  sınamaq  istəmişdir.  Bir  cadugər  qadın  o 
gənci  öz  xahişi  ilə  müvəqqəti  olaraq  quşa  çevirmək 
istəmiş, 
ancaq 
yanlışlıq 
nəticəsində 
onu 
eşşəyə 
çevirmişdir.  
Ancaq, eşşək olan Lusius insan düşüncəsində qalmış 
və  hər  şeyi  insan  kimi  anlamışdır.  Beləliklə,  o  müxtəlif 
adamların  (əkinçilərin,  quldurların,  varlıların,  kahinlərin) 
ev  heyvanı  olmuş,  onların  həyatlarını  içəridən  görmüş; 
insanların 
alçaqlığının, 
yalanlarının, 
xəyanətlərinin, 
ikiüzlülüklərinin,  cinayətlərinin,  əxlaqsızlıqlarının  şahidi 
olmuşdur.  Sahibləri  onunla  qəddarcasına  davranmış  və 
hər  zaman  alçaltmışdırlar.  Sonda  Lusius  tanrılardan 
yardım  diləmiş  və  tanrıca  İsis (İsida)  onu  yenidən  insana 
çevirmişdir.  Bundan  sonra  o,  gördüklərindən  nəticə 
çıxararaq Osiris və İsis kultlarının kahini olmuşdur. 
Fəlsəfi  əsərlərindən  biri  olan “Platon  və  onun 
təlimi” (lat.  De Piatone et eius dogmate)  kitabında  Apuleus 
özünəməxsus  şəkildə  oxucuları  Platonun  təlimi  ilə  tanış 
etmişdir.  Ancaq,  bir  çox  hallarda  onun  yazdıqları 
Alkinousun  verdiyi  bilgilərdən  fərqlənmişdir.  Bu  kitabda 
Platonun  kimliyi  açıqlanmış,  onun  ilk  dəfə  fəlsəfənin  üç 
bölümünü  birləşdirdiyi  bildirilmişdir.  Apuleusa  görə 
fəlsəfənin 
birinci 
bölümü 
kosmologia 
və 
antropologiyadan  ibarət olan fizikadır. İkincisi ilahiyyatdır 
ki, 
o başlanğıclar (tanrı, 
maddə, 
ideya) 
və iki 
mahiyyət (düşüncə  ilə  qavranılan  və  duyğusal)  haqqında 

211 
 
bölümləri  əhatə  edir.  Fəlsəfənin  üçüncü  bölümü  olan 
məntiq  haqqında  isə  əsərdə  bilgi  verilməmişdir. 
Apuleusun  dünyanın  quruluşu  haqqında  baxışları 
(kosmologiası) 
Platotun “Timeus” əsərində 
olduğu 
kimidir. (16) 
Tale  (alın  yazısı)  problemi  üzrə  Apuleus  tanrının 
düşündüyünü  (sententia),  tanrı  qanunu  (fatum)  və  təsadüfü 
(fortuna)  fərqləndirir  (16).  Təsadüfə  yer  verməsi  onun 
tərəfindən azad iradənin tanınmasıdır. 
Baş  ya  da  birinci  Tanrı  duyulmaz  və  ulaşılmazdır 
(transsendentaldir).  Ona  görə  dünyanın  axarını  kiçik 
tanrılar  təmin  edir,  onlara  isə  demonlar  yardım  edirlər. 
Əxlaq xoşbəxt həyatın əldə edilməsi üçün gərəkli biliklərə 
yiyələnməkdir. 
Bu 
biliklər 
ərdəmlərin, 
xeyirlərin, 
qüsurların nədən ibarət olduğunu əhatə edir. (16) 
“Sokratın  tanrısı  haqqında” (lat.  De  Deo  Socratis) 
Apuleusun  daha  bir  mistikaya  yaxın  olan  fəlsəfi  əsəridir 
(6,  351-374).  Burada  “tanrı”  sözü  “demon”  mənasında 
işlədilir.  Bilindiyi  kimi  yunanlar  insanlarla  tanrıların 
arasında  duran  varlıqları  “demonlar”  adlandırırdılar. 
Onlar  kiçik  tanrılar,  ya  da  tanrıların  balaları  kimi  də 
təsəvvür  edilirdi.  Platona  görə  insanlar  tanrılarla  birbaşa 
bağlantı  yarada  bilməzlər.  Demonların  ataları  olan  ilk 
Tanrını  isə  təsəvvür  etmək  və  ona  çatmaq  mümkün 
deyildir. Bunu yalnız demonların vasitəsi ilə etmək olar. 
İnsan  bədənindən  imtina  etmiş  ruhlar  yüksək 
qatlarda  demonların  birliyini  təşkil  edirlər.  Platona  görə 
demonlar  hər  bir  insanı  həyatı  boyu  müşayiət  edir,  onun 
bütün əməllərinin şahidi olur. İnsan öldükdən sonra isə o 

212 
 
demon  onu  axirətə  aparır  və  ölən  mühakimə  olunanda 
onun  əməlləri  haqqında  deyilənləri  təsdiq  ya  da  inkar 
edir
85
.  Buna  görə  də,  hər  kəs  öz  demonu  ilə  bağlantı 
yolunu  axtarmalı,  ona  itaət  etməli  və  onu  duymalıdır. 
Bunu  edərsə  onda  onun  demonu  ona  yol  göstərər, 
müxtəlif  yollarla  (məsələn  yuxularla)  bilgilər  verə  bilər. 
Məhz  bunu  da  Sokrat  etmiş,  müdrikliyin  yüksəkliklərinə 
çata  bilmişdir.  Son  olaraq  Apuleus  məsləhət  görür  ki, 
Sokratın  etdiyini  hamı  etsin  və  bu  yolla  tanrılara  bənzər 
həyat sürsün. 
Orta  Akademiya  məktəbinin  daha  bir  tanınmış 
nümayəndəsi Berqamalı  Qalen  (yun.  Γαληνός,  lat. 
Claudius  Galenus,  təxminən  m.  129  –  200)  olmuşdur.  O, 
yunan  soylu  romalı  idi.  Həkim  kimi  tanınmış,  Roma 
əsilzadələrini  müalicə  edir  və  imperator  Markus 
Aureliusun saray həkimi kimi tanınmışdır.  
Qalen bir çox xəstəliklərin təsnifatını vermiş, onların 
müalicə  yollarını  araşdırmış,  təbabət  və  anatomiya  üzrə 
çoxlu  bilgilər  əldə  etmişdir.  Onlardan  Avropa  təbibləri 
1300 il ərzində istifadə etmişdir. O, həmçinin farmakalogiya 
elminin əsaslarını qoymuşdur. Qalenin əsərləri müsəlman 
dünyasında  təşəkkül  tapmış  təbabət  elminin  də 
inkişafında  əhəmiyyətli  rol  oynamışdır.  Müsəlman 
təbibləri  və  düşünürləri  onun  əsərlərini  tərcümə  etmiş  və 
öz kitablarında onlara çoxlu istinadlar vermişdirlər. 
                                                
85
 Müqayisə  üçün,  İslama  görə  də  iki  mələk  hər  bir  insanın  yaxşı  və  pis 
əməllərini  yazır.  Qiyamət  günü  onların  yazdıqlarının  əsasında  insan 
mühakimə ediləcək. 

213 
 
Qalen  həm  də  filosof  kimi  tanınmışdır.  O,  Platon 
məktəbinin  nümayəndələrindən  biri  sayılır.  Fəlsəfə  üzrə 
bir  sıra  kitabların  müəllifi  olmuş,  ancaq  onların  çoxusu 
bizim zamanımıza çatmamışdır. Qaleni fəlsəfədə daha çox 
məntiq,  təbiət  fəlsəfəsi 
və  ruh 
haqqında  təlim 
maraqlandırırdı.  Çünki,  bu  sahələr  təbabətlə  daha  çox 
bağlı  idilər.  Qalen  deyirdi:  “Yaxşı  həkim  filosof  olmalıdır”. 
Onun  eyni  adlı  əsəri  də  olmuşdur.  Orada  Qalen  qeyd 
edirdi  ki,  həkimlər  xəstəliyin  mənşəyini  bilmək  və  onu 
düzgün müalicə etmək üçün məntiqi yaxşı bilməlidirlər.  
“Sofizmlər  haqqında”  (lat.  De  captionibus)  və 
“Dialektikaya  giriş”  (lat.  Institutio  logica)  Qalenin  fəlsəfə 
və  məntiq  üzrə  zamanımıza  çatan  kitablarıdır.  Burada  o, 
Aristotelin  davamçısı  kimi  çıxış  etmiş,  onun  sillogizm 
haqqında  təliminə  əlavələr  etmişdir  (24,  215-216). 
Aristoteldən  fərqli  olaraq  Qalen  elmlərdə  daha  çox 
empirik metoda üstünlük verirdi. Onun duyğusal təbabəti 
üç  prinsipdən  ibarət  idi:  birbaşa  müşahidə,  keçmiş 
müşahidələr  haqqında  xatirələr  və  bənzərdən  bənzərə  induktiv 
əqli nəticələrin çıxarılması (18).  
Əsas  əsərlərindən  biri  olan  “Hippokrates  və 
Platonun  rəyləri  haqqında”  (lat.  De  placitis  Hippocratis  et 
Piatonis)  kitabında  Qalen  iddia  edirdi  ki,  bu  filosofların 
baxışları  bir-birinə  uyğun  olmuşdur.  Hətta,  ona  görə 
birinci 
filosof 
təbabət 
elminin 
əsaslarını 
qoyan 
Hippokratesdur
86
,  Platon  isə  öz  fəlsəfəsinin  bir  çox 
                                                
86
 Hippokrates  (yun. 
Ἱπποκράτης,  lat.  Hippocrates;  təxminən  m.  ö.  460  – 
377)  –  ən  tanınmış  qədim  yunan  həkimi  olmuşdur.  Onu  “təbabətin  atası” 
adlandırmışdırlar. O, həm də təbabətdə əxlaq məsələlərinə toxunaraq həkimin 

214 
 
məqamlarını  ondan  almışdır.  Kitabın  I  –  IV bölümlərində 
insan  və  canlıları  yönəldən  təbiət  güclərindən  söhbət 
açılır,  V  –  IX  bölümlərində  isə  duyğular  vasitəsi  ilə  idrak 
problemlərinə  toxunulur.  Burada  Qalen  Platon  kimi  ruhu 
üç səviyyədə: əqli, duyğusal və ehtiraslı olaraq təsvir edirdi. 
Eyni  zamanda  o,  ehtirasları  düşüncənin  səhvi  kimi 
təsəvvür edən və buna görə duyğusal və ehtiraslı ruhların 
varlığını inkar edən stoaçıları tənqid edirdi. 
“Bədən 
üzvlərin 
vəzifəsi 
haqqında” (yun. 
Περὶ χρείαςμορίων)  əsərində  Qalen  canlıların  bədənində 
bütün  üzvlərin  yetkin  olduğunu  vurğulayırdı.  Onların 
quruluşu  və  öz  vəzifələrini  tam  olaraq  icra  etməsi  onu 
deməyə  əsas  verir  ki,  bunlar  özbaşına  yaranıb  fəaliyyət 
göstərə bilməz. Deməli, bunların bir yaradıcısı vardır, onu 
da  Qalen  Demiurqos  adlandırmış  və  onu  təbiətlə 
eyniləşdirmişdir (19, 538-539). 
Qalenin fikrincə keçmişin filosofları dərin elm qoyub 
getmiş,  ancaq  onların  ardıcılları  onları  düzgün  başa 
düşməmişdirlər.  Ona  görə  də,  Qalen  Platona  üstünlük 
versə  də,  özünü  heç  bir  məktəbin  ardıcılı  saymamışdır. 
Son  olaraq  Qalen  öz  fəlsəfi  fikirlərini “Mənim  baxışlarım 
haqqında” (yun. 
Περὶ τῶν ἰδίων 
δοξάντων) kitabında 
toplamışdır.  Ancaq,  zamanımıza  onun  yalnız  bəzi 
fraqmentləri gəlib çatmışdır. (18)